De Stelling van Lamperti

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De Stelling van Lamperti"

Transcriptie

1 Y.A. Peeters De Stellig va Lamperti Bachelorscriptie, 24 jui 2015 Begeleider: Dr. M.F.E. de Jeu Mathematisch Istituut, Uiversiteit Leide

2

3 Ihoudsopgave 1 Voorwoord 2 2 Ileidig Hoofdstellig Voorbeelde Reguliere verzameligsisomorfisme Defiitie Eigeschappe Voorbeelde Geïduceerde trasformatie Voorbereidige Uitbreidig Voorbeelde Lamperti Clarkso lemma Eerste deel Tweede deel Bewijs stellig Rado Nikodym stellig Va rechts aar liks Va liks aar rechts Bibliografie 33 1

4 1 Voorwoord I deze scriptie wordt ee stellig behadeld va de wiskudige Joh W. Lamperti [1]. De stellig laat op ee verrassede maier zie hoe isometrieë tusse L p -ruimte zich late beschrijve. Hierbij spele bepaalde afbeeldige, de reguliere verzameligsisomorfisme, ee belagrijke rol. De stellig zegt dat isometrieë i de zogeaamde Lampertivorm te schrijve zij als 1 p < e p 2. Het zal blijke dat voor het geval p 2 isometrieë bestaa die zich iet zo makkelijk late beschrijve. Dit is ituïtief i te zie door isometrieë op R 2, p te beschouwe. Ee isometrie moet de eeheidscirkel voor de p-orm op zichzelf afbeelde. Voor p > 2 e 1 p < 2 is de eeheidscirkel vierkatvormig e bestaa beperkte mogelijkhede voor ee symmetrie e dus ook voor ee isometrie. Als p 2, da is de verzamelig symmetrieë overaftelbaar e zal ee isometrie dus iet altijd dezelfde eigeschappe hebbe als waeer p 2. Deze scriptie is bedoeld voor wiskudige die beked zij met maattheorie. De broe waarop deze scriptie gebaseerd is, zij vooramelijk [1] e [2]. Bija alle ideeë zij afkomstig va deze broe, echter iet alle uitwerkige. 2

5 2 Ileidig De isometrieë, geoteerd met U, die hier besproke zulle worde, zij lieaire, ormbewarede afbeeldige tusse L p 1 e Lp 2 waar geldt L p i Lp Ω i, Σ i, µ i, i 1, 2. Hier zij Ω i het uiversum, Σ i de σ-algebra e µ i de maat behored bij de i-de maatruimte. Voor i 1, 2 geldt da teves / L p i Lp i waar µi de equivaletierelatie µ i -bija overal gelijk is e L p i de verzamelig is va p-itegreerbare fucties, reëel- of complexwaardige, op Ω i. Als L p 1 e Lp 2 worde beschouwd als vectorruimte, wordt aageome dat ze over hetzelfde lichaam F zij. Alle mate die besproke zulle worde, zij σ-eidig. µi, 2.1 Hoofdstellig Om te begie volgt hier formeel de stellig [1, 2]. Stellig 2.1 Lamperti, Zij U ee lieaire isometrie va L p Ω 1, Σ 1, µ 1 aar L p Ω 2, Σ 2, µ 2 met 1 p < e p 2. Da bestaa ee regulier verzameligsisomorfisme T va Σ 1 aar Σ 2 e ee fuctie h gedefiieerd op Ω 2 zodaig dat Uf h T 1 f 1 waar T 1 de lieaire trasformatie geïduceerd door T is e h voldoet aa h p dµ 1 T 1 dµ 2 dµ 2 µ 1 A 2 dµ 2 voor alle A Σ 1. Omgekeerd, als h zoals i 2 is e T ee regulier verzameligsisomorfisme is, da is U zoals i 1 ee lieaire isometrie. De vorm va U i 1 heet de Lampertivorm. Het zal i het volgede hoofdstuk duidelijk worde wat ee regulier verzameligsisomorfisme precies is. Eerst volge drie voorbeelde, waarbij i de eerste twee de hoofdstellig wordt toegepast. Het derde is ee tegevoorbeeld voor p2. I dat laatste voorbeeld wordt ee propositie gebruikt die pas verderop beweze wordt. 2.2 Voorbeelde Voorbeeld 2.2. De stellig geeft aa dat voor bepaalde lieaire trasformaties T 1 ee fuctie h bestaat zodaig dat Uf h T 1 f ormbewared is. De lieariteit va U volgt uit de lieariteit va T 1. De trasformaties T 1 waarvoor dit geldt, zij de trasformaties die geïduceerd worde door ee regulier verzameligsisomorfisme. Laat L p 1 Lp 2 met p 1. Zij da Ω i R >0 het uiversum, 3

6 Σ i BR >0 de bijbehorede Borel σ-algebra [3, Defiitio 6.1] e µ i λ de Lebesgue-Borel maat [3, Defiitio 6.3]. Da zal blijke dat T 1 ft f t ee lieaire trasformatie va BR >0 -meetbare fucties is die geïduceerd wordt door ee regulier verzameligsisomorfisme. Er bestaat ee fuctie h zodaig dat Uf h T 1 formbewared is. Daarvoor ka het volgede geprobeerd worde: ht ct α. Aagezie de maattheoretische itegraal overeekomt met de Riemaitegraal [3, Corollary 16.5], moete α e c zodaig zij dat geldt 0 ct α f t p dt Als s t, da dt 2sds e dus volgt 0 Hieruit volgt dat c t α f t p dt voldoe e dat bijvoorbeeld de fuctie zodaig is dat U ormbewared is. 0 0 c ± 1 p 2 e α 1 2p ht 1 2p 4t Voorbeeld 2.3. Zij wederom p 1 e stel dat 0 ft p dt. 2s c s 2α fs p ds 2 c p s 2αp+1 fs p ds. L p 1 : Lp N, PN, µ e L p 2 : Lp M, PM, µ de maatruimte zij met µ de telmaat e N e M eidige verzamelige va e m elemete, respectievelijk, met m. Da geldt L p 1 F, p e L p 2 Fm, p waar p de eidige p-orm. Da is ee lieaire trasformatie T 1 te schrijve als ee matrixvermeigvuldigig. Zoals i Voorbeeld 2.2 werd geoemd, moet ee regulier verzameligsisomorfisme T bestaa zodaig dat T 1 geïduceerd wordt door T. Stel dat T 1 a ij i,j zodaig is dat geldt a ij {0, 1}, j : m a ij 1 e i : i1 a ij 1. Met adere woorde, T 1 bestaat uit ee e ulle e iedere kolom heeft mistes éé iet-ul elemet e iedere rij hoogstes éé. Later zal duidelijk worde j1 4

7 dat T 1 ee zo trasformatie is die geïduceerd wordt door ee regulier verzameligsisomorfisme. Da wordt de j-de kolomsom als volgt geoteerd: kj m a ij. i1 Verder is li de volgede idexfuctie: { q als aiq 1, li 0 als j : a ij 0. Da bestaa er precies kj i s zodaig dat li j > 0. Met de afspraak dat x 0 0 geldt,volgt j1 a 1jx j x l1 T 1 x... j1 a mjx j x lm De vermeigvuldigig i 1 is i dit geval compoetsgewijs. Laat k0 1, als da geldt 1/p 1 ± kl1 h., 1/p 1 ± klm da blijkt Ux h T 1 x ormbewared te zij vawege het volgede argumet: h T 1 x p p m i1 x li p kli j1 kj x j p kj x j p x p p. j1 Voorbeeld 2.4. Laat p 2 e L 2 1 L 2 2 L 2 [0, 1], B[0, 1], λ, met B e λ zoals i Voorbeeld 2.2. Defiieer da U als volgt: f2t + f1 2t als 0 t < 1/2, 2 Uft f2t 1 + f2 2t als 1/2 t 1. 2 Stel verder dat de spiegelig va f, geoteerd met f, als volgt is: f t : f1 t. Neem s 1 t, da dt dt e f f1 t 2 dt 0 fs 2 ds fs 2 ds f 2 2.

8

9 Defiitie 3.1. Ee afbeeldig T va Σ 1 aar Σ 2 die voldoet aa i T Ω 1 \A T Ω 1 \ voor alle A Σ 1, ii T 1 A 1 T A voor alle oderlig disjucte rije {A } i Σ 1, e iii µ 2 0 da e slechts da als µ 1 A 0, heet ee regulier verzameligsisomorfisme. De relaties worde modulo ulverzamelige beschouwd. Met beschouwd modulo ulverzamelige wordt bedoeld dat voor A, B Σ i geldt A B modulo ulverzamelige µ i A\B µ i B\A 0. Dit zal i het vervolg altijd zo worde beschouwd. Op gelijke wijze zal met A B impliciet µ i A\B 0 bedoeld worde, met A impliciet µ i A 0, ezovoort. 3.2 Eigeschappe Uit Defiitie 3.1.iii volgt direct dat T. Daardoor volgt dat Defiitie 3.1.ii ook geldt voor eidige rije {A } N 1, eem amelijk A voor alle > N. Verder laat het volgede lemma zie dat T deelverzamelige behoudt. Lemma 3.2. Zij A, B Σ 1. Als A B, da T B. Bewijs. Er geldt B B\A A e weges Defiitie 3.1 volgt e dus T B. T B T B\A, Defiitie 3.1.ii geldt ook voor iet-disjucte vereigige. Om tot dit resultaat te kome, moet eerst ee aatal lemma s worde beweze. N Lemma 3.3. Zij {A } N 1 ee eidige rij i Σ 1, da geldt T 1 A N 1 T A. Bewijs. Voor A, B Σ 1 geldt A, B A B e weges Lemma 3.2 geldt ook, T B T A B, e volgt daaruit T B T A B. Weges B\A B e wederom Lemma 3.2 geldt T B\A T B e dus T B\A T B, 7

10 waar liks vawege Defiitie 3.1 iets aders staat da T A B. Dus moet T B T A B gelde als gevolg va de wederzijdse iclusie. Dit argumet ka herhaald worde e dat levert het geweste resultaat. Ee gelijksoortig resultaat bestaat voor doorsedes. Lemma 3.4. Voor iedere eidige rij {A } N 1 i Σ 1 geldt T N 1 T A. N 1 A Bewijs. Laat A, B Σ 1, da geldt T A B T Ω 1 \A c B c T Ω 1 \T A c B c T Ω 1 T A c T B c T Ω 1 T Ω 1 \ T Ω 1 \T B T B, waar bij Defiitie 3.1.i wordt toegepast, bij Lemma 3.3 e bij, T B T Ω 1 wordt gebruikt, wat volgt vawege Lemma 3.2. Uit voorgaade volgt dat ee regulier verzameligsisomorfisme relatieve complemete ook behoudt. Lemma 3.5. Voor alle A, B Σ 1 geldt T A\B \T B. Bewijs. Er geldt T A\B T A B c T Ω 1 \B T Ω 1 \T B \T B. Hier wordt bij Lemma 3.4 toegepast, volgt uit Defiitie 3.1.i e bij T Ω 1 wordt gebruikt, wat volgt vawege Lemma 3.2. Nu is geoeg voorhade om het aaloge va Defiitie 3.1.ii voor iet oodzakelijk disjucte vereigige aa te toe. Propositie 3.6. Zij {A } ee willekeurige rij i Σ 1, da geldt T 1 A 1 T A. 8

11 Bewijs. Defiieer de rij {B } als volgt: Da geldt amelijk Daaruit volgt T A 1 B : A \A 1 A 1. B A. 1 1 T B 1 T B 1 T A \ A 1... A 1 1 T A \ T A 1 T A 1 1 T A, 1 waar bij Defiitie 3.1.ii wordt toegepast e bij Lemma 3.5 e Lemma 3.3. Wederom bestaat ee gelijksoortig resultaat voor doorsedes. Gevolg 3.7. Zij {A } ee willekeurige rij i Σ 1, da geldt T 1 A 1 T A. Bewijs. Zij {A } ee rij i Σ 1, da geldt c A A e daardoor: T A 1 1 T 1 1 A c c T Ω 1 T A c 1 T A, 1 1 T Ω 1 \T A c waar bij Defiitie 3.1.i e Propositie 3.6 worde gebruikt e bij ogees Defiitie 3.1.i wordt gebruikt. 9

12 Ee ader eigeschap va T is dat T disjucte verzamelige afbeeldt op disjucte verzamelige. Om dit resultaat te bereike moet eerst de ijectiviteit va T worde aagetood. Lemma 3.8. Ieder regulier verzameligsisomorfisme T is modulo ulverzamelige ijectief. Bewijs. Stel dat A, B Σ 1 met T B. Da geldt \T B T A\B vawege Lemma 3.5. Weges Defiitie 3.1.iii volgt da dat A\B ee µ 1 -ulverzamelig is. Met adere woorde, A\B. Op gelijke wijze volgt B\A e is T modulo ulverzamelige iderdaad ijectief. Dit wordt vervolges toegepast i de laatste eigeschap va T die behadeld wordt. Propositie 3.9. Zij A, B Σ 1, da geldt T B da e slechts da als A B. Bewijs. : Als T B, da geldt vawege Lemma 3.4 T B T A B e als gevolg va de ijectiviteit va T geldt A B. : Dit volgt direct uit het Lemma 3.4 e T. 3.3 Voorbeelde Voordat de trasformatie wordt besproke die T iduceert, wordt eerst ee aatal voorbeelde bekeke. Voorbeeld Stel dat de maatruimte zij zoals i Voorbeeld 2.2. Da ka ee regulier verzameligsisomorfisme putsgewijs worde gedefiieerd, bijvoorbeeld als volgt: {t 2 : t A}. Defiitie 3.1.i e 3.1.ii volge vrij direct vawege de putsgewijze defiitie e het bijectief zij va t t 2. Defiitie 3.1.iii is af te leide met behulp va de Rado Nikodym stellig [3, Theorem 17.10]. De dichtheidsfucties zij amelijk dλ T 1 dλ 1 2 t e dλ dλ T 1 2t. De formele formulerig va de Rado Nikodym stellig, Stellig 6.3, zal verderop volge. 10

13 Voorbeeld Stel dat de maatruimte zij zoals i Voorbeeld Stel teves dat Φ ee homeomorfisme va R >0 aar zichzelf is zodaig dat Φ e Φ 1 differetieerbaar zij, da is T va de vorm {Φ 1 t : t A} ee regulier verzameligsisomorfisme. Op gelijke wijze als i Voorbeeld 3.10 wordt aa Defiitie 3.1 voldaa. Er geldt amelijk dat dλ T 1 dλ de dichtheidsfucties zij. dφ dt e dλ dλ T 1 dφ 1 dt Voorbeeld Laat de maatruimte zij zoals i Voorbeeld 2.3. Voor de telmaat geldt dat de lege verzamelig de eige ulverzamelig is. Daarom zij i dit geval alle eigeschappe va ee regulier verzameligsisomorfisme strikt. Zoder de algemeeheid te schade, ka worde aageome dat N {1,..., }. Vawege het behoud va vereigigsstructure va ee regulier verzameligsisomorfisme T, wordt T precies bepaald door zij werkig op de sigletos. Dit komt eer op de volgede vorm: T {j} B j voor 1 j. Weges Propositie 3.9 moet gelde dat de B j s oderlig disjuct zij. Daaraast moete de B j s iet leeg zij vawege Defiitie 3.1.iii. 4 Geïduceerde trasformatie I dit hoofdstuk wordt de trasformatie T 1 behadeld die geïduceerd wordt door ee regulier verzameligsisomorfisme. De trasformatie ka iet direct gedefiieerd worde, eerst moet amelijk aagetood worde dat de uiteidelijke formulerig welgedefiieerd is. Deze opbouw doet deke aa de opbouw va maattheoretische itegrale [3, Chapter II]. Op soortgelijke wijze wordt T 1 eerst gedefiieerd op ee verzamelig va elemetaire fucties. Elemetaire fucties zij meetbare fucties die slechts eidig veel verschillede, reële waarde aaeme. De verzamelig va elemetaire fucties over de i-de maatruimte wordt geoteerd met E i, de verzamelig va meetbare reële fucties met Ei. Weges [3, Theorem 9.8] is iedere f Ei op te splitse i twee iet-egatieve, meetbare, uieke fucties f + e f zodaig dat f f + f e f + f 0. Verder bestaat vawege [3, Theorem 11.6] voor iedere iet-egatieve, meetbare fuctie F ee mootoo stijgede rij va iet-egatieve, elemetaire fucties {u } zodaig dat F sup u. Aagezie L p i techisch gezie ee verzamelig va equivaletieklasse is, wordt met ee bewerig als f g impliciet bedoeld dat f µi g. Verder wordt met 1 A de karakteristieke fuctie, of idicatorfuctie, va A bedoeld e is T telkes ee regulier verzameligsisomorfisme. 11

14 4.1 Voorbereidige Iedere u E 1 heeft ee ormale represetatie va de vorm α 1 A, 1 met α R, A Σ 1 voor iedere, alle α oderlig ogelijk, alle A oderlig disjuct e iet-leeg e N 1 A Ω 1. Ee ormale represetatie is modulo ulverzamelige e op verwisselige va de sommatievolgorde a uiek e dus ka T 1 als volgt op E 1 worde gedefiieerd. Defiitie 4.1. Zij u E 1 e N 1 α 1 A de ormale represetatie va u, da heet de afbeeldig T 1 u : α 1 T A de trasformatie geïduceerd door T. 1 Het is uttig op te merke dat direct uit de defiitie volgt dat T 1 α f α T 1 f geldt voor alle α R e dat T 1 ut 0 geldt als t / T Ω 1. Stel u dat α 1 A u, 1 waar N 1 α 1 A iet oodzakelijk de ormale represetatie is va u. Uit het volgede zal blijke dat T 1 u ook aa de had va deze som te bepale is. Lemma 4.2. Zij u E 1 e stel dat α 1 A u. 1 Da geldt Bewijs. Stel dat T 1 u α 1 T A. 1 M m1 β m 1 Bm de ormale represetatie is va u. Neem m vast, da geldt N β m 1 Bm u 1 Bm α 1 A 1 Bm α 1 A B m. 3 1 Defiieer da de familie va K klasse als volgt. Iedere klasse is ee deelverzamelig va {1,..., N}, waar de k-de klasse gelijk is aa Q k { k 1,..., k l k }. 1 12

15 Laat da geldt verder C k : i Q k A i B m i C k voor k 1,..., K, ii C k C k als k k, iii B m K C k. k1 Stel β m 0, da bestaat er vawege 3 ee dusdaige, iet-lege familie va klasse e is deze teves uiek. Da geldt, ook vawege 3, voor iedere k i Q k α i β m. 4 Verder geldt vawege ii, Defiitie 3.1 e Propositie 3.9 ook Voor iedere k geldt A i C k T B m K T C k. 5 k1 { Ck als i Q k, als i / Q k, e vawege Lemma 3.4 e T geldt da ook voor alle k T A i T C k { T Ck als i Q k, als i / Q k. 6 Het voorgaade combiere, levert het volgede resultaat: K β m 1 T Bm β m 1 T Ck k1 K k1 i Q k α i 1 T Ck K α i 1 T Ck i Q k k1 K α i 1 T Ai T C k k1 i Q k K α 1 T A T C k k1 1 N α 1 T A T B m, 1 13

16 waar 5 wordt toegepast bij, 4 bij e 6 bij. Stel u dat β m 0. Als er ee i bestaat zodaig dat A i B m, da bestaat er ee iet-lege familie die voldoet aa i, ii e iii e is het voorgaade argumet te herhale. Als A i B m voor iedere i, da geldt vawege Propositie 3.9 T A i T B m voor iedere i. Da volgt β m 1 T Bm 0 α 1 T A T B m. 1 Aagezie N 1 T B T Ω 1 geldt vawege Defiitie 3.1 e Propositie 3.9, volgt het geweste resultaat: T 1 u M β m 1 T Bm m1 M m1 1 α 1 T A T B m M N α 1 T A m1 1 N α 1 T A 1 α 1 T A. 1 1 T Ω1 1 T Bm Lemma 4.3. Zij u, v E 1 e zij T 1 geïduceerd door T, da i T 1 u + v T 1 u + T 1 v, ii T 1 u v T 1 u T 1 v, iii als u v, da T 1 u T 1 v, iv {T 1 u > 0} T {u > 0} e {T 1 u < 0} T {u < 0}. Bewijs. i: Zij N 1 α 1 A e M m1 β m1 Bm de ormale represetaties va u e v, respectievelijk. Aagezie u, v E 1, is u + v ook ee elemetaire fuctie e geldt M u + v α + β m 1 A B m. 1 m1 14

17 Da volgt i door het volgede te beschouwe: T 1 u + v N N 1 m1 1 m1 1 m1 M α + β m 1 T A B m M α + β m 1 T A T B m M α 1 T A 1 T Bm + α 1 T A 1 T Ω1 + 1 α 1 T A + 1 T 1 u + T 1 v, M m1 1 β 1 T A 1 T Bm M β 1 T Ω1 1 T Bm m1 M β m 1 T Bm m1 waar bij Lemma 4.2 wordt gebruikt e bij Lemma 3.4. ii: Het aatoe va ii gaat op soortgelijke wijze aagezie geldt u v 1 m1 M α β m 1 A B m. Wederom met behulp va Lemma 4.2 e 3.4 volgt: T 1 u v 1 m1 1 m1 M α β m 1 T A T B m M α 1 T A βm 1 T Bm N M α 1 T A β m 1 T Bm 1 T 1 u T 1 v. iii: Als u v geldt, volgt dat v u ee iet-egatieve, elemetaire fuctie is. Stel dat L l1 γ l1 Cl de ormale represetatie is va v u. Da zij alle γ l s iet-egatief e volgt per defiitie dat T 1 v u iet-egatief is. Da volgt uit i dat geldt T 1 v u T 1 v + T 1 u T 1 v T 1 u, e hieruit volgt iii. iv: Eerst wordt het eerste deel va de uitspraak aagetood. Laat A {u > 0}, da geldt u A α 1 A A 1 e α > 0 als A A. Vawege de ijectiviteit va T e Lemma 3.4 volgt: m1 T A T, : α > 0. 15

18 Dat beteket dat T 1 u precies iet-egatief is op het domei α 1 T A 1 N T A. 1 Het tweede deel va iv volgt op gelijke wijze. Gevolg 4.4. Als u E 1, da T 1 u + T 1 u + e T 1 u T 1 u. Bewijs. Aagezie u + t e u t ooit beide strikt positief zij voor dezelfde t, geldt u + u 0 e vawege Lemma 4.3.ii volgt T 1 u + T 1 u T 1 u + u T Vawege Lemma 4.3.iii, u +, u 0 e T 0 0 zij T 1 u + e T 1 u ietegatief e het geweste resultaat volgt da met behulp va Lemma 4.3.i: T 1 u + T 1 u T 1 u T 1 u + u T 1 u + T 1 u. 4.2 Uitbreidig Aagezie voor ee f L p 1 geldt ft ± voor µ 1-bija alle t [3, Theorem 13.6], zal het geval ft ± buite beschouwig worde gelate. Voordat de defiitie va de uitbreidig va T 1 gegeve ka worde, moet worde aagetood dat de defiitie geldig is. Dit wordt gedaa met behulp va de volgede drie lemma s. Lemma 4.5. Zij {u } ee mootoo stijgede rij elemetaire fucties e v E 1. Als v sup u, da T 1 v sup T 1 u. Bewijs. Laat ɛ > 0 e D {v ɛ1 Ω1 > u }, N. Da geldt D, of met adere woorde : D D +1 e D. 1 Vawege Lemma 3.2 e Gevolg 3.7 volgt hieruit ook : T D T D +1 e T D T, 1 16

19 oftewel T D. Aagezie {u } mootoo stijgt, geldt weges Lemma 4.3.iii dat {T 1 u } ook mootoo stijgt. Verder geldt T D T {v ɛ1 Ω1 u > 0} {T 1 v ɛ1 Ω1 u > 0} {T 1 v ɛ1 Ω1 > T 1 u }, waar bij Lemma 4.3.iv wordt gebruikt e bij Lemma 4.3.i. Dus geldt {T 1 v ɛ1 Ω1 > T 1 u } e volgt hieruit met behulp va Lemma 4.3.i de volgede ogelijkheid: T 1 v ɛ1 Ω1 T 1 v ɛ1 T Ω sup T 1 u. Laat u ɛ 0, da volgt T 1 v sup T 1 u. Lemma 4.6. Laat {u } e {v } twee mootoo stijgede rije elemetaire fucties zij. Als sup u sup v, da sup T 1 u sup T 1 v. Bewijs. Voor iedere i geldt v i sup u e weges Lemma 4.5 geldt voor iedere i ook T 1 v i sup T 1 u e volgt sup T 1 v sup T 1 u. Op gelijke wijze volgt de omgekeerde ogelijkheid e dus geldt sup T 1 u sup T 1 v. Lemma 4.7. Zij {u } ee mootoo stijgede rij elemetaire fucties. Als sup u µ 1 -bija overal, da sup T 1 u µ 2 -bija overal. Bewijs. Er geldt { } t : sup T 1 u t { } t : sup T 1 u t > k1 Ω2 k1 T k1 1 k1 1 k1 1 {t : T 1 u t > k1 Ω2 } { t : T1 u t > k1 T Ω1} T {t : u t > k1 Ω1 } { T k1 1 {t : u t > k1 Ω1 } t : sup u t }, 17

20 waar bij wordt gebruikt dat {T 1 u } ook mootoo stijgt vawege Lemma 4.3.iii, bij wordt gebruikt dat T 1 u t 0 als t / T Ω 1, bij Lemma 4.3.i e 4.3.iv e bij Propositie 3.6 e Gevolg 3.7. Aagezie {t : sup u t } vawege de aaame ee µ 1 -ulverzamelig is, volgt het geweste resultaat met behulp va Defiitie 3.1.iii. Vervolges ka T 1 worde uitgebreid aar E 1. Defiitie 4.8. Zij f E1 e T ee regulier verzameligsisomorfisme. Laat verder {u } e {v } twee mootoo stijgede rije elemetaire fucties zij zodaig dat f + sup u e f sup v. Da heet T 1 f : sup T 1 u sup T 1 v de trasformatie geïduceerd door T, waar T 1 u e T 1 v zij zoals i Defiitie 4.1. Vawege Lemma 4.6 e 4.7 is T 1 welgedefiieerd. Direct uit de defiitie volgt T 1 α f α T 1 f voor alle α R e f E 1. Verder zal uit het Propositie 4.12 volge dat de uitbreidig va T 1 dezelfde soort eigeschappe heeft als T 1 E1. Om dit aa te kue toe, moete eerst de eigeschappe va T 1 voor iet-egatieve fucties i E 1 worde beweze. Lemma 4.9. Zij f, g E 1 met f, g 0 e zij T 1 geïduceerd door T, da i T 1 f + g T 1 f + T 1 g, ii T 1 f g T 1 f T 1 g, iii als f g, da T 1 f T 1 g, iv {T 1 f > 0} T {f > 0}. Bewijs. i: Stel dat {u } e {v } twee mootoo stijgede rije zij zodaig dat ze covergere aar f e g, respectievelijk. Da is {u +v } ee mootoo stijgede rij die covergeert aar f + g 0 e volgt met behulp va T 0 0: T 1 f + g supt 1 u + v supt 1 u + T 1 v sup T 1 f + T 1 g, T 1 u + sup T 1 v waar bij Lemma 4.3.i wordt toegepast e bij het feit dat de suprema bestaa vawege Lemma 4.7. ii: Uitspraak ii volgt op aaloge wijze door de mootoo stijgede rij {u v } te beschouwe. iii: Als f g, da u i g voor iedere i e dus T 1 u i sup T 1 v, i N 18

21 weges Lemma 4.5. Da volgt sup T 1 u sup T 1 v, oftewel uitspraak iii. iv: Vawege het mootoo stijge va {u }, geldt {f > 0} {u > 0}. 1 Aagezie de rij {T 1 u } ook mootoo stijgt vawege Lemma 4.3.iii volgt op gelijke wijze {T 1 f > 0} {T 1 u > 0}. 1 Uitspraak iv volgt da weges Propositie 3.6 e Lemma 4.3.iv. Gevolg Als f, g 1, g 2 E 1 met g 1, g 2 0 e f g 1 g 2, da T 1 f T 1 g 1 T 1 g 2. Bewijs. Neem A {f > 0}, da zij f + + g 2 1 A g 1 1 A e f + g 1 1 A c g 2 1 A c iet-egatieve, meetbare fucties e geldt T 1 g 1 1 T 1 g 1 1 A T 1 f + + g 2 1 A T 1 f + + T 1 g 2 1 A 7 T 1 f + + T 1 g 2 1, waar bij Lemma 4.9.ii wordt toegepast e bij Lemma 4.9.i. Op gelijke wijze geldt T 1 g 2 1 T A c T 1 f + T 1 g 1 1 T A c, oftewel T 1 g 1 1 T A c T 1 g 2 1 T A c T 1 f. 8 Als vergelijkig 7 e 8 bij elkaar worde opgeteld, volgt met behulp va Defiitie 3.1: T 1 g T A c T 1 g T A c + T 1 f + T 1 f T 1 g 1 1 T Ω1 T 1 g 2 1 T Ω1 + T 1 f T 1 g 1 T 1 g 2 + T 1 f. Gevolg Als f E 1, da T 1 f + T 1 f + e T 1 f T 1 f. 19

22 Bewijs. Aagezie f + t e f t ooit beide strikt positief zij voor dezelfde t, geldt f + f 0 e vawege Lemma 4.9.ii volgt T 1 f + T 1 f T 1 f + f T Vawege Lemma 4.9.iii, u +, u 0 e T 0 0 zij T 1 f + e T 1 f ietegatief e het geweste resultaat volgt: T 1 f + T 1 f T 1 f T 1 f + T 1 f. De eigeschappe va de uitbreidig va T 1 kue u met behulp va de voorgaade gevolge worde aagetood. Propositie Zij f, g twee reële, meetbare fucties e zij T 1 geïduceerd door T. Da geldt i T 1 f + g T 1 f + T 1 g, ii T 1 f g T 1 f T 1 g, iii als f g, da T 1 f T 1 g, iv {T 1 f > 0} T {f > 0} e {T 1 f < 0} T {f < 0}. Bewijs. i: Uitspraak i ka als volgt worde aagetood: T 1 f + g T 1 f + f + g + g T 1 f + + g + f + g T 1 f + + g + T 1 f + g T 1 f + + T 1 g + T 1 f T 1 g T 1 f + T 1 g. Hier geldt vawege Gevolg 4.10 e door Lemma 4.9.i. ii: Voor het product va f e g geldt f g f g + f g Dit wordt als volgt toegepast: f + g + + f g f + g f g +. T 1 f g T 1 f + g + + T 1 f g T 1 f + g T 1 f g + T 1 f + T 1 g + + T 1 f T 1 g T 1 f + T 1 g T 1 f T 1 g + T 1 f + T 1 g + + T 1 f T 1 g T 1 f + T 1 g T 1 f T 1 g + T 1 f T 1 g + T 1 f T 1 g T 1 f T 1 g. 20

23 Waar bij uitspraak i wordt gebruikt, bij Lemma 4.9.ii e bij Gevolg iii: Er geldt f g da e slechts da als f + g + e f g. Vawege Lemma 4.9.iii geldt e vawege Gevolg 4.11 geldt ook T 1 f + T 1 g + e T 1 f T 1 g T 1 f + T 1 g + e T 1 f T 1 g. Hieruit volgt uitspraak iii. iv: Het eerste deel va de uitspraak is als volgt te beargumetere: {T 1 f > 0} {T 1 f + > 0} {T 1 f + > 0} T {f + > 0} T {f > 0}. Hier geldt vawege Lemma 4.4 e vawege Lemma 4.3.iv. Het tweede deel va uitspraak iv volgt op gelijke wijze. Ee adere eigeschap va T 1 die later ook gebruikt wordt, is de volgede. Lemma Zij f ee reële, meetbare fuctie e q > 0, da geldt T 1 f q T 1 f q. Bewijs. Zij u E 1 met u 0 e ormale represetatie N 1 α 1 A. Aagezie de A s oderlig disjuct zij, zij de T A s dat ook vawege Propositie 3.9 e volgt T 1 u q α1 q T A T 1 u q. 1 Als f E1 met f 0 e {u } is ee mootoo stijgede rij va iet-egatieve, elemetaire fucties die covergeert aar f, da is {u q } ee mootoo stijgede rij die covergeert aar f q e geldt T 1 f q sup T 1 u q supt 1 u q q sup T 1 u T 1 f q. Als f ee reële, meetbare fuctie is, geldt dat f E 1 e dus T 1 f q T 1 f q T1 f + + f q T1 f + + T 1 f q T1 f + + T 1 f q T 1 f q, waar bij Lemma 4.9.iii wordt gebruikt e bij Gevolg

24 Voor complexe, meetbare fucties f diet T 1 ogmaals uitgebreid te worde aa de had va de defiitie T 1 f T 1 Rf + i T 1 If. Da heeft T 1 soortgelijke eigeschappe. De uitwerkige daarva zulle verder iet worde behadeld, aagezie die vrij eevoudig volge. 4.3 Voorbeelde Voorbeeld Stel dat de maatruimte e T zij als i Voorbeeld Da is de lieaire trasformatie die geïduceerd wordt door T de T 1 i Voorbeeld 2.2: T 1 ft f t. Dit is als volgt i te zie. Laat A [a, b] met 0 < a < b, da geldt [a 2, b 2 ] e T 1 1 A t 1 {t : a 2 t b 2 }t 1 { t : a t b} t 1 A t. Voorbeeld Stel dat de maatruimte zij zoals i Voorbeeld Zoals i Voorbeeld 3.11 is late zie, geldt dat {Φ 1 t : t A} ee regulier verzameligsisomorfisme is als Φ ee homeomorfisme is va Ω 2 aar Ω 1 e Φ e Φ 1 differetieerbaar zij. Da iduceert T de volgede lieaire trasformatie. T 1 ft fφt Voorbeeld Stel dat de maatruimte zij zoals i Voorbeeld 2.2 e Da komt {1 {j} } j1 overee met de stadaard basis B {e 1,..., e } va F. Da geldt voor T 1 T 1 1 {j} 1 Bj e, als T 1 voorgesteld wordt als ee matrix a ij i,j, geldt { 1 als i Bj, a ij 0 aders. Dus volgt dat de trasformaties va ee vorm zoals i Voorbeeld 2.2, voor deze maatruimte, de eige zij die geïduceerd worde door ee regulier verzameligsisomorfisme. I het geval m, is T 1 ee permutatiematrix. Stel da dat U ee isometrie va L p 1 aar zichzelf met 1 p < e p 2. Da zegt de hoofdstellig dat U ekel e allee de vorm ka hebbe va ee permutatiematrix met de variatie va plus of mi voor elk iet-ul elemet va de matrix. 5 Lamperti Clarkso lemma Dit hoofdstuk bestaat uit twee dele die bij elkaar ee belagrijk lemma, beschreve i [1, 2], oplevere dat i het uiteidelijke bewijs gebruikt zal worde. 22

25 5.1 Eerste deel Merk op dat ee reële fuctie ψ covex is da e slechts da als t + s ψt + ψs ψ. 2 2 Lemma 5.1. Zij ϕ ee cotiue, strikt stijgede fuctie gedefiieerd op [0, met ϕ0 0. Stel verder dat ϕ t covex is. Als z, w C, da geldt ϕ z + w + ϕ z w 2ϕ z + 2ϕ w. 9 Als ϕ t cocaaf is, geldt ogelijkheid 9 omgekeerd e als de covexiteit of cocaviteit strikt is, geldt gelijkheid i 9 da e slechts da als z w 0. Bewijs. Zij ϕ t covex, da geldt voor t, s 0 t + s ϕ ϕ t + ϕ s. 2 2 Zij t z + w 2 e s z w 2, da geldt z + w 2 + z w 2 1/2 ϕ 2 ϕ z + w + ϕ z w. 2 Aagezie ϕ strikt stijged is, is ϕ ijectief e is de fuctie ϕ 1 : raϕ R >0 goed gedefiieerd e strikt stijged, wat de volgede implicatie oplevert. x, y raϕ x y ϕ 1 x ϕ 1 y Daaraast geldt voor z, w C vawege [4, Theorem 3.15] e volgt hieruit z + w 2 + z w 2 2 z 2 + w 2 z 2 + w 2 1/2 1/2 z + w 2 + z w 2 2 z + w ϕ [ϕ z w 2 1/2 ] 2 ϕ z + w + ϕ z w ϕ Zij u ψ : [0, [0, ee willekeurige, strikt stijgede, covexe fuctie met ψ0 0. Da geldt ψs ψr ψt ψr s r t r als r < s < t. Voor r 0 leidt dit tot de ogelijkheid ψs s ψt, 0 < s < t. 11 t 23

26 Aagezie ψ strikt stijged is e ψ0 0, geldt ψs > 0 voor iedere s > 0 e dus is de fuctie s ψs met s > 0 goed gedefiieerd e daled i s. Zij u ψs ϕ s e s t 2, da volgt dat de fuctie t 2 ϕt met t > 0 daled is i t, aagezie t t 2 stijged is. Als ϕt x geldt, da geldt t 2 ϕt ϕ 1 x 2 ϕϕ 1 x ϕ 1 x 2. x Verder, als t toeeemt, eemt ϕ 1 x ook toe, aagezie ϕ 1 x strikt stijged is, dus is de fuctie ϕ 1 x 2 /x daled i x. Stel dat fx ee fuctie is zodaig dat fx/x ee dalede fuctie is, da geldt met x, y > 0 e op gelijke wijze fx + y x + y fx + y x + y Gecombieerd levert dit het volgede op: x + y fx + y x + y fx x fy y. x fx x + y fy y fx + y fx + fy, x, y > Neem u f ϕ 1 2, da volgt ϕ 1 x + y 2 ϕ 1 x 2 + ϕ 1 y 2, 0 < x, y raϕ. Aagezie ϕ e ϕ 1 ee iet-egatieve fuctie is, volgt ook ϕ 1 x + y 2 ϕ 1 x 2 + ϕ 1 y 2, 0 x, y raϕ. Laat x ϕ z e y ϕ w, da geldt ϕ 1 ϕ z + ϕ w 2 ϕ 1 ϕ z 2 + ϕ 1 ϕ w 2 z 2 + w 2. Dit, same met ogelijkheid 10, resulteert i de volgede ogelijkheid: ϕ z + w + ϕ z w ϕ 1 ϕ 1 ϕ z + ϕ w. 2 Weges het strikt stijge va ϕ volgt ogelijkheid 9 als liks e rechts ϕ ogmaals wordt toegepast. Stel u dat ϕ t strikt covex is. Da geldt met ψt ϕ t i 11 ee strikte ogelijkheid, oftwel: ϕs s 2 < ϕt t 2, 0 < s < t. 24

27 Dit zorgt ervoor dat de fuctie ϕ 1 x 2 x strikt daled is i x. Verder geldt ee strikte ogelijkheid i 12 als fx/x strikt daled is. Stel wederom dat fx ϕ 1 x 2, da volgt dat ee strikte ogelijkheid i 9 ekel e allee mogelijk is als x ϕ z > 0 e y ϕ w > 0. Ee gelijkheid i 9 ka dus allee voorkome als ϕ z 0 of ϕ w 0. Vawege het strikt stijge va ϕ, volgt uit ϕt 0, t 0. Dus geldt ee gelijkheid i 9 als z 0 of w 0, oftewel z w 0. Stel u dat z 0 of w 0, da volgt met behulp va ϕ0 0 direct ee gelijkheid i 9. Het bewijs i geval va cocaviteit va ϕ t gaat op gelijke wijze met de ogelijkhede omgekeerd. De fucties ϕ die gebruikt worde voor het bewijs va de hoofdstellig, zij de fucties ϕt t p. Merk op dat t p/2 strikt covex is voor p > 2 e strikt cocaaf is als 1 p < 2 geldt. I het geval p 2 is t p/2 zowel covex als cocaaf, e is 9 altijd ee gelijkheid. 5.2 Tweede deel I dit tweede deel worde meetbare fucties beschouwd over de maatruimte Ω, Σ, µ. Zij I : L ϕ R + zodaig dat If ϕ f dµ met L ϕ de verzamelig va alle meetbaar fucties f waarvoor bovestaade itegraal eidig is. Lemma 5.2 Lamperti, Clarkso. Zij ϕ ee cotiue, strikt stijgede fuctie gedefiieerd op [0, met ϕ0 0 e ϕ t covex. Als f + g, f g L ϕ, da If + g + If g 2If + 2Ig. 13 Als ϕ t cocaaf is, geldt ogelijkheid 13 omgekeerd. Als de covexiteit of cocaviteit va ϕ t strikt is, geldt gelijkheid i 13 da e slechts da als f g µ 0. Bewijs. Stel dat ϕ t covex is e M ee fuctie is als volgt: M ϕ f + g + ϕ f g 2ϕ f 2ϕ g. Deze fuctie is weges Lemma 5.1 overal positief e dus geldt Mdµ 0, 25

28 waar, vawege de lieariteit va itegrale, 13 uit volgt. Stel u dat de covexiteit va ϕ t strikt is e 13 ee gelijkheid is. Weges de lieariteit va itegrale geldt da Mdµ 0. Weges M 0 e [3, Theorem 13.2] geldt da M µ 0 e volgt dus ϕ f + g + ϕ f g µ 2ϕ f + 2ϕ g. Hieruit volgt weges Lemma 5.1 dat voor µ-bija alle t geldt ft gt 0. Stel u dat f g µ 0, da is N : {f g 0} ee ulverzamelig. Verder geldt N c {f 0} {g 0} {f 0} {g 0} {f 0} {g 0} {f 0} {g 0}. 14 Defiieer N 1, N 2 e N 3 zodaig dat N N 1 N 2 N 3 i dezelfde volgorde als i 14. Da geldt het volgede: Mdµ Mdµ + Mdµ + Mdµ + Mdµ N N 1 N 2 N Mdµ + Mdµ + 0 dµ N 1 N 2 N 3 [ ] [ ] 2ϕ g 2ϕ g dµ + 2ϕ f 2ϕ f dµ N 1 N 2 0. Wederom weges de lieariteit va itegrale volgt ee gelijkheid i 13. Het bewijs i het geval va cocaviteit va ϕ t gaat op gelijke wijze. 6 Bewijs stellig Eerst bewijze we de omgekeerde kat op, aagezie die seller volgt. 6.1 Rado Nikodym stellig Hieri wordt de Rado Nikodym stellig [3, Theorem 17.10] gebruikt. Deze stellig zal gegeve worde zoder bewijs, aagezie dit ee welbeked resultaat is bie de maattheorie. I de stellig wordt ee tweetal begrippe gebruikt, die hieroder gegeve worde ter herhalig. Defiitie 6.1. Laat µ e ν twee mate op dezelfde σ-algebra zij. De maat ν heet µ-cotiu, als iedere µ-ulverzamelig ook ee ν-ulverzamelig is. 26

29 Defiitie 6.2. Laat µ ee maat op Σ e f ee reële, meetbare, iet-egatieve fuctie zij. Da heet νa : fdµ de maat met dichtheid f te opzichte va µ. Aagezie f µ-bija overal uiek bepaald is vawege [3, Theorem 17.5], heet f de dichtheidsfuctie e wordt geoteerd met f dν dµ. Stellig 6.3 Rado, Nikodym. Laat µ, ν twee mate zij op Σ. Als µ e ν σ-eidig zij, da zij de volgede twee uitsprake equivalet. i ν heeft ee dichtheid te opzichte va µ. ii ν is µ-cotiu. Zij T ee regulier verzameligsisomorfisme, da is T [Σ] vawege de eigeschappe va T ee σ-algebra i T Ω 1. Twee mate waarvoor de stellig zal worde toegepast, zij da µ 2 e µ 1 T 1 op T [Σ 1 ]. Nu is geoeg voorhade om het bewijs te geve va de hoofdstellig. Eerst volgt ogmaals de hoofdstellig. Stellig 6.4 Lamperti, Zij U ee lieaire isometrie va L p Ω 1, Σ 1, µ 1 aar L p Ω 2, Σ 2, µ 2 met 1 p < e p 2. Da bestaa ee regulier verzameligsisomorfisme T va Σ 1 aar Σ 2 e ee fuctie h gedefiieerd op Ω 2 zodaig dat Uf h T 1 f 15 waar T 1 de lieaire trasformatie geïduceerd door T is e h voldoet aa h p dµ 1 T 1 dµ 2 dµ 2 µ 1 A 16 dµ 2 voor alle A Σ 1. Omgekeerd, als h zoals i 16 is e T ee regulier verzameligsisomorfisme is, da is U zoals i 15 ee lieaire isometrie. A 6.2 Va rechts aar liks Bewijs. : Vawege Defiitie 3.1.iii is µ 1 T 1 µ 2 -cotiu. Da geldt met behulp va Stellig 6.3 µ 1 T 1 dµ 1 T 1 B dµ 2, dµ 2 voor alle B T [Σ 1 ], oftewel µ 1 A B dµ 1 T 1 dµ 2 dµ 2 geldt voor alle A Σ 1. Stel dat g als volgt is: dµ 1 T 1 t als t T Ω 1, gt : dµ 2 0 aders. 27

30 Da is g ook Σ 2 meetbaar e geldt voor alle A Σ 1 h p dµ 2 g dµ 2. Voor ieder F E2 met F 0 geldt da ook F h p dµ 2 I het bijzoder, als F T 1 f p, geldt da h T 1 f p dµ 2 F g dµ 2. T 1 f p g dµ 2. Zij U zoals i 15. Om te bewijze dat U ee isometrie is, hoeft allee worde aagetood dat U ormbewared is. De lieariteit va U volgt amelijk uit die va T 1. Er geldt Uf p dµ 2 Ω 2 T 1 f p g dµ 2 Ω 2 Ω 2 T 1 f p dµ 1 T 1 Ω 2 T 1 f p dµ 1 T 1, waar bij [3, Theorem 17.3] wordt gebruikt e bij Lemma Als u aagetood ka worde dat T 1 G dµ 1 T 1 G dµ 1 Ω 2 Ω 1 geldt voor alle G E 1 met G 0, da volgt het geweste resultaat aagezie f p E 1. Stel dat u ee iet-egatieve, elemetaire fuctie is met ormale represetatie N 1 α 1 A. Da geldt Ω 2 T 1 u dµ 1 T 1 α µ 1 T 1 T A 1 α µ 1 A u dµ 1 Ω 1 e ka dit worde uitgebreid aar G. Stel amelijk dat {u } ee mootoo stijgede rij iet-egatieve, elemetaire fucties is die covergeert aar G, da 1 28

31 geldt Ω 2 T 1 G dµ 1 T 1 Ω 2 sup sup Ω 1 sup T 1 u dµ 1 T 1 T 1 u dµ 1 T 1 Ω 2 u dµ 1 Ω 1 sup u dµ 1 Ω 1 G dµ 1, waar bij de eigeschap wordt toegepast dat supremum e itegratie kue worde omgewisseld, [3, Theorem 11.4]. 6.3 Va liks aar rechts Bewijs. : Stel dat µ 1 eidig is. Het zal blijke dat : suppu1 A {U1 A 0} ee regulier verzameligsisomorfisme is. Hiera zal worde aagetood dat U i Lampertivorm te schrijve is e dat ht : U1 Ω1 t voldoet aa 16. Vawege de eidigheid va µ 1 geldt 1 A, 1 B L p 1 voor iedere A, B Σ 1. Neem u A, B Σ 1 met A B, da geldt 1 A 1 B 0 e met behulp va Lemma 5.2: 1 A + 1 B p p + 1 A 1 B p p 2 1 A p p B p p e aagezie U ormbewared e lieair is, geldt ook U1 A + U1 B p p + U1 A U1 B p p 2 U1 A p p + 2 U1 B p p. Wederom vawege Lemma 5.2 geldt teves U1 A U1 B 0. Hier wordt met og steeds impliciet µi bedoeld. Zij f, g L p i, da geldt suppf + g suppf suppg. da e slechts da als f g 0. Hieruit e uit het voorgaade volgt da dat T B. Da volgt ook T A B suppu1 A B suppu1 A + 1 B suppu1 A + U1 B suppu1 A suppu1 B T B. 29

32 Stel u dat B Ω 1 \A, da geldt T Ω 1 T Ω 1 \A, oftewel Defiitie 3.1.i. Zij {A } ee oderlig disjucte rij i Σ 1. Aagezie U ee isometrie is, is U cotiu [4, Lemma 4.1] e volgt U1 U 1 A A U1 A. 1 Da volgt Defiitie 3.1.ii door het support va bovestaade te beschouwe. Om Defiitie 3.1.iii aa te toe, kue de volgede relaties worde beschouwd: µ 1 A 0 1 A p 0 U1 A p 0 µ 2 {U1 A 0} µ 2 0. Dit zorgt ervoor dat T ee regulier verzameligsisomorfisme is e dus de bekede lieaire trasformatie T 1 iduceert. Om door te gaa wordt de fuctie h beschouwd. Voor iedere A Σ 1 geldt amelijk 1 ht U1 A t + U1 A ct. Aagezie A e A c disjuct zij, volgt et als voorhee dat de fucties U1 A e U1 A c µ 2 -bija erges beide ogelijk aa ul zij. Dus geldt voor µ 2 -bija alle t dat als U1 A t 0 geldt, da geldt ht U1 A t. Dit is hetzelfde als te stelle dat geldt U1 A t ht 1 {U1A 0}t ht 1 t ht T 1 1 A t. Vawege de lieariteit va U e die va T 1, volgt dat U beperkt tot de elemetaire fucties i Lampertivorm te schrijve is. Laat f E1 met f 0, e stel dat {u } ee mootoo stijgede rij elemetaire fucties die covergeert aar f. Da volgt vawege de cotiuïteit va U Uf U lim u lim Uu lim h T 1u h lim T 1u h T 1 f Stel u dat f L p 1, da volgt vawege de lieariteit va U Uf Uf + Uf h T 1 f + h T 1 f h T 1 f + T 1 f h T 1 f. 30

33 Dat h voldoet aa 16 geldt vawege het volgede. Voor ieder A Σ 1 geldt h p dµ 2 h p 1 dµ 2 Ω 2 h 1 p dµ 2 Ω 2 U1 A p dµ 2 Ω 2 1 A p dµ 2 Ω 2 1 A dµ 2 Ω 2 µ 1 A dµ 1 T 1 dµ 2 dµ 2, waar bij Stellig 6.3 is toegepast. Dit bewijst het geval dat µ 1 eidig is. Stel u dat µ 1 σ-eidig is. Da bestaat er per defiitie ee rij {Ω } zodaig dat Ω Ω 1 e µ 1 Ω <. Defiieer da het volgede: f : f Ω, f L p 1, U f : Uf, h : U1 Ω, T A : suppu 1 A, e Da geldt voor de eidige gevalle: T is de trasformatie geiduceerd door T. U f h T f, N. Neem : 1 T A Ω, da zal blijke dat T ee regulier verzameligsisomorfisme is. Voor T volgt Defiitie 3.1.i, omdat die eigeschap voor alle T geldt: T Ω 1 \A T Ω1 \A Ω 1 T Ω \A 1 T Ω \T A Ω 1 T Ω 1 \. Zij {A k } k ee oderlig disjucte rij i Σ 1, da is {A k Ω } k ee oderlig disjucte rij i Σ Ω Σ 1. Omdat Defiitie 3.1.ii voor iedere geldt voor 31

34 T, geldt T A k k1 T A k Ω 1 k1 T A k Ω 1 1 k1 k1 T A k Ω T A k, k1 oftewel Defiitie 3.1.ii voor T. Vawege de cotiuïteit va mate, [3, Theorem 3.2, Defiitio 3.3], e vawege µ 1 C µ 1 D als C D, volgt aagezie A Ω A: µ 1 A 0 : µ 1 A Ω 0, A Σ Omdat alle T reguliere verzameligsisomorfisme zij, geldt voor iedere e A Σ 1 µ 1 A Ω 0 µ 2 T A Ω Verder geldt dat 1 B met B Σ 2 ee µ 2 -ulverzamelig is da e slechts da als B voor iedere ee µ 2 -ulverzamelig is, oftewel µ 2 B 0 : µ 2 B Defiitie 3.1.iii voor T volgt door 17, 18 e 19 same te voege. Uit de defiitie va T volgt voor ieder f L p 1 T 1 f lim T f, waar T 1 geïduceerd wordt door T. Neem verder ht h t als t T Ω e ht 0 als t / T Ω 1, da geldt h lim h e ook Uf U lim f lim Uf lim U f lim h T f h T 1 f, 32

35 waar bij ogees de cotiuïteit va U wordt gebruikt. Da moet allee og worde aagetood dat h voldoet aa 16. Beked is dat voor iedere e A Σ geldt T A Ω h p dµ 2 µ 1 A Ω. Aagezie h t 0 geldt voor t / T Ω, geldt voor iedere A Σ 1 ook h p dµ 2 µ 1 A Ω. Uit de defiitie va h volgt e levert dit als volgt 16 op: h p dµ 2 h p sup h p sup sup h p dµ 2 h p dµ 2 sup µ 1 A Ω µ 1 A dµ 1 T 1 dµ 2 dµ 2, waar bij de eigeschap wordt toegepast dat supremum e itegratie kue worde omgewisseld [3, Theorem 11.4], bij het feit dat A Ω A geldt e de cotiuïteit va mate [3, Theorem 3.2, Defiitio 3.3] e bij Stellig Bibliografie [1] Lamperti J.W., O the isometries of certai fuctio-spaces, Pacific J. of Math , [2] Flemig R.J. e Jamiso J.E., Isometries o Baach spaces, Chapma & Hall/CRC, Lode, [3] Bauer H., Measure ad itegratio theory, Walter de Gruyter, New York, [4] Rye B.P. e Yougso M.A., Liear fuctioal aalysis, Spriger, Lode,

Fourierreeksen. Calculus II voor S, F, MNW. 14 november 2005

Fourierreeksen. Calculus II voor S, F, MNW. 14 november 2005 Fourierreekse Calculus II voor S, F, MNW. 14 ovember 2005 Deze tekst is gedeeltelijk gebaseerd op het Aalyse BWI I dictaat e op aatekeige va Alistair Vardy. 1 Ileidig Het is vaak belagrijk ee gegeve fuctie

Nadere informatie

De Approximatiestelling van Weierstraß

De Approximatiestelling van Weierstraß De Approximatiestellig va Weierstraß Korteweg-de Vries Istituut voor Wiskude Uiversiteit va Amsterdam Mastercourse 15 ovember 2005 Peter Spreij spreij@sciece.uva.l 1 Itroductie I deze mastercourse behadele

Nadere informatie

Equidistributie en ergodiciteit

Equidistributie en ergodiciteit Equidistributie e ergodiciteit Michiel Lieftik, Wouter Rieks, Mike Daas 9 december 207 Ileidig Beschouw ee situatie waari me ee grote verzamelig umerieke data tot zij beschikkig heeft Ee vraag die me zich

Nadere informatie

Trigonometrische functies

Trigonometrische functies Trigoometrische fucties Ileidig De meest gebruikelijke defiitie va de trigoometrische fucties cos e si berust op meetkudige cocepte (cirkel, hoek, driehoeke etc.) die buite het bestek va de aalyse valle.

Nadere informatie

n n n bedoelen we uiteraard dat n N : 0 f x divergeert naar + of.

n n n bedoelen we uiteraard dat n N : 0 f x divergeert naar + of. Limiete Defiities a Limiet voor a I het hoofdstuk ratioale fucties i het begi va dit schooljaar zage we reeds dat zulke fucties soms perforatiepute hebbe De fuctiewaarde i zo put bestaat iet, maar de grafiek

Nadere informatie

Ongelijkheden. IMO trainingsweekend 2013

Ongelijkheden. IMO trainingsweekend 2013 Ogelijkhede IMO traiigsweeked 0 Deze tekst probeert de basis aa te brege voor het bewijze va ogelijkhede op de IMO. Het is de bedoelig om te bewijze dat ee bepaalde grootheid (ee uitdrukkig met ee aatal

Nadere informatie

Uitwerkingen toets 11 juni 2011

Uitwerkingen toets 11 juni 2011 Uitwerkige toets 11 jui 2011 Opgave 1. Laat 2 e k 1 gehele getalle zij. I ee lad zij stede e tusse elk paar stede is ee busverbidig i twee richtige. Laat A e B twee verschillede stede zij. Bewijs dat het

Nadere informatie

Elementaire speciale functies

Elementaire speciale functies ANALYSE 1A, Ivoerig Elemetaire Speciale Fucties p.1 Elemetaire speciale fucties 1. Differetieerbaarheid zie syll. Calculus Ia, II.1.1 of Browder, Ch. 4). Zij I ee iterval, a ee iwedig put va I e f: I R

Nadere informatie

Functies, Rijen, Continuïteit en Limieten

Functies, Rijen, Continuïteit en Limieten Fucties, Rije, Cotiuïteit e Limiete Fucties, Rije, 2-0 Cotiuïteit e Limiete Fucties, Rije, Cotiuïteit e Limiete Ihoud 1. Fucties Defiitie e kemerke / bewerkige op fucties Reële fucties va éé reële veraderlijke

Nadere informatie

Kanstheorie. 2de bachelor wiskunde Vrije Universiteit Brussel. U. Einmahl

Kanstheorie. 2de bachelor wiskunde Vrije Universiteit Brussel. U. Einmahl Kastheorie 2de bachelor wiskude Vrije Uiversiteit Brussel U. Eimahl Academiejaar 208/209 Ihoudsopgave Kasruimte. Toevallige experimete..................................2 De axioma s va Kolmogorov.............................

Nadere informatie

Polynomen groep 2. Trainingsweek, juni Complexe nulpunten. Een polynoom is van de vorm P (x) = n

Polynomen groep 2. Trainingsweek, juni Complexe nulpunten. Een polynoom is van de vorm P (x) = n Polyome groep 2 Traiigsweek, jui 2009 Complexe ulpute Ee polyoom is va de vorm P (x) = i=0 a ix i, met coëfficiëte a 0, a 1,..., a, die uit ee gegeve verzamelig kome (meestal Z of R). Als alle coëfficiëte

Nadere informatie

1. Symmetrische Functies

1. Symmetrische Functies Algebra III 1 1. Symmetrische Fucties permutatios sot la metaphysique des équatios Lagrage*, 1771 I dit hoofdstuk bestudere we de ivariate va de werkig va de symmetrische groep S op polyoomrige i variabele.

Nadere informatie

151 Universele eigenschappen voor algebra 3; 2015/02/08

151 Universele eigenschappen voor algebra 3; 2015/02/08 151 Uiversele eigeschappe voor algebra 3; 2015/02/08 I het dagelijks leve make we vaak gebruik va apparate, zoals bijvoorbeeld auto s e computers, zoder dat we wete hoe die precies i elkaar zitte e hoe

Nadere informatie

Analyse 2 - SAMENVATTING

Analyse 2 - SAMENVATTING Aalyse 2 - SAMENVATTING willem va ravestei ihoudsopgave 01. Rije, eigeschappe e stellige 02. Deelrije, Cauchy, meetkudige e telescopische rij 03. Coverget of diverget? 04. Altererede rije e het wortelcriterium

Nadere informatie

1. Hebben de volgende rijen een limiet, en zo ja, bepaal die dan: (i) u n = sin(πn) (d) u n = cos(2πn) (l) u n = log n

1. Hebben de volgende rijen een limiet, en zo ja, bepaal die dan: (i) u n = sin(πn) (d) u n = cos(2πn) (l) u n = log n Hoofdstuk 1 Limiet va ee rij 1.1 Basis 1. Hebbe de volgede rije ee iet, e zo ja, bepaal die da: (a) 1,, 3, 4, 5, 6, 7, 8,... (b) 1, 4, 9, 16, 5, 36, 49,... (c) 1, 8, 7, 64, 15,... (d) u = ( 1) (e) u =

Nadere informatie

Convergentie, divergentie en limieten van rijen

Convergentie, divergentie en limieten van rijen Covergetie, divergetie e limiete va rije TI-spire e rije 7N5p GGHM 22-23 Eigeschappe rekekudige rij b = begiwaarde v = verschil tusse twee opeevolgede terme recursieve formule: u = u + v met u = b directe

Nadere informatie

Stochastische processen

Stochastische processen Stochastische processe 3de bachelor wiskude Vrije Uiversiteit Brussel U. Eimahl Academiejaar 2016/2017 Ihoudsopgave 1 Markovketes 1 1.1 Defiities e voorbeelde................................ 1 1.2 Classificatie

Nadere informatie

Praktische opdracht: Complexe getallen en de Julia-verzameling

Praktische opdracht: Complexe getallen en de Julia-verzameling Praktische opdracht: Complexe getalle e de Julia-verzamelig Auteur: Wiebe K. Goodijk, Zerike College Hare Beodigde Voorkeis: 1 = i Het complexe vlak. Notatie: z = a + bi of z = r(cosϕ + i si ϕ) Regel va

Nadere informatie

UITWERKINGEN TOETS TRAININGSKAMP. Valkenswaard, 10 juni 2006

UITWERKINGEN TOETS TRAININGSKAMP. Valkenswaard, 10 juni 2006 UITWERKINGEN TOETS TRAININGSKAMP Valkeswaard, 0 jui 006 Opgave. Als we ee verzamelig pute i de ruimte hebbe, moge we ee put va de verzamelig spiegele i ee ader put va de verzamelig e het beeld hierva toevoege

Nadere informatie

Uitwerkingen huiswerk week 7

Uitwerkingen huiswerk week 7 Lieaire algebra ajaar 008 Uitwerkige huiswerk week 7 Opgave 5 Ee -matrix va de vorm 1 a 1 a 1 a 1 a a a A 1 a 3 a 3 a 1 a a a 1 a1 1 a 1 3 a3 1 a 1 heet ee Vadermode matrix Laat zie dat det A 1 i

Nadere informatie

Dit geeft ee voorwaarde die slechts afhagt va de begiwaarde va de `basisoplossige' (bij (3) is die voorwaarde a b a b 0). Hoe ka me twee lieair oafhak

Dit geeft ee voorwaarde die slechts afhagt va de begiwaarde va de `basisoplossige' (bij (3) is die voorwaarde a b a b 0). Hoe ka me twee lieair oafhak Lesbrief 5 Recurreties e ogelijkhede Recursief gedefiieerde rije Er zij getallerije {a } die voldoe aa ee recurrete betrekkig va de vorm a +k = f(a +k ;a +k ;:::;a ) voor = ; ;:::, waardoor de + k-de term

Nadere informatie

Kanstheorie. 2de bachelor wiskunde Vrije Universiteit Brussel. U. Einmahl

Kanstheorie. 2de bachelor wiskunde Vrije Universiteit Brussel. U. Einmahl Kastheorie 2de bachelor wiskude Vrije Uiversiteit Brussel U. Eimahl Academiejaar 2011/2012 Ihoudsopgave 1 Kasruimte 1 1.1 Toevallige experimete................................. 1 1.2 De axioma s va Kolmogorov.............................

Nadere informatie

2.6 De Fourierintegraal

2.6 De Fourierintegraal 2.6 De Fourieritegraal We vertrekke va de Fourierreeks i complexe vorm: voor g : [ π,π] C kue we schrijve met g(t) α e it, α 1 Z π g(t)e it dt. 2π π We herschrijve deze formules eerst voor ee fuctie f

Nadere informatie

Uitwerkingen huiswerk week 7

Uitwerkingen huiswerk week 7 Lieaire algebra ajaar 009 Uitwerkige huiswerk week 7 Opgave 19. Ee -matrix va de vorm 1 a 1 a 1 a 1 a a a A = 1 a 3 a 3 a.... 1 a a a 1 a1 1 a 1 3 a3 1. a 1 heet ee Vadermode matrix. Laat zie dat det A

Nadere informatie

12 Kansrekening. 12.1 Kansruimten WIS12 1

12 Kansrekening. 12.1 Kansruimten WIS12 1 WIS12 1 12 Kasrekeig 12.1 Kasruimte Kasmaat Ee experimet is ee hadelig of serie hadelige met ee of meer mogelijke resultate uitkomste geoemd). De uitkomsteruimte, die we steeds zulle aageve met Ω, is de

Nadere informatie

WPP 5.2: Analyse. Oplossing onderzoeksopdrachten

WPP 5.2: Analyse. Oplossing onderzoeksopdrachten WPP 5.: Aalyse oderzoeksopdrachte Oderzoeksopdracht leerboek bladzijde 0 Limiet va ee rij : defiities Beschouw de rij u :,,, 4,.... Bepaal de algemee term u. Via PC / GRT bepaal je de tabel e teke je

Nadere informatie

Complexe getallen. c(a+ib)=ca+i(cb) id(a+ib)=i(ad)+i 2 (bd)=(-bd)+i(ad) (a+ib)(c+id)=ac+i(ad)+i(bc)+i 2 (bd)= ac-bd+i(ad+bc)

Complexe getallen. c(a+ib)=ca+i(cb) id(a+ib)=i(ad)+i 2 (bd)=(-bd)+i(ad) (a+ib)(c+id)=ac+i(ad)+i(bc)+i 2 (bd)= ac-bd+i(ad+bc) . Ileidig: Complexe getalle I de wiskude stelt zich het probleem dat iet bestaat voor de reële getalle of dat de vergelijkig x + 0 gee reële ulpute heeft. Om dit euvel op te losse werd het getal i igevoerd

Nadere informatie

Bewijzen voor de AM-GM-ongelijkheid

Bewijzen voor de AM-GM-ongelijkheid Bewijze voor de AM-GM-ogelijkheid Prime Ee beroemde olympiadeogelijkheid is de ogelijkheid tusse het rekekudig gemiddelde (AM, arithmetic mea) e het meetkudig gemiddelde (GM, geometric mea). Voor ee gegeve

Nadere informatie

Bass eenheden in ZG.

Bass eenheden in ZG. Bass eehede i ZG. 2 Hoofdstuk 1 Bass eehede 1.1 Cyclotoische eehede i Z(ɛ ) Als G ee abelse groep is, da zij de bicyclische eehede i ZG alleaal triviaal. We oete i die situatie dus op zoek gaa aar adere

Nadere informatie

Ongelijkheden groep 2

Ongelijkheden groep 2 Ogelijkhede groep 2 Jese e Muirhead Traiigsweek 8 13 jui 2009 1 Jese Defiitie covex) Zij f : R R ee fuctie. We oeme f covex op [a, b] als voor elke x, y [a, b] geldt de koorde met eidpute x, fx)) e y,

Nadere informatie

Een meetkundige constructie van de som van een meetkundige rij

Een meetkundige constructie van de som van een meetkundige rij Ee meetkudige costructie va de som va ee meetkudige rij [ Dick Kliges ] Iets verder da Euclides deed Er wordt door sommige og wel ees gedacht dat Euclides (hij leefde rod 300 v. Chr.) allee over meetkude

Nadere informatie

1. Gegeven is het polynoom P (z) = z 4 + 4z 3 + 6z 2 + 4z + 5 met z C.

1. Gegeven is het polynoom P (z) = z 4 + 4z 3 + 6z 2 + 4z + 5 met z C. Radboud Uiversiteit Tetame Calculus A NWI-WP5 ovember 7, 5.45 8.45 Het gebruik va ee rekemachie/gr, telefoo, boek, aatekeige e.d. is iet toegestaa. Geef precieze argumete e atwoorde. Zorg dat uw redeerige

Nadere informatie

Enkele geselecteerde onderwerpen uit de maattheoretische kansrekening

Enkele geselecteerde onderwerpen uit de maattheoretische kansrekening Ekele geselecteerde oderwerpe uit de maattheoretische kasrekeig Vicet Hsu 24 juli 2014 Bachelorproject Wiskude Begeleidig: prof. dr. Roald Meester Korteweg-De Vries Istituut voor Wiskude Faculteit der

Nadere informatie

Discrete Tomografie op de Torus

Discrete Tomografie op de Torus Arthur Pijpers Discrete Tomografie op de Torus Bachelorscriptie, 13 jui 2013 Scriptiebegeleider: prof.dr. K.J. Bateburg Mathematisch Istituut, Uiversiteit Leide Ihoudsopgave 1 Ileidig 3 2 Basisresultate

Nadere informatie

Periodiciteit bij breuken

Periodiciteit bij breuken Periodiciteit bij breuke Keuzeodracht voor wiskude Ee verdieede odracht over eriodieke decimale getalle, riemgetalle Voorkeis: omrekee va ee breuk i ee decimale vorm Ileidig I deze odracht leer je dat

Nadere informatie

Dus n n (a + b) n = a n + a n 1 b + heet een binomiaalcoëfficiënt (uitspraak n boven k ). Newton vond de

Dus n n (a + b) n = a n + a n 1 b + heet een binomiaalcoëfficiënt (uitspraak n boven k ). Newton vond de CONTINUE WISKUNDE: BINOMIUM VAN NEWTON EN RECURRENTE BETREKKINGEN Het Biomium va Newto Het Biomium va Newto is ee uitdruig voor a + b), waarbij a e b willeeurige getalle zij, e ee atuurlij getal I deze

Nadere informatie

opgave Opgave Bepaal de convergentiestralen van de volgende machtreeksen: (n + 1)! n! = lim n = lim (n + 1)!/(2n + 2)! n!/(2n)!

opgave Opgave Bepaal de convergentiestralen van de volgende machtreeksen: (n + 1)! n! = lim n = lim (n + 1)!/(2n + 2)! n!/(2n)! opgave 7 7 Bepaal de covergetiestrale va de volgede machtreekse: a!z ; b! (! z ; c 3 z! ; d z! a Zij a!, da lim ( +!! ( +, dus R 0 b Zij a!, da (! lim ( +!/( +!!/(! ( + 0, dus R c Zij a 3, da! lim 3 +

Nadere informatie

Rijen. 6N5p

Rijen. 6N5p Rije 6N5p 0-03 Rije Ileidig I de wiskude werke we vaak met formules e/of fucties die elke mogelijke waarde aa kue eme. Als bijvoorbeeld f( x) = 5x + 5x 3, da ku je voor x (bija) elke waarde ivulle e ka

Nadere informatie

Waarschijnlijkheidsrekening en Statistiek

Waarschijnlijkheidsrekening en Statistiek Vrije Uiversiteit Brussel Faculteit Toegepaste Weteschappe Waarschijlijkheidsrekeig e Statistiek S. Caeepeel e P. de Groe Syllabus bij de cursus Waarschijlijkheidsrekeig e Statistiek Tweede Kadidatuur

Nadere informatie

Kansrekenen [B-KUL-G0W66A]

Kansrekenen [B-KUL-G0W66A] KU Leuve Kasrekee [B-KUL-G0W66A] Notities Tom Sydey Kerckhove Gestart 8 februari 2015 Gecompileerd 9 februari 2015 Docet: Prof. Tim Verdock Ihoudsopgave 1 Combiatoriek 2 1.1 Variaties..........................................

Nadere informatie

Faculteit der Exacte Wetenschappen Vrije Universiteit Wiskunde II (Deel 1) :30-15:30. f(x, y) = x(x 2 + y 2 1)

Faculteit der Exacte Wetenschappen Vrije Universiteit Wiskunde II (Deel 1) :30-15:30. f(x, y) = x(x 2 + y 2 1) Faculteit der Exacte Weteschappe Deeltetame Vrije Uiversiteit Wiskude II (Deel 6-- 3:3-5:3. Gegeve is de volgede fuctie: f(x, y x(x + y a. Bepaal de statioaire pute va f e geef va elk statioair put aa

Nadere informatie

Schatters en betrouwbaarheidsintervallen

Schatters en betrouwbaarheidsintervallen Statistiek voor Iformatiekude, 006 Les 3 Schatters e betrouwbaarheidsitervalle I de vorige les hebbe we era gekeke hoe we bijvoorbeeld het gemiddelde e de variatie va ee populatie kue schatte, door deze

Nadere informatie

Hoofdstuk 4: Aanvullende Begrippen (Extra Oefeningen)

Hoofdstuk 4: Aanvullende Begrippen (Extra Oefeningen) Hoofdstuk 4: Aavullede Begrippe (Extra Oefeige) 9. Veroderstel dat X e Y ormaal verdeeld zij met resp. gemiddelde waarde µ X e µ Y e met dezelfde variatie 2. Wat is da de distributie va X Y? Bepaal de

Nadere informatie

Oefeningen Analyse II

Oefeningen Analyse II ste Bachelor Igeieursweteschappe ste Bachelor Natuurkude/Wiskude Academiejaar 27-28 9 jui 28 Oefeige Aalyse II. Ee lichaam bove het xy-vlak met willekeurige hoogte wordt lags oder begresd door de cirkel

Nadere informatie

Samenvatting. Fouriertheorie en distributies. Fourier en Schwartz. De warmtevergelijking. De exacte benadering

Samenvatting. Fouriertheorie en distributies. Fourier en Schwartz. De warmtevergelijking. De exacte benadering Samevattig Fouriertheorie e distributies De exacte beaderig Ileidig 2 De warmtevergelijkig Ja Wiegerick Korteweg - de Vries Istituut voor Wiskude Uiversiteit va Amsterdam 27 september 22 3 Oplossig door

Nadere informatie

1) Complexe getallen - definitie

1) Complexe getallen - definitie Complexe getalle ) Complexe getalle - defiitie a) Meetkudige betekeis va het getal i Als je ee reëel getal met ee ader reëel getal vermeigvuldigt, wordt zij afstad tot de oorsprog met dit getal vermeigvuldigd

Nadere informatie

Een toelichting op het belang en het berekenen van de steekproefomvang in marktonderzoek.

Een toelichting op het belang en het berekenen van de steekproefomvang in marktonderzoek. 006 Wolters-Noordhoff bv Groige/Houte De steekproefomvag Ee toelichtig op het belag e het berekee va de steekproefomvag i marktoderzoek. Ihoud 1 Ileidig Eerst ekele defiities 3 Steekproefomvag e respose

Nadere informatie

We kennen in de wiskunde de volgende getallenverzamelingen:

We kennen in de wiskunde de volgende getallenverzamelingen: Masteropleidig Fiacial Plaig Kwatitatieve Methode Relevate wiskude We kee i de wiskude de volgede getalleverzamelige: De atuurlijke getalle: N = {0,,,,4, } De gehele getalle: Z = {, -,-,-,0,,,, } (egels:

Nadere informatie

Antwoorden. Een beker water

Antwoorden. Een beker water Atwoorde 1 Ee beker water We ormere massa zodaig dat 1 volume-eeheid water, massa 1 heeft. We gebruike de formule voor het volume va ee cilider. De massa va de rad is Mr = π(1/36 + 1/6 + 4 4)36/5 = π5/36

Nadere informatie

PARADOXEN 9 Dr. Luc Gheysens

PARADOXEN 9 Dr. Luc Gheysens PARADOXEN 9 Dr Luc Gheyses LIMIETEN, AFGELEIDEN EN INTEGRALEN: ENKELE MERKWAARDIGE VERHALEN Ileidig: verhale over ifiitesimale Ee ifiitesimaal (of ifiitesimaal kleie waarde) is ee object dat mi of meer

Nadere informatie

2.1 De normale verdeling

2.1 De normale verdeling Les 2 Steekproeve We zulle i deze les bekijke, hoe we gegeves va ee populatie zoals het gemiddelde e de spreidig kue schatte, zoder aar elk idividu va de populatie te kijke. Het idee hierbij is, i plaats

Nadere informatie

Set 3 Inleveropgaven Kansrekening (2WS20)

Set 3 Inleveropgaven Kansrekening (2WS20) 1 Techische Uiversiteit Eihove Faculteit Wiskue e Iformatica Set 3 Ileveropgave Kasrekeig (2WS20) 2014-2015 1. (Flesjes ie uit e ba sprige) Aa ee lopee ba wore bierflesjes gevul. Helaas gaat er zo u e

Nadere informatie

Lineaire Algebra en Voortgezette Analyse

Lineaire Algebra en Voortgezette Analyse Lieaire Algebra e Voortgezette Aalyse Rise Poortiga Lieaire Algebra e Voortgezette Aalyse 01 Rise Poortiga ISBN 978908181518 NUR 918 http://www.risepoortiga.l Niets uit deze uitgave mag worde verveelvoudigd,

Nadere informatie

Vrije Universiteit Brussel Faculteit Toegepaste Wetenschappen T ENE BRA S. Lineaire algebra. S. Caenepeel

Vrije Universiteit Brussel Faculteit Toegepaste Wetenschappen T ENE BRA S. Lineaire algebra. S. Caenepeel VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL Vrije Uiversiteit Brussel Faculteit Toegepaste Weteschappe SCI EN T I A V INCERE T ENE BRA S Lieaire algebra S. Caeepeel Syllabus bij de cursus Algebra e meetkude Eerste Kadidatuur

Nadere informatie

Betrouwbaarheidsintervallen

Betrouwbaarheidsintervallen tatistiek voor Iformatiekude, 005 Les 3 Betrouwbaarheidsitervalle I de vorige les hebbe we era gekeke hoe we groothede va ee populatie met behulp va steekproeve kue schatte. We hebbe daarbij gezie dat

Nadere informatie

G0N34a Statistiek: Examen 7 juni 2010 (review)

G0N34a Statistiek: Examen 7 juni 2010 (review) G0N34a Statistiek: Exame 7 jui 00 review Vraag Beoordeel de volgede uitsprake. Als ee uitspraak iet juist is of ovolledig, leg da uit waarom e verbeter de uitspraak.. Bij het teste va hypotheses is de

Nadere informatie

PROEFEXAMEN SOCIALE STATISTIEK November 2009 REEKS 1

PROEFEXAMEN SOCIALE STATISTIEK November 2009 REEKS 1 PROEFEXAMEN SOCIALE STATISTIEK November 009 REEKS Score /5. ( pute) Beatwoord volgede vraag aa de had va oderstaade SPSSoutput: Omcirkel de juiste waarde voor A e voor B als je weet dat deze verdelig bereked

Nadere informatie

Opgaven OPGAVE 1 1... OPGAVE 2. = x ( 5 stappen ). a. Itereer met F( x ) = en als startwaarden 1 en 100. 100...

Opgaven OPGAVE 1 1... OPGAVE 2. = x ( 5 stappen ). a. Itereer met F( x ) = en als startwaarden 1 en 100. 100... Opgave OPGAVE 1 a. Itereer met F( ) = e als startwaarde 1 e 1. 16 1............... 16 1............... b. Stel de bae grafisch voor i ee tijdgrafiek. c. Formuleer het gedrag va deze bae. (belagrijk is

Nadere informatie

Betrouwbaarheid. Betrouwbaarheidsinterval

Betrouwbaarheid. Betrouwbaarheidsinterval Betrouwbaarheid Ee simulatie beoogt éé of i.h.a. twee of meerdere sceario s te evaluere e te vergelijke, bij Mote Carlo (MC) simulatie voor ee groot aatal istelwaarde, voor éé of meerdere parameters. Hierbij

Nadere informatie

De speler die begint mag in zijn eerste beurt niet alle stenen pakken.

De speler die begint mag in zijn eerste beurt niet alle stenen pakken. Nim Het spel: Op tafel ligt ee stapel stee (meer da éé). Twee spelers eme om beurte stee va de stapel. De speler die begit mag i zij eerste beurt iet alle stee pakke. De speler die aa de beurt is mag iet

Nadere informatie

Steekproeven en schatters

Steekproeven en schatters Statistiek voor Iformatiekude, 25 Les 2 Steekproeve e schatters We zulle i deze les bekijke, hoe we gegeves va ee populatie zo als het gemiddelde e de spreidig kue schatte, zoder aar elk idividu va de

Nadere informatie

Opgeloste Oefeningen Hoofdstuk 5: Wet van de grote aantallen en Centrale limietstelling

Opgeloste Oefeningen Hoofdstuk 5: Wet van de grote aantallen en Centrale limietstelling Opgeloste Oefeige Hoofdstuk 5: Wet va de grote aatalle e Cetrale limietstellig 5.. Ee toevalsveraderlijke X is oisso-verdeeld met parameter λ = 00. Bepaal ee odergres voor de waarschijlijkheid (75 X 5).

Nadere informatie

Reeksen. Convergente reeksen

Reeksen. Convergente reeksen Reekse Reekse Defiitie, otatie e voorbeelde Defiitie: Eereeks is ee koppel ( ) {u } l, {s } l met s = u k = u l + u l+ + u l+2 +...+ u + u k=l u l = s l, u = s s, = l +, l +2,... {u } l oemt me de termerij,

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 Rijen en webgrafieken

Hoofdstuk 1 Rijen en webgrafieken Hoofdstuk Rije e wegrafieke Voorkeis: Rije ladzijde V-a u 7 + v +, c De vergelijkig 7 + +, oplosse geeft, e dus 8. Ze hee eide 8 rode gelope. V- u, u met u V-a u + ( ) + + s u + u + u +... + u + + 8 +

Nadere informatie

PJrJ..n.ted a:t :the Ma-themaV.c.ai Ce.n..tJz.e., 413 Kll.l.W.la.an, Am6:tvuiam.

PJrJ..n.ted a:t :the Ma-themaV.c.ai Ce.n..tJz.e., 413 Kll.l.W.la.an, Am6:tvuiam. PJrJ...ted a:t :the Ma-themaV.c.ai Ce...tJz.e., 413 Kll.l.W.la.a, Am6:tvuiam. The Ma:themaV.c.ai Ce.Vte, 6ouded :the 11-:th 06 Febll.UMIJ 1946,,i,6 a opll.06).:t -lyl6:utu:ti..o a,.lj,[119 at :the pll.omo:ti.o

Nadere informatie

Grafentheorie en communicatie

Grafentheorie en communicatie NAW /8 r. december 7 Grafetheorie e commuicatie Jop Briët Jop Briët Cetrum Wiskude & Iformatica Amsterdam jop.briet@cwi.l Vakatiecursus Grafetheorie e commuicatie Op de vakatiecursus 6 va het Platform

Nadere informatie

2. Limiet van een rij : convergentie of divergentie

2. Limiet van een rij : convergentie of divergentie 2. Limiet va ee rij : covergetie of divergetie 2. Eigelijke of eidige limiet 2.. Voorbeeld I ee bos staa 4 bome. De diest bosbeheer zal jaarlijks 2% bome kappe e ieuwe aaplate. Zal het bos verdwije? Zal

Nadere informatie

HET BELANG VAN. Vragen Tijdens de voordracht op 14 augustus 2007 hebben we de volgende vragen besproken.

HET BELANG VAN. Vragen Tijdens de voordracht op 14 augustus 2007 hebben we de volgende vragen besproken. HET BELANG VAN KP HART Vrage Tijdes de voordracht op augustus 007 hebbe we de volgede vrage besproke. Hoe ku je izie dat ee vierkat, bij gegeve omtrek, de rechthoek met de maximale oppervlakte is? Hoe

Nadere informatie

Is A < B? Fokko van de Bult June 2, 2004

Is A < B? Fokko van de Bult June 2, 2004 Is A < B? Fokko va de Bult Jue 2, 2004 Ileidig Ogelijkhede kome op de IMO i verschillede vorme voor. De opvalledste vorm is opgaves die zelf ee ogelijkheid zij. Deze opgaves vereise (bija) altijd og ee

Nadere informatie

1 Het trekken van ballen uit een vaas

1 Het trekken van ballen uit een vaas Het trekke va balle uit ee vaas Combiatorische kasprobleme moete worde aagepakt met ee kasmodel dat bestaat uit ee eidige uitkomsteverzamelig Ω va gelijkwaarschijlijke uitkomste Dit wil zegge dat de kas

Nadere informatie

Een andere kijk op Financiële Rekenkunde Wim Pijls, Erasmus Universiteit Rotterdam

Een andere kijk op Financiële Rekenkunde Wim Pijls, Erasmus Universiteit Rotterdam Ee adere kijk op Fiaciële Rekekude Wim Pijls, Erasmus Uiversiteit Rotterdam. Ileidig Het vak Fiaciële Rekekude levert vawege zij sterk wiskudig karakter ogal wat probleme op i het oderwijs. Veel leerlige

Nadere informatie

VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS. Verklarende statistiek. 6. Proporties. Werktekst voor de leerling. Prof. dr. Herman Callaert

VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS. Verklarende statistiek. 6. Proporties. Werktekst voor de leerling. Prof. dr. Herman Callaert VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS Verklarede statistiek 6. Werktekst voor de leerlig Prof. dr. Herma Callaert Has Bekaert Cecile Goethals Lies Provoost Marc Vacaudeberg 1. Ee ieuwe aam voor ee gekede grootheid...2

Nadere informatie

VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS

VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS VOOR HET SECUNDAIR ONDERWIJS Steekproefmodelle e ormaal verdeelde steekproefgroothede 6. Werktekst voor de leerlig Prof. dr. Herma Callaert Has Bekaert Cecile Goethals Lies Provoost Marc Vacaudeberg 1.

Nadere informatie

Het andere binomium van Newton Edward Omey

Het andere binomium van Newton Edward Omey Ileidig Het adere biomium va Newto Edward Omey Bija iederee heeft tijdes ij studies eis gemaat met de biomiale coëf- ciëte of getalle Dee worde diwijls voorgesteld oder de vorm die door Blaise Pascal (6-66)

Nadere informatie

Opgave 1 Zij θ R, n 1 en X 1, X 2,..., X n onafhankelijk, identiek verdeelde stochasten met kansdichtheidsfunctie. f θ (x) =

Opgave 1 Zij θ R, n 1 en X 1, X 2,..., X n onafhankelijk, identiek verdeelde stochasten met kansdichtheidsfunctie. f θ (x) = Opgave 1 Zij θ R, 1 e X 1, X 2,..., X oafhakelijk, idetiek verdeelde stochaste met kasdichtheidsfuctie { 1 als x (θ 2, θ + 2) f θ (x) = als x (θ 2, θ + 2). a pt) Bepaal E(X 1 ) e V ar(x 1 ). ANTWOORD:

Nadere informatie

Iteratie is het steeds herhalen van eenzelfde proces, verwerking op het bekomen resultaat. Verwerking

Iteratie is het steeds herhalen van eenzelfde proces, verwerking op het bekomen resultaat. Verwerking 1. Wat is iteratie? Iteratie is het steeds herhale va eezelfde proces, verwerkig op het bekome resultaat. INPUT Verwerkig OUTPUT Idie de verwerkig gebeurt met ee (reële) fuctie geldt voor ee startwaarde

Nadere informatie

Gemengde opgaven. 10 Mathematische statistiek. w 2,50 2,50 47,50 997, ,50. P(W = w) 0,95 0,049 0,0007 0,0002 0,0001

Gemengde opgaven. 10 Mathematische statistiek. w 2,50 2,50 47,50 997, ,50. P(W = w) 0,95 0,049 0,0007 0,0002 0,0001 Gemegde opgave 0 Mathematische statistiek 9 a W = uitbetalig 2,0 w 2,0 2,0 47,0 997,0 4997,0 (W = w) 0,9 0,049 0,0007 0,0002 0,000 E(W) = 2,0 0,9 + 2,0 0,049 + 47,0 0,0007 + 997,0 0,0002 + 4997,0 0,000

Nadere informatie

Machtsfuncties en wortelfuncties. Introductie 177. Leerkern 178

Machtsfuncties en wortelfuncties. Introductie 177. Leerkern 178 Ope Ihoud Uiversiteit leereeheid 6 Wiskude voor ilieuweteschappe Machtsfucties e wortelfucties Itroductie 77 Leerker 7 Machtsfucties et ee atuurlijk getal als epoet 7 Machtsfucties et ee egatief geheel

Nadere informatie

Statistiek = leuk + zinvol

Statistiek = leuk + zinvol Statistiek = leuk + zivol Doel 1: Doel : Doel 3: zie titel ee statistisch oderzoek kue beoordele ee statistisch oderzoek kue opzette ee probleem vertale i stadaardmethode gegeves verzamele, verwerke via

Nadere informatie

Tentamen Wat is Wiskunde (WISB101) Donderdag 9 november 2017, 9:00-12:00

Tentamen Wat is Wiskunde (WISB101) Donderdag 9 november 2017, 9:00-12:00 Tetame Wat is Wisude (WISB101) Doderdag 9 ovember 2017, 9:00-12:00 Docete: Barbara va de Berg & Gil Cavalcati & Karma Dajai & Carel Faber & Harry Smit & Guido Terra-Bleeer GEBRUIK EEN APART VEL VOOR IEDERE

Nadere informatie

Hoofdstuk 9 : Steekproefstatistieken. Marnix Van Daele. Vakgroep Toegepaste Wiskunde en Informatica Universiteit Gent.

Hoofdstuk 9 : Steekproefstatistieken. Marnix Van Daele. Vakgroep Toegepaste Wiskunde en Informatica Universiteit Gent. Hoofdstuk 9 : Steekproefstatistieke Marix Va Daele MarixVaDaele@UGetbe Vakgroep Toegepaste Wiskude e Iformatica Uiversiteit Get Steekproefstatistieke p 1/20 Schattige Waeer uit ee steekproef de waarde

Nadere informatie

Vuilwaterafvoersystemen voor hoogbouw

Vuilwaterafvoersystemen voor hoogbouw Vuilwaterafvoersysteme voor hoogbouw 1.2 Vuilwaterafvoersysteme voor hoogbouw Nu er steeds hogere e extremere gebouwe otworpe worde, biedt ee ekelvoudig stadleidigsysteem de mogelijkheid om gemakkelijker

Nadere informatie

beheersorganisme voor de controle van de betonproducten Tel. (02) Fax (02) RN 001 REGLEMENTAIRE NOTA

beheersorganisme voor de controle van de betonproducten Tel. (02) Fax (02) RN 001 REGLEMENTAIRE NOTA PROBETON Vereigig zoder wistoogmerk beheersorgaisme voor de cotrole va de betoproducte Aarlestraat 53 - B9 040 Brussel Tel. (0) 37.0.0 Fax (0) 735.3.5 e-mail : mail@probeto.be website : www.probeto.be

Nadere informatie

Videoles Discrete dynamische modellen

Videoles Discrete dynamische modellen Videoles Discrete dyamische modelle Discrete dyamische modelle Orietatie Algebraisch Algebraisch/ umeriek Numeriek Maak de volgede rijtjes af: Puzzele met rijtjes a. 2 4 6 8 10 - b. 1 2 4 8 16 - c. 1 2

Nadere informatie

Oneven perfecte getallen

Oneven perfecte getallen Oeve perfecte getalle Mark Roelads Bachelorscriptie Wiskude oder begeleidig va Prof. H. W. Lestra Mathematisch Istituut, Uiversiteit Leide Ihoudsopgave Ileidig 2 Perfecte getalle 3 3 Heuristiek 4 4 Heuristiek

Nadere informatie

1. Weten dat in het geval van compressoren rekening moet gehouden worden met thermische effecten

1. Weten dat in het geval van compressoren rekening moet gehouden worden met thermische effecten Hoofdstuk 4 Compressore Doelstellige 1. Wete dat i het geval va compressore rekeig moet gehoude worde met thermische effecte 2. Wete dat er ee gres is aa het verhoge va de druk va ee gas 3. Wete welke

Nadere informatie

Workshop generating functions

Workshop generating functions Workshop geeratig fuctios PRIME 6 oktober 04 Geererede fucties werde igevoerd door Abraham de Moivre i 730 om recursieprobleme op te losse, maar hebbe sidsdie i allerlei deelgebiede va de wiskude hu ut

Nadere informatie

WISKUNDE 5 PERIODEN DEEL B

WISKUNDE 5 PERIODEN DEEL B EUROPEES BACCALAUREAAT 2012 WISKUNDE 5 PERIODEN DATUM : 11 jui 2012, ochted DUUR VAN HET EXAMEN: 3 uur (180 miute) TOEGESTANE HULPMIDDELEN : Exame met techologisch hulpmiddel 1/6 NL VRAAG B1 ANALYSE Blz.

Nadere informatie

is de verzameling van de natuurlijke getallen, bevat de gehele getallen en { x x m / n voor zekere gehele getallen m en n met n 0} bevat de rationale

is de verzameling van de natuurlijke getallen, bevat de gehele getallen en { x x m / n voor zekere gehele getallen m en n met n 0} bevat de rationale 1 Basisbegrippe 11 Verzamelige De getalle waarmee we op school hebbe lere were, zij de reële getalle De verzamelig va alle reële getalle wordt aageduid met Belagrije deelverzamelige va zij, e {0,1,,3,

Nadere informatie

INLEIDING FYSISCH-EXPERIMENTELE VAARDIGHEDEN (3A560) , ANTWOORDEN. en y m.b.v. y = n

INLEIDING FYSISCH-EXPERIMENTELE VAARDIGHEDEN (3A560) , ANTWOORDEN. en y m.b.v. y = n INLEIDING FYICH-EXEIENTELE VAADIGHEDEN (3A56 3-1-, ANTWOODEN OGAVE 1 (a y wordt bereked mb y ³ e y mb y Uit de laatste ergelijkig ide we y i ³ x1 1 + + x ³ x1 1 + + x ³ + j6i i j xj y + j6i i j xj Omdat

Nadere informatie

Nieuwe wiskunde tweede fase Profiel N&T Freudenthal instituut. Eindeloze Regelmaat

Nieuwe wiskunde tweede fase Profiel N&T Freudenthal instituut. Eindeloze Regelmaat Nieuwe wiskude tweede fase Profiel N&T Freudethal istituut Eideloze Regelmaat Eideloze Regelmaat Project: Wiskude voor de tweede fase Profiel: N&T Domei: Voortgezette Aalyse Klas: VWO 6 Staat: Herziee

Nadere informatie

Werktekst 1: Een bos beheren

Werktekst 1: Een bos beheren Werktekst : Ee bos behere Berekeige met rije op het basisscherm Op ee perceel staa 3000 kerstbome. Ee boomkweker moet beslisse hoeveel bome er jaarlijks gekapt kue worde e hoeveel ieuwe aaplat er odig

Nadere informatie

Combinatoriek groep 2

Combinatoriek groep 2 Combatorek groep Tragsweeked ovember 013 Theore De opgave deze hadout hebbe allemaal wat te make met éé of meer va oderstaade oderwerpe Belagrjk bj het make va opgave s om et allee de theore de je ket

Nadere informatie

Dion Coumans en Mieke Janssen. Introductie didactiek van de wiskunde

Dion Coumans en Mieke Janssen. Introductie didactiek van de wiskunde Dio Coumas e Mieke Jasse Itroductie didactiek va de wiskude 29-12-2006 1 Ihoudsopgave blz. 1. Itroductie i magische vierkate 3 1.1 f-magische vierkate 4 1.2 α-magische vierkate 4 2. α-magische vierkate

Nadere informatie

Eindexamen wiskunde A1-2 vwo 2008-II

Eindexamen wiskunde A1-2 vwo 2008-II Groepsfoto s Alle mese kippere met hu oge. Daardoor staa op groepsfoto s vaak ekele persoe met geslote oge. Sveso e Bares hebbe oderzocht hoeveel foto s je moet make va ee groep va persoe om 99% kas te

Nadere informatie

1. Recursievergelijkingen van de 1 e orde

1. Recursievergelijkingen van de 1 e orde Recursievergelijkige va de e orde Rekekudige rije Het voorschrift va ee rekekudige rij ka gegeve wordt met de volgede recursievergelijkig: u = u + b Idie we deze vergelijkig i de vorm u = u u = b otere

Nadere informatie

HOOFDSTUK III. SCHATTEN VAN PARAMETERS Schatters en Betrouwbaarheidsintervallen. Theorie Statistiek Les 6

HOOFDSTUK III. SCHATTEN VAN PARAMETERS Schatters en Betrouwbaarheidsintervallen. Theorie Statistiek Les 6 HOOFDSTUK III SCHATTEN VAN PARAMETERS Schatters e Betrouwbaarheidsitervalle 3. HET GEMIDDELDE VAN EEN NV Steekproef uit ee ormaal verdeelde populatie De kasveraderlijke X, X, X 3,..., X zij N(µ, σ) verdeeld

Nadere informatie

Steekproeftrekking Onderzoekspopulatie Steekproef

Steekproeftrekking Onderzoekspopulatie Steekproef Steekproeftrekkig I dit artikel worde twee begrippe beschreve die va belag zij voor het uitvoere va ee oderzoek. Het gaat om de populatie va het oderzoek e de steekproef. Voor wat betreft steekproeve lichte

Nadere informatie

Toelichting bij Opbrengstgegevens VAVO 2011-2013

Toelichting bij Opbrengstgegevens VAVO 2011-2013 Toelichtig bij Opbregstgegeves VAVO 2011-2013 Ihoud Ileidig Aatal deelemers exame Kegetalle toezicht exames CE-cijfer alle vakke CE-cijfer alle vakke - tred SE-cijfer mius CE cijfer alle vakke Percetage

Nadere informatie

Inzicht in voortgang. Versnellingsvraag 9 Inzichten periode maart t/m juni

Inzicht in voortgang. Versnellingsvraag 9 Inzichten periode maart t/m juni Izicht i voortgag Verselligsvraag 9 Izichte periode maart t/m jui Terugblik Ee idicatie hoe ee leerlig zich otwikkeld per vakgebied Ee referetieiveau waarmee elke leerlig vergeleke ka worde 2 Terugblik

Nadere informatie