Ao^^aé. Drs. C.J.M.Spierings No HET OVERKOEPELEND GEBRUIK VAN ARBEID EN MACHINES OP AKKERBOUWBEDRIJVEN. Januari Afdeling Streekonderzoek

Transcriptie

1 Drs. C.J.M.Spierings N..8 HET VERKEPELEND GEBRUIK VAN ARBEID EN MACHINES P AKKERBUWBEDRIJVEN Januari 970 C ^ DENHMQ ^ i - 6 m. 970 e x BIBLITHEEK Landbuw-Ecnmisch Afdeling Streeknderzek Instituut A^^aé

2 Inhud (vervlg) HFDSTUK V DE Afnemer verricht werkzaamheden 7. Verhuur van zaaiklaar land. Een typering van akkerbuwbedrijven. Résumé GST VAN AKKERBUWGEWASSEN Wie verricht de gstwerkzaamheden?. Eigen mechanisatie. Cmbinatie. Lnwerk 4. Werktuigencöperatie De gst en enkele aspecten van de bedrijfsrganisatie. Areaalgrtte. Verrekening in cmbinaties. Regeling van gezamenlijk gsten 4. Afspraken met lnwerkers 5. Cntact met werktuigencöperaties. Enkele bedrijfsecnmische gegevens, Ervaringen van akkerbuwers met de gst. Tevredenheid. gsten p een andere manier vrdeliger?. Tijdigheid 4. Kwaliteit van werk en machines 5. Ingewikkeldheid van de gstmgelijkheid; het interessant-zijn vr de ber. Recente veranderingen en mgelijke ntwikkelingen bij de gst van akkerbuwgewassen. Recente veranderingen. Mgelijke ntwikkelingen Résumé Blz BIJLAGEN. Vragenlijst bedrijfshfd (in verkrte 78 vrm). Arbeidsbezettingstype en v.a.k. 8. Bedrijfsgrtte en bewerkingsmvang 8 (in b.e.) naar type van arbeidsbezetting 4. Gezamenlijk gebruik van machines p 8 akkerbuwbedrijven 5. Gezamenlijk gebruik van machines en uit- 8 wisseling van arbeidskrachten 6. Bewerkingseenheden Classificatie van akkerbuwbedrijven Typen van bewerkingen naar bewerkings- 86

3 Inhud (vervlg) Blz. mvang (in b.e.) 9. Bewerkingsmvang, typen van bewerkin- 87 gen en bewerkingsksten per 00 b.e. 0. Steekpref van 9 en van 9 akkerbuw- 88 bedrijven. Literatuur 89

4 Wrd vraf Sinds de Tweede Wereldrlg hebben zich in de agrarische structuur belangrijke veranderingen vrgedaan, zals de sterke vermindering van de arbeidsbezetting en de tenemende mechanisatie. Vral bij de akkerbuwbedrijven was de invled hiervan aanzienlijk. Vr de rganisatie van de werkzaamheden p de bedrijven hebben deze ntwikkelingen - als gevlg van een te geringe vergrting van de prduktiemvang - aanleiding gegeven tt prblemen welke niet meer binnen het eigen bedrijf knden wrden pgelst. Er mesten andere wegen wrden gevnden m aan deze meilijkheden het hfd te kunnen bieden. Aanpassing aan de gewijzigde mstandigheden kn wrden verkregen dr inschakeling van lnwerkers f dr het vrmen van werktuigencöperaties f dr cmbinaties. Dit nderzek, dat zich beperkt tt de akkerbuwbedrijven, is het eerste van een reeks nderzekingen naar de persneelsvrziening en -rganisatie p landbuwbedrijven. Het begt kwantitatieve infrmatie te verschaffen ver de mvang en de aard van het verkepelende alsmede van het individuele gebruik van arbeid en machines p akkerbuwbedrijven. Mmenteel is een srtgelijk nderzek p rundveehuderijbedrijven in de weidegebieden in uitvering. Het nderzek is verricht p de afdeling Streeknderzek. Het werd ntwrpen en vrbereid dr ir. C.J.M. Wijnen, drs. C.J.M. Spierings en drs. A. Piersma. De analyse en verslaggeving werd verzrgd dr drs. C.J.M. Spierings. Den Haag, januari 970 De Directr, ÀH0 (Prf\ dr. A. Maris)

5 De ligging van de geënquêteerde bedrijven in de landbuwgebieden

6 Samenvatting. De prbleemstelling en de pzet van het nde rzek In de laatste decennia hebben zich p de akkerbuwbedrijven ingrijpende veranderingen vrgedaan, zals de sterke vermindering van de arbeidsbezetting en de tegenmen mechanisatie. Daling van het aantal vaste vreemde arbeidskrachten had tt gevlg dat p steeds meer bedrijven de ber alléén vr het bedrijf kwam te staan. De technische vruitgang bd echter grte mgelijkheden tt verlaging van de arbeidsbehefte. De verscheidenheid der gewassen en het grte aantal bewerkingen stellen de ber in staat vr elk gewas en vr elke bewerking afznderlijk te verwegen f hij met eigen arbeid en machines zal vlstaan f gebruik zal maken van de hulp van andere bedrijven f instellingen (lnwerker, cöperatieve werktuigenvereniging, cmbinatie, bedrijfsverzrgingsdienst). In cncret leidt dit tt de vlgende vraagpunten.. Welke zijn de ntwikkelingen in de mvang en samenstelling van de arbeidsbezetting p akkerbuwbedrijven?. In heverre en in welke mate maken de akkerbuwers bij de prduktie gebruik van de hulp van andere bedrijven en instellingen?. Welke mtieven en ervaringen spelen bij het kiezen uit de diverse mgelijkheden een rl? 4. He berdelen de akkerbuwers de diverse mgelijkheden? 5. Denkt men in de kmende jaren in meerdere f mindere mate de hulp van andere bedrijven f instellingen in te schakelen? In het nderzek zijn aan de akkerbuwers, in de vrm van een mndelinge enquête, vragen gesteld. Daarbij hebben zij nder meer gegevens verschaft ver zich zelf. hun bedrijf en de huidige manier van werken; ver een aantal aspecten van de persneelsvrziening, recente en te verwachten wijzigingen in de arbeidsbezetting: ver de mgelijkheden m te vrzien in de behefte aan machines en daarmee verband hudende aspecten als: kwaliteit van het werk, mstandigheden waarnder het werk wrdt verricht, invled p de ksten van bewerking, enz. In het nderzek is nader ingegaan p de verschillende p akkerbuwbedrijven ) uit te veren werkzaamheden, waarbij de aandacht vral gericht is p het gsten van granen, aardappelen en suikerbieten. Daarte zijn de antwrden van 9 akkerbuwers - een steekpref - verwerkt en p hun significantie getetst met behulp van de z.g. percentagetets. ) In dit nderzek zijn dat bedrijven, waarvan meer dan twee derde van de ttale geldpbrengst afkmstig is van akkerbuwgewassen.

7 . De geënquêteerde akkerbuwers enhunbedrijf In het nderzek zijn 9 akkerbuwers en hun bedrijf betrkken. Ruim een derde wnt in het Zuidwestelijk zeekleigebied en ruim een vierde in de Veenklniën; de verigen zijn verdeeld ver de andere akkerbuwgebieden (Grningen, Nrdstplder, stelijk Flevland, Wieringermeer, etc). Iets meer dan de helft van de geënquêteerden is uder dan 50 jaar, zdat de meesten reeds een jarenlange ervaring als akkerbuwer achter de rug hebben. Bijna twee derde heeft agrarisch dagnderwijs gevlgd, 7% heeft een f meer jaren algemeen vrmend nderwijs genten. De in het nderzek betrkken akkerbuwbedrijven hebben een gezamenlijke ppervlakte van ha. Het grtste gedeelte (9%) daarvan is buwland; p een aantal bedrijven wrdt weliswaar grasland (78 ha) aangetrffen, maar per bedrijf betreft dit drgaans een relatief kleine ppervlakte. p de helft van het buwland wrden granen verbuwd, p een vijfde aardappelen, p een zevende suikerbieten en p de rest gewassen als uien, spruiten, vlas, etc. 4% van de akkerbuwbedrijven heeft een ppervlakte beneden 5 ha, waarvan de meeste een mvang van 000 f minder bewerkingseenheden hebben. Van de bedrijven van 5-40 ha (4%) heeft bijna drie vierde een mvang tussen 000 en b.e., en een vijfde zelfs van meer dan b.e. Van de bedrijven bven 40 ha (%) hebben vrijwel alle een mvang bven b.e. 4% van de akkerbuwers heeft in de afgelpen vijf jaar wijzigingen in het buwplan aangebracht: de meeste hebben betrekking p een uitbreiding van het areaal aardappelen en suikerbieten ("betere financiële resultaten") ten kste van het areaal handelsgewassen en in mindere mate van de granen. Een kwart van de beren wil zich in de kmende jaren speciaal teleggen p het verbuwen van één f van enkele gewassen en denkt daarbij vral aan de teelt van fabrieksaardappelen.. Arbeidsbezetting en persneelsvrziening p 5% van de in het nderzek betrkken akkerbuwbedrijven zijn een f meer vaste vreemde arbeidskrachten naast de ber en/f zijn meewerkende zn(s) werkzaam, p 8% is de ber de enige vaste arbeidskracht (eenmansbedrijven) en % behrt tt de z.g. "familiebedrijven" (ber met zn(s) f brer(s), e.d.). De meeste eenmansbedrijven zijn kleiner dan 5 ha, hebben een mvang van 000 f minder bewerkingseenheden en kmen relatief veel vr in de Veenklniën. De "familiebedrijven" zijn qua ppervlakte en mvang wat grter; men vindt deze naar verhuding meer in de Veenklniën, de N..P. en stelijk Flevland dan in de andere akkerbuwgebieden. Ruim de helft van de akkerbuwbedrijven met vast vreemd persneel is grter dan 40 ha; ze hebben een mvang van meer dan b.e. en men treft ze relatief het meest aan in Grningen. In ttaal zijn 4 vaste vreemde arbeidskrachten werkzaam p 6

8 steekprefbedrijven. p 69% van deze bedrijven werkt één vaste arbeider, p % twee en p 0% drie f meer. Van de 4 arbeiders was 7% jnger dan 0 jaar, 49% tussen 0 en 50 jaar en 4% was uder dan 50 jaar. udere akkerbuwers hebben drgaans udere, jngere akkerbuwers verwegend jngere arbeiders in dienst. 8% van de vaste vreemde arbeidskrachten heeft een f andere vrm van agrarisch nderwijs gevlgd (algemene f speciale landbuwcursus, lagere landbuwschl, e.d.): de jngeren naar verhuding meer dan de uderen. T.a.v. % van de arbeiders was het bedrijfshfd van mening, dat de pleiding te gering was geweest; vr 4% van de arbeiders achtten ze een pleiding (praktijkschl f cursus) alsng gewenst, terwijl 7% daarvr vlgens de ber niets velde, te ud was, e.d. Vrijwel allen tnden zich bereid hun arbeider(s) een pleiding te laten vlgen, eventueel met behud van ln. p de helft van de bedrijven heeft zich de afgelpen vijf jaar een verandering van het aantal vaste gezins- en vreemde arbeidskrachten vrgedaan: p de meeste bedrijven (8%) is sprake van vermindering (arbeidskracht was te duur, arbeidskracht veranderde van werkkring, e.d.), p 9% van wisseling (b.v. dr vervanging van een ude arbeider dr een zn) en p % van teneming (b.v. als een zn p het bedrijf ging meewerken). Een vermindering van de arbeidsbezetting betrf vral de bedrijven met vast vreemd persneel. Een en ander had tt gevlg, dat het aantal bedrijven met vaste vreemde arbeidskrachten in de afgelpen vijf jaar terugliep van 6% tt 5% als gevlg waarvan het aantal eenmansbedrijven van % tt 8% en de z.g. "familiebedrijven" van 6% tt % tenam. Deze verschuivingen zijn.a. het gevlg van mechanisatie, lnstijgingen, het aantrekken van hulp van buiten het eigen bedrijf (lnwerker, enz.). In de praktijk is de vergang geleidelijk drdat men vergaat tt inschakeling van een f enkele lsse arbeidskrachten gedurende bepaalde "arbeidstppen" (gst, e.d.). Van de verdwenen vaste vreemde arbeidskrachten was 5% jnger dan 0 jaar, 4% was tussen de 0 en 50 jaar ud en 44% was uder dan 50 jaar (4% was 65 jaar). Ruim de helft van de verdwenen arbeidskrachten verrichtte verwegend handwerk, bijna een vierde werkte vral met machines. p een vijfde van de bedrijven waar vaste arbeiders in dienst zijn, acht het bedrijfshfd een vermindering van de arbeidsbezetting in de kmende jaren waarschijnlijk. In de meeste gevallen kmt dit neer p een vrijwillig vertrek van drgaans udere arbeidskrachten, waarbij de ber geen ander daarvr in de plaats neemt. De vaste kern van arbeidskrachten zal p een aantal bedrijven in de kmende jaren dus ng kleiner wrden, hetgeen zal neerkmen p meer eenmansbedrijven. Mening ver het eenmansbedrijf 5% van de beren berdeelt een eenmansbedrijf in de akkerbuw verwegend psitief, terwijl 7% geen duidelijk standpunt innam. 68% liet een negatief geluid hren: dit waren vral de beren met een grter

9 bedrijf en degenen die vast persneel in dienst hebben. Zwel jngere als udere akkerbuwers gaven een negatieve berdeling. De meest genemde nadelen van het eenmansbedrijf zijn - vlgens de mening van de geënquêteerde akkerbuwers - de meilijkheden bij ziekte en ngeval, lichamelijk f geestelijk te inspannend, er is veel werk dat men niet alleen kan den, e.d. Van de vrdelen zijn als belangrijkste vermeld: financieel gunstiger, het werkt gemakkelijker, inschakeling van de lnwerker biedt vrdelen. Persneelsvrziening Een tekrt aan arbeidskrachten bleek niet uit het nderzek. ngeveer de helft van de akkerbuwers was van rdeel dat geen arbeiders uit de naaste mgeving zuden kunnen wrden aangetrkken mdat ze te duur zijn f mdat ze elders gunstiger arbeidsvrwaarden kunnen krijgen; in mindere mate schreef men dit te aan de aard van het werk, het ntbreken van anim, e.d. In de meeste gevallen dat er p het bedrijf eventueel behefte aan hulp was, bijvrbeeld bij ziekte, ngeval f in andere situaties (dag vrij, vakantie, e.d.) kwam een buurman f familielid meehelpen (vral p de eenmansbedrijven) f kn wrden vlstaan met p het bedrijf aanwezige persneel. 7% van alle respndenten vnd het wenselijk, dat er een bedrijfsverzrgingsdienst zu kmen, waarbij men vral de nadruk legde p het argument van "uitkmst in ndsituaties". Deze behefte bleek relatief het meest vr te kmen p de eenmansbedrijven, relatief meer bij de udere dan bij de jngere bedrijfshfden en eveneens meer p de bedrijven waar ngal wat grasland (0 ha f meer) en melkvee aanwezig is. In ttaal was 7% van de beren lid van een bedrijfsverzrgingsdienst, waarvan een derde reeds enige jaren een bedrijfsverzrger inschakelde. % van de akkerbuwers zu het p prijs stellen wanneer een streeksgewijze pzet betreffende de persneelsvrziening tt stand zu kmen, met activiteiten als: jngeren animeren vr het berenberep, bijschling van udere werknemers, zrgen vr arbeidskrachten bij tpdrukte, e.d. 4. De werkzaamheden p akkerbuwbedrijven Het werken met.machines Granen, aardappelen en suikerbieten nemen p de nderzchte bedrijven 85% van het beteelde buwlandareaal in beslag: het werken met machines is dan k grtendeels p deze gewassen gericht. Ten aanzien van de grndbewerking wrdt ver het algemeen niet de hulp van buiten het eigen bedrijf ingerepen; vr het zaaien en pten evenals vr het transprt in een aantal gevallen wel. Van de diensten van anderen wrdt bij het spreien en gsten aanzienlijk meer gebruik gemaakt: p de helft van de akkerbuwbedrijven schakelt men daarbij een lnwerker in, p ngeveer 0% van de bedrijven werkt men met een 4

10 f meer beren samen. Het aandeel van de werktuigencöperatie is betrekkelijk klein. Bij de granen zaaien meer akkerbuwbedrijven met eigen machines dan bij de aardappelen en suikerbieten (resp. 78%, 47% en 6%); het transprt gebrt meestal met eigen wagens (resp. 70%, 60% en 67%). p ngeveer een vijfde van de bedrijven spreit en gst men met eigen machines. p vrijwel alle bedrijven (94%) wrdt gebruik gemaakt van lnwerk. p 65%) van de bedrijven kmen zelfs twee f meer lnwerkers, drdat deze zich gespecialiseerd hebben f mdat ze niet alle machines tt hun beschikking hebben; tevens spelen elementen een rl als: het is z gegreid, het is familie, een buurman, een kennis. Inschakeling van een lnwerker heeft vral plaats vr het spreien en gsten evenals vr het zaaien van bieten. p 67% van de akkerbuwbedrijven werkt men in cmbinatie, d.i. wrden machines van het individuele akkerbuwbedrijf gezamenlijk gebruikt, al dan niet in gemeenschappelijk bezit. Het gaat daarbij vral m ptmachines, spreimachines, cmbines, aardappel- en bietenriers, enz. p de meeste (77%) van deze bedrijven heeft men machines in gemeenschappelijk bezit; p % is alleen sprake van een ver-en-weer-gebruiken van machines ver het algemeen werken meer jngere dan udere beren in cmbinatie. In de meeste gevallen (69%) gaat het m twee f drie beren, hewel dit sms per gewas f uit te veren werkzaamheid uiteenlpt. Vaak zijn het buren en/f familieleden (brer, zwager, e.d.). p 44% van de bedrijven heeft een ver-en-weer-werken plaats, grtendeels bij gst- en transprtwerkzaamheden, in het bijznder bij de aardappelen. Vrijwel altijd was hierbij het bedrijfshfd betrkken, vaak k zijn zn(s) en/f vaste arbeidskracht(en). Een typering van akkerbuwbedrijven De bedrijven kunnen wrden ingedeeld in drie hfdtypen: % van de bedrijven behrt tt het type eigen mechanisatie, %, tt het type cmbinatie, 4% tt het type lnwerk (met inbegrip van de werktuigencöperatie) en % tt de z.g. restgrep (geen verheersend kenmerk). p de bedrijven van het type eigen mechanisatie ligt het gemiddelde aantal bewerkingseenheden evenals de gemiddelde arbeidsbezetting (in v.a.k.) hger dan p bedrijven van het type lnwerk. Het type eigen mechanisatie vindt men vral nder de bedrijven met vaste arbeiders, hewel p deze bedrijven het aandeel van het lnwerk niet gering is. Van de eenmansbedrijven is twee derde van het type lnwerk, ngeveer een zevende van het type eigen mechanisatie. Het type cmbinatie treft men vrijwel gelijkelijk bij elk arbeidsbezettingstype aan. Het type lnwerk is het sterkst vertegenwrdigd bij de kleine(re) bedrijven, het type cmbinatie bij de middelgrte en het type eigen mechanisatie bij de grte akkerbuwbedrijven. 5

11 5. De gst van akkerbuwgewassen Wie verricht de gstwerkzaamheden? Betrekkelijk veel akkerbuwers maken bij de gst van granen, aardappelen en suikerbieten gebruik van machines van buiten het eigen bedrijf (resp. 80%, 7% en 8% van de bedrijven). Het lnwerk neemt daarbij een verwegende psitie in; de plaats van de werktuigencöperatie is bescheiden. Het gsten in cmbinatie kmt p bijna.evenveel bedrijven vr als het gsten met eigen machines. Het gsten met eigen machines ziet men vral p bedrijven met een f meer vaste arbeidskrachten naast de ber, slechts in geringe mate bij de eenmansbedrijven. Inschakeling van een lnwerker f werktuigencöperatie kmt dikwijls vr bij eenmansbedrijven en in mindere mate bij de "familie"-bedrijven. Meer dan de helft van degenen die in cmbinatie gsten hebben vaste arbeiders in dienst. Enkele aspecten van de "bedrijfsvering" ver het algemeen maken degenen die in cmbinatie werken wat de gst (tijdstip e.d.) betreft betrekkelijk weinig afspraken vraf; ngeveer de helft verrekent de wederzijdse prestaties. Twee derde neemt meer dan een maand tevren cntact met de lnwerker p; vrijwel niemand wenst echter een cntract aan te gaan, wel is er sprake van een zekere mate van verbndenheid ("de lnwerker is familie, een buurman, een kennis", "het is een vertruwenskwestie", e.d.). De meeste akkerbuwers waren tevreden ver de gang van zaken bij de gst. Ten aanzien van wie de gst verricht, vnden de meesten de eenmaal gekzen plssing - eigen mechanisatie, cmbinatie, enz. - de vrdeligste, was men van mening dat de gst p tijd was klaargekmen, waren vrijwel allen tevreden ver de kwaliteit van het werk en de machines. Verder is gebleken, dat men met eigen machines werkt.a. m nafhankelijk van anderen te (kunnen) blijven; daarentegen schakelt men de lnwerker f de werktuigencöperatie in f werkt men in cmbinatie uit ecnmische en in mindere mate uit arbeidsrganisatrische mtieven. p tamelijk veel bedrijven is in de afgelpen vijf jaar een verandering pgetreden met betrekking tt wie de gstwerkzaamheden uitvert. De meeste veranderingen betreffen een vergang van "zelf-traditineel" (het handwerk speelt ng een belangrijke rl) naar lnwerk - vral bij suikerbieten en granen - en in mindere mate naar cmbinaties en naar eigen machines (bij aardappelen). pvallend was de teneming van het aantal bedrijven, dat in cmbinatie gst (vral bij aardappelen), enerzijds drdat men van "zelf-traditineel" is afgestapt, anderzijds drdat men de lnwerker niet meer inschakelde. p een vraag dr wie men bij een eventuele niwe kze de gst zu willen laten uitveren, geven meer akkerbuwers dan mmenteel de vrkr aan een cmbinatie, terwijl er minder tt inschakeling van een lnwerker zuden besluiten. Dit geldt zwel vr de granen als vr de aardappelen en suikerbieten. Het uiten van een bepaalde vrkr bete- 6

12 kent ng niet, dat de ntwikkeling dienvereenkmstig zal zijn. Glbaal bezien bestaat echter een gede vereenkmst met de gecnstateerde ntwikkeling van de afgelpen jaren. 6. Sltbeschuwing De infrmatie, welke via de enquête is verkregen, geeft aanleiding tt het maken van enkele pmerkingen, die wellicht aanknpingspunten kunnen bieden vr een verdere discussie. De recente structurele ntwikkelingen in de landbuw hebben geleid tt ingrijpende veranderingen in de mvang en samenstelling van de arbeidsbezetting en daarmee in de uitvering van de werkzaamheden. Een en ander vindt men weerspiegeld in de resultaten van het nderzek, dat p de akkerbuwbedrijven heeft plaatsgehad. De technische vruitgang heeft grte mgelijkheden gebden m de arbeidsbehefte te verlagen. Daling van het aantal arbeidskrachten heeft er echter te geleid, dat steeds meer bedrijfshfden alleen vr het bedrijf kwamen te staan. Vr de rganisatie van de werkzaamheden hebben deze ntwikkelingen -.m. vanwege een te geringe vergrting van de prduktiemvang - tt gevlg gehad dat uitvering van een aantal werkzaamheden niet rendabel was met machines van het individuele akkerbuwbedrijf. Er mest dan k wrden uitgezien naar andere wegen. Aanpassing aan de gewijzigde mstandigheden was te verwezenlijken dr inschakeling van lnwerkbedrijven, dr vrming van werktuigencöperaties f dr samenwerking. Afhankelijk van het buwplan, de arbeidsbezetting, de aanwezige werktuigeninventaris, de financiële psitie, e.d. zal men zich van tijd tt tijd bezinnen ver de te kiezen weg. Dit kan tt gevlg hebben, dat men vrtgaat met de bestaande aanpak, dan wel vr een niwe mgelijkheid kiest. Uit het nderzek krijgt men ten aanzien van wie de gst verricht de indruk, dat drgaans een welverwgen kze is gemaakt uit de veelheid van mgelijkheden. Alleen in bepaalde situaties kunnen sms niet-ratinele factren hebben meegespeeld. Dat men achteraf niet altijd tevreden was, blijkt uit een vraag wie men bij een niwe kze de gst zu laten verrichten. Daarbij kwam naar vren dat, indien de vrkr gerealiseerd zu wrden, minder akkerbuwers een lnwerker zullen inschakelen en er meer zullen gaan samenwerken. In heverre echter een vrkrshuding feitelijke veranderingen tt gevlg zal hebben, hangt af van velerlei factren, zals de technische ntwikkeling, de financiële psitie van het bedrijf, de arbeidsbezetting, de gewijzigde mstandigheden, e.d. In de afgelpen jaren is een geleidelijk tenemend aantal akkerbuwers gaan samenwerken. Behalve bij de gst, vral van aardappelen, heeft dit eveneens plaats bij andere werkzaamheden. Het betreft uitsluitend een gezamenlijk gebruik van materieel en arbeid, waarbij de prduktie haar individueel karakter behudt: De resultaten van het nderzek lijken te wijzen p een verdere teneming van samenwerking p het terrein van werktuigen en machines. Er bestaat een greiende belang- 7

13 Stelling vr grtere en gespecialiseerde machines, bijvrbeeld gstmachines. Deze machines hebben een capaciteit, die drgaans grter is dan waaraan p het individuele akkerbuwbedrijf direct behefte bestaat. De investeringen welke hiermee gepaard gaan, kunnen k vr de meestal kleine kring van samenwerkende beren ng te hg zijn. Men zal deze grte gespecialiseerde machines dan k vral aantreffen bij een lnwerker f werktuigencöperatie, hetgeen vr de akkerbuwers mede een stimulans kan betekenen bepaalde werkzaamheden dr derden te laten verrichten. Een niwe ntwikkeling kan gelegen zijn in een samengaan van een aantal beren met een lnwerker. Gevlg van een en ander kan zijn, dat de samenwerking zich meer zal gaan richten p werkzaamheden die met een zekere basisinventaris (trekkers, wagens, etc.) kunnen wrden uitgeverd dan p bijvrbeeld de gstwerkzaamheden ). Als gevlg van technische, ecnmische en sciale ntwikkelingen ziet men p vrijwel alle bedrijven een geleidelijk verdere daling van de arbeidsbezetting. Dit betreft een afneming van het aantal meewerkende gezinsleden, van de meewerkende zns en van de verige arbeidskrachten. Het aantal bedrijven met vaste arbeider(s) nam de afgelpen vijf jaar met ngeveer een zesde af. p de meeste bedrijven met vreemd persneel werkt mmenteel maar één vaste arbeider; p diverse van deze bedrijven is de kans grt dat deze arbeider zal verdwijnen, wat mede verband hudt met de belning vr arbeid, de alternatieve werkgelegenheid, de technische ntwikkeling, e.d. k van de zgenaamde "familiebedrijven" (vader en een f meer zns) wrdt een aantal na verlp van tijd eenmansbedrijf, afhankelijk van de leeftijd van de ber en van zijn zn(s). Het prces van veranderingen in de arbeidsbezetting zal vrlpig ng niet tt stilstand kmen. De verwachting luidt dan k, dat het aantal eenmansbedrijven in de akkerbuw ng zal tenemen. De verandering in de arbeidsbezetting en de arbeidsrganisatie hangt van meerdere factren af, zals de inventaris, het buwplan, de bedrijfsgrtte, e.d. Men zal veelal eerst prberen een plssing binnen het eigen bedrijf te vinden en pas daarna inschakeling van hulp van derden in verweging nemen. Daar kmt ng bij, dat men liever niet ziet dat het bedrijf een eenmansbedrijf wrdt. De kans p prblemen bij de planning en uitvering van de werkzaamheden is nl. p eenmansbedrijven aanmerkelijk grter dan p een "familiebedrijf" f p een bedrijf met een f meer vaste arbeiders. Uit het vermelden van nadelen als: de kans dat de arbeidsrganisatie vastlpt, de kwetsbaarheid bij ziekte, ngeval, e.d. zu men - zeker wat de eenmansbedrijven betreft - de indruk kunnen krijgen, dat er niet alleen belangstelling vr maar k een zekere behefte bestaat aan bepaalde vrmen van persneelsvrziening. Het verlenen van hulp in ndgevallen p akkerbuwbedrijven verlpt mmenteel vrijwel geheel langs infrmele weg (buurman, kennis, familielid). Men kan zich afvra- ) Vgl. daarte J.A.H. Haenen: Bedrijfsvername en bedrijfsvering dr jnge akkerbuwers, Zevenbergen, 969, p., 8 en 9. 8

14 gen - mede gelet p de daling van de arbeidsbezetting evenals p het tenemende aantal eenmansbedrijven - f de hulpverlening in de tekmst meer dan nu het geval is langs frmele weg, in de vrm van stichtingen vr persneelsvrziening, bedrijfsverzrgingsdiensten, pgezet dient te wrden. Het lijkt gewenst nader nderzek te verrichten naar de arbeidsbezetting, de rganisatie van de werkzaamheden en het verkepelend gebruik van arbeid en machines. Wat het laatste betreft zu verder nderzek inzicht kunnen verschaffen in de sciale en ecnmische factren, die uitbreiding van het verkepelend gebruik belemmeren. Nader nderzek naar de aard, de mvang, de samenstelling, de pzet, de cndities, e.d. van reeds bestaande en niwe vrmen van samenwerking p het terrein van arbeid en materieel, zu een antwrd kunnen geven p de vraag f er sprake is van een ntwikkeling waarbij men steeds meer machines gezamenlijk gaat gebruiken, dan wel van een ntwikkeling naar grtere bedrijven. Een pging zu kunnen wrden ndernmen deze studie en die naar andere vrmen van verkepelend gebruik van machines en arbeid - lnwerkbedrijven, werktuigencöperaties, bedrijfsverzrgingsdiensten, reginale stichtingen vr persneelsvrziening - het karakter te geven van een waarneming gedurende een aantal jaren. Een en ander zu zeer interessante gegevens kunnen pleveren, die niet alleen van belang zijn vr de betrkken bedrij f shfden, maar eveneens vr het agrarische structuurbeleid. 9

15 HFDSTUK I Prbleemstelling, pzet en uitvering van het nderzek; indeling van de studie In de eerste paragraaf wrdt het terrein van nderzek afgebakend en specifiek gericht p de prblematiek van dit nderzek. In paragraaf wrden vervlgens de pzet en de uitvering van het nderzek aangegeven, terwijl in de laatste paragraaf een indeling van de studie vlgt.. Prbleemstelling In de peride sinds de Tweede Wereldrlg hébben zich in de agrarische structuur, vral p de akkerbuwbedrijven, ingrijpende veranderingen vrgedaan, zals de vermindering van de arbeidsbezetting en de tegenmen mechanisatie. Het aantal grndgebruikers met hfdberep akkerbuwer - met ha en meer cultuurgrnd - in de zeekleigebieden en veenklniën daalde van 798 in 950 tt 67 in 965. Deze afneming had vral betrekking p bedrijven beneden 0 ha; in 950 waren er dat 5 45, in 965 ng Het aantal bedrijven bven 0 ha nam in deze peride te van 747 tt Wat het aantal arbeidskrachten betreft is een sterke daling te cnstateren. Deze deed zich het eerste en het sterkste vr bij de arbeidskrachten in lndienst, in een later stadium gevlgd dr de meewerkende zns en recentelijk dr de zelfstandige bedrijfshfden. ) In 956 waren p 4 0 bedrijven in de zeekleigebieden en veenklniën 759 vaste vreemde mannelijke arbeidskrachten werkzaam, in 965 was dit ng het geval p 0 06 bedrijven met in ttaal 87 arbeiders. ) Gevlg van een en ander was, dat p een tenemend aantal bedrijven het bedrijfshfd alléén vr het bedrijf kwam te staan. De technische vruitgang heeft in de akkerbuw dr mechanisatie, tepassing van chemische middelen en gewasveredeling grte mgelijkheden gebden tt verlaging van de arbeidsbehefte. Tussen 960 en 965 werd b.v. het aantal maaidrsers in Nederland dubbel z grt en steeg van 05 tt 605; in dezelfde peride nam het aantal aardappelverzamelriers te van 65 tt en van de bietenrimachines van ) B.H. Perdk: "Het aantal werknemers in land- en tuinbuw in het verleden en de te verwachten ntwikkeling tt 975", Den Haag 968, pag. e.v. ) C.B.S.: "Statistiek arbeidskrachten vr land- en tuinbuwwerkzaamheden 96"; idem:

16 44 tt 4. ) De individuele explitatie van mderne machines stuit veelal af p de kleine ppervlakte per gewas; vr een ratinele rganisatie van de graangst zu 40 ha f meer wenselijk zijn. In 96 had slechts % van de bedrijven met graan een areaal bven 0 ha. Een mderne aardappelrier vereist ngeveer 0 ha; 4% van de bedrijven had meer dan 5 ha aardappelen. ) Bepaalde werkzaamheden, zals de gst, vragen evenwel m een persneelsbezetting van meer dan één man. Er is reeds geruime tijd - vanaf ngeveer sprake van een ntwikkeling, waarbij wrdt gepgd m de bezwaren van de prduktiemvang en arbeidsbezetting te ndervangen. Hierbij stelt de verscheidenheid van de gewassen en het grte aantal bewerkingen de ber in staat m vr elke bewerking afznderlijk te verwegen f hij met eigen arbeid en machines zal vlstaan f gebruik zal maken van de hulp van andere bedrijven f instellingen. Daarbij kan.a. wrden gewezen p het bestaan van ngeveer lnwerkbedrijven en 400 cöperatieve werktuigenverenigingen, welke veld- en gstwerkzaamheden verrichten. Tevens is de mgelijkheid aanwezig, dat de beren in "cmbinaties" samenwerken; eenmaal begnnen zijn er wegen m stapsgewijs de bewerking van de diverse gewassen gezamenlijk te gaan den. p het terrein van de persneelsvrziening kent men de bedrijfsverzrgingsdiensten, waarvan er per mei 969 in het gehele land 8 bestnden; deze kmen vral vr buiten de akkerbuwgebieden. Verder kent men ng enige stichtingen vr reginale persneelsvrziening, zals de G.U.L. (Wieringermeerplder), B.P.C. (Grningen), Stichting Persneelsvrziening Agrarische Bedrijven Heksche Waard. p vele bedrijven heeft de vermindering van het aantal arbeidskrachten een verandering in het arbeidsbezettingstype met zich meegebracht, bijvrbeeld van bedrijven met vaste en/f lsse arbeiders naar bedrijven met een meewerkende zn f naar z.g. eenmansbedrijven. Mede hierdr ndergaat de psitie van de ber, zwel binnen zijn bedrijf als in zijn mgeving, een aantal wijzigingen. De indruk bestaat, dat bij het beslissen ver het al-dan-niet-benutten van de diverse ter beschikking staande mgelijkheden naast ratinele k niet-ratinele factren een rl spelen. Het kiezen van minder passende plssingen kan, gezien de mstandigheden van het bedrijf f de eigenschappen van het bedrijfshfd, meilijkheden den ntstaan f ze zelfs ng vergrten. Het niet-willen, maar k het niet-kunnen-aanvaarden van plssingen van buiten het eigen bedrijf kan betekenen, dat intern een plssing wrdt gezcht. Dr samenwerking met een partner die de belangen van een ander niet kan f wil zien, f dr inschakeling van een lnwerker die niet ged werkt f niet p tijd kmt kunnen eveneens prblemen ntstaan. Het gevaar is dan aanwezig, dat het bedrijf een ntwikkeling drmaakt, welke niet geheel en ) C.B.S.: "Landbuwtelling, december 965". ) "De Nederlandse landbuw in een greiende ecnmie", Landbuw- Ecnmisch Instituut, Den Haag 965, blz. 54 e.v. A. Maris: "Schaalvergrting in land- en tuinbuw", L.E.I.-jaarverslag 967. blz

17 al past bij de mvang en samenstelling van de prduktie, terwijl een ntwikkeling in negatieve zin met extensivering en een niet-ptimale benutting van het prduktieapparaat als mgelijk gevlg evenmin is uitgeslten. Bvenstaande verwegingen leiden in cncret tt de vlgende vragen:. Welke zijn de ntwikkelingen in de mvang en de samenstelling van de arbeidsbezetting p akkerbuwbedrijven?!! :. In heverre en in welke mate maken de akkerbuwers bij de prduktie gebruik van de hulp van andere bedrijven en instellingen? i ^". Welke mtieven en ervaringen spelen bij het kiezen uit de diverse m- I gelijkheden een rl? II 4. He berdelen de akkerbuwers de diverse mgelijkheden? J j 5. Denkt men in de kmende jaren in meerdere f mindere mate de hulp I \ van andere bedrijven f instellingen in te schakelen?. pzet en uitvering van het nderzek mdat het ndenlijk is alle Nederlandse akkerbuwbedrijven te benaderen, werd de vrkr gegeven aan een steekpref. Vr de samenstelling is gebruik gemaakt van reeds bestaand materiaal: het betreft hier de steekpref vr het E.E.G.-infrmatienet. Deze mvat 500 willekrig gekzen landbuwbedrijven, welke representatief geacht kunnen wrden vr de Nederlandse landbuw. Met behulp van inventarisatiegegevens van de Meitelling 966 en de E.E.G.-nrmen zijn deze bedrijven getypeerd en ingedeeld in diverse prduktierichtingen (akkerbuw, veehuderij, enz.) en grtteklassen (5 ha en grter). Als criterium vr een akkerbuwbedrijf werd daarbij aangehuden, dat twee derde f meer van de geschatte geldpbrengsten zu wrden verkregen uit akkerbuwgewassen. ) In technisch pzicht en evenzeer vanuit het gpunt van de analyse werd vr het nderhavige nderzek een steekpref van ngeveer 50 waamemingseenheden, verdeeld ver de diverse bedrijfsgrtteklassen, ndzakelijk geacht. Het getal van 50 akkerbuwers mvat een aantal, dat als reserve fungeert bij mgelijke uitval (bedrijf pgeheven, niet thuis, weigering, e.d.), zdat vr het definitieve nderzek + 5 nderzekeenheden ter nadere analysering zuden verblijven. Vr de samenstelling kn wrden geput uit een lijst van 46 adressen ) van akkerbuwers uit de eerder genemde 500 bedrijven. Uit deze lijst werden allereerst de akkerbuwers gekzen, die hun medewerking verlenen aan het E.E.G.-infrmatienet; uitgegaan van het verblijvende aantal van ngeveer 00 werd vervlgens aangevuld tt de gewenste steekprefgrtte van 50 nderzekeenheden was bereikt. Uiteindelijk knden vr de analyse de gegevens van 9 akkerbuw- ) Zie "Landbuwcijfers", Den Haag, 969, blz. 49. ) De bedrijven van 5-0 ha zijn buiten het kader van dit nderzek gelaten, nder meer vanwege de betrekkelijk geringe plaats en betekenis in het geheel der akkerbuwbedrijven.

18 bedrijven - een respnse van 9% - wrden gebruikt, welke via interviews (zie bijlage ) in februari/maart 968 ver het daaraan vrafgaande gstjaar werden verzameld. Er is zveel mgelijk gestreefd naar het stellen van vragen met geprecdeerde antwrden. De gegevens zijn met z.g. randpnskaarten vr de analyse verwerkt. Vr de beantwrding van de reeds in de prbleemstelling aangeduide vragen is het ndzakelijk infrmatie te verkrijgen ver:. de ber. zijn bedrijf en de huidige rganisatie van de werkzaamheden;. de mening van de ber mtrent een aantal aspecten van de persneelsvrziening;. de mening van de ber mtrent de diverse mgelijkheden m in de behefte aan machines te vrzien. In de vragenlijst aan de akkerbuwer zijn.a. de vlgende nderwerpen ter sprake gebracht: ad : de ber, zijn bedrijf en zijn huidige manier van werken. Leeftijd van de ber, zijn pleiding, jaar van zelfstandig wrden. Van het bedrijf werden gegevens verzameld ver bedrijfsgrtte, buwplan en inventaris. Verder werd nagegaan f en in heverre de ber bij de bewerking van de gewassen gebruik maakt van de eigen bewerkingscapaciteit, daarvr de hulp inrept van een lnwerker f werktuigencöperatie, f in samenwerking met andere bedrijven de bewerkingen verricht. In dit verband werd.m. nagegaan f men uit arbeidsrganisatrische verwegingen zaaiklaar land verhuurt, f veldbewerkingen aan afnemers f deelbuwers afstt; ad : een aantal aspecten van de persneelsvrziening. Huidige arbeidsbezetting en recente wijzigingen. Samenwerking p het gebied van arbeid (ver en weer werken, het gezamenlijk in dienst hebben van arbeidskrachten). Daarnaast werd gevraagd naar de mening van de ber mtrent berenhulp en naar de meer geïnstitutinaliseerde vrm van hulpverlening: de bedrijfsverzrgingsdienst; verder naar het vrkmen van werkgeversverenigingen. Tensltte kwam de tekmstige persneelsvrziening ter sprake; ad : de mgelijkheden m te vrzien in de behefte aan machines. Nagegaan werd waarm de ber al dan niet ks vr eigen mechanisatie, lnwerk, werktuigencöperatie f samenwerking; daarbij stnden graan-, aardappel- en suikerbietengst centraal. Verder werd ingegaan p een aantal aspecten als: kwaliteit van het werk, mstandigheden waarnder het werk wrdt verricht, de invled p bewerkingsksten, buwplan, arbeidsbezetting en testand van het prduktieapparaat. Aandacht werd besteed aan het eventuele inveren van veranderingen in de tekmst; tevens f men van de vrkmende vrmen meer f minder gebruik gaat maken. De aard van het prbleem - neergelegd in de prbleemstelling - bepaalt mede welk type van nderzek mgelijk en gewenst is. Het nderhavige nderzek draagt in eerste instantie een beschrijvend karakter, waarbij zveel mgelijk is gezcht naar samenhangen. Gezien de aard" van het nderzekmateriaal kan bij het tetsen slechts gebruik wrden gemaakt van verdelingsvrije methden. Het gaat hier m een aantal gege-

19 vens, waarvan de verdeling in het universum nageneg nbekend is (bijvrbeeld het genten nderwijs), waarvan de samenhang vaak niet rechtlijnig zal zijn (b. v. leeftijd met andere variabelen), f waarvan het niveau van meetbaarheid gering is (b. v.de mate van het genten nderwijs). Een hulpmiddel vr het tetsen van samenhangen biedt de zgenaamde lgaritme- f labdatets van Spitz. ). Deze tets is echter gebaseerd p abslute aantallen. m de nderlinge vergelijkbaarheid te vergemakkelijken wrdt in tabellen veelal met percentages gewerkt. Met behulp van de z.g. percentagetets ) kan men p betrekkelijk snelle wijze een inzicht krijgen in bepaalde samenhang f afwijking. In dit nderzek is vrijwel uitsluitend de percentagetets gehanteerd.. Indeling van de studie In het eerste hfdstuk van deze studie is ver de prbleemstelling, de pzet en de uitvering van het nderzek gesprken. De resultaten van het nderzek zijn neergelegd in de hierpvlgende hfdstukken. In hfdstuk II wrdt een krte schets gegeven van de geënquêteerde akkerbuwers en van hun bedrijven. Enkele aspecten van de arbeidsbezetting en de persneelsvrziening kmen in het derde hfdstuk ter sprake. Hfdstuk IV behelst een typering van de met machines uitgeverde werkzaamheden p akkerbuwbedrijven, waarbij nader wrdt ingegaan p de diverse mgelijkheden welke de akkerbuwers ter beschikking staan m in de behefte aan werktuigen en machines te vrzien. In hfdstuk V kmt de gst van akkerbuwgewassen aan de rde, met als hfdaccent de gst van granen, aardappelen en suikerbieten. Achtereenvlgens wrdt ingegaan p de eigen mechanisatie, het lnwerk, de cöperatieve werktuigenvereniging en de "werktuigencmbinaties" (samenwerking tussen twee f meer bedrijven). Verder kmen enkele aspecten van de bedrijfsvering ter sprake, waarbij naar de mening van de akkerbuwers ver het gstwerk is geïnfrmeerd. Ten beheve van het E. E.G. -infrmatienet zijn bedrijfsecnmische gegevens van.m. akkerbuwbedrijven verzameld; enkele daarvan kunnen in verband wrden gebracht met nderwerpen uit de enquête daar het gedeeltelijk dezelfde bedrijven betreft. Het hfdstuk wrdt beslten met de vermelding van recente veranderingen en mgelijke ntwikkelingen bij het gstwerk van akkerbuwgewassen. ) J.C. Spitz: "De -tets en de l'-tets, vlwaardige vervangers van enkele gebruikelijke chi-kwadraattetsen", in: "Ned. Tijdschrift vr de Psychlgie", 6e jrg. (966), p De -tets levert nageneg gelijke uitkmsten p als de x-tets. ) Vgl. L.J.J, de Bruyn en P.L.C. Nelissen: "nbehaaglijke stemming" in: "Scil.Gids", e jrg. (966), p. 9. Deze tets kan enkel gebruikt wrden in crss-tabelleringen. 4

20 HFDSTUK II De akkerbuwers en hun bedrijf In dit hfdstuk zal aandacht wrden geschnken aan enkele kenmerken van de in het nderzek betrkken akkerbuwers, zals leeftijd, gevlgd landbuwnderwijs en reginale herkmst ( ). Van de bedrijven wrden gegevens vermeld als bedrijfsgrtte. bewerkingsmvang en buwplan ( ).. Enkele kenmerken van de geënquêteerde akkerbuwers Van de 9 in het nderzek betrkken akkerbuwers is 54% jnger dan 50 jaar, 4'? is jaar en 4% is uder dan 65. nderscheiden naar de diverse leeftijdsklasse blijkt een p de tien geënquêteerden jnger dan 5 jaar te zijn. ruim een kwart is 5-45 jaar, een derde is45-55 jaar en ngeveer een derde is uder dan 55 jaar. Een aanzienlijk aantal akkerbuwers heeft uiteraard al een jarenlange ervaring als ber achter de rug: bijna een kwart is krter dan 0 jaar zelfstandig bedrijfshfd, een derde 0-0 jaar en iets minder dan de helft al langer dan 0 jaar. De meeste geënquêteerden (89%) hebben een f andere vrm van landbuwnderwijs gevlgd; de jngere beren haar verhuding meer dan de uderen (zie tabel ). Bijna twee derde (6%) der akkerbuwers heeft agrarisch dagnderwijs (..s., m.l.s., e.d.)gevlgd, al dan niet vrafgegaan dr algemeen vrmend nderwijs. Een vierde - vral udere beren - heeft alleen cursrisch landbuwnderwijs genten. Tabel. Leeftijd en landbuwnderwijs (in prcenten) Leeftijd Geen f curs. landbuwnderwijs Agrarisch dagnderwijs Algem. vrmend nderw. en landb.nd. Ttaal in% aantal < 45 jaar jaar ^ 55 jaar Ttaal in % Ttaalaantal Verder is gebleken dat een derde de h.l.s. heeft gevlgd. Ruim een 5

21 vierde (7%) heeft drie f meer klassen algemeen vrmend nderwijs drlpen ; de meesten hiervan hebben daarna ng een pleiding aan een middelbare f hgere landbuwschl gevlgd, terwijl de verigen vlstnden met een aanvulling in de vrm van een f meer landbuwkundige cursussen. Naar gebied ingedeeld kmt ruim een derde der geënquêteerde akkerbuwers uit het Zuidwestelijk zeekleigebied (Zuidhllandse Eilanden, Nrdwesthek in Nrd-Brabant en Zeeland) en ruim een vierde uit de Veenklniën (Grningen en Drenthe). De verigen (4%) wnen in een drietal nderscheiden gebieden, t.w. in Grningen (Hgeland, ud- en Niw-ldambt, e.d.); in Nrd-Hlland ten nrden van het IJ (.a. Wieringermeerplder, Amsteldiepplders), Friesland (Het Bildt, Buwstreek en Midden-Hlland (Haarlemmermeerplder, Amstelland, Drgmakerijen in Zuid-Hlland) ; in de Nrdstplder en stelijk Flevland. Tabel. Gebied en leeftijd (in prcenten) Gebied < 45 jaar jaar > 55 jaar Ttaal in% aantal Grningen Veenklniën N..P. en stelijk Flevland Nrd-Hlland, Friesland en Midden-Hlland Zuidwestelijk zeekleigeb Ttaal in % Ttaalaantal In de Nrdstplder en stelijk Flevland zijn relatief meer beren in de grep van jarigen en in Grningen beneden 5 jaar te vinden. Vr wat de niwe plders betreft, hudt dit verband met het leeftijdscriterium, dat indertijd bij de uitgifte van de bedrijven - naast een aantal andere - is gehanteerd. De wat sterkere vertegenwrdiging van jngere beren in Grningen (Hgeland, ud- en Niw-ldambt) is, vr zver het beperkte enquêtemateriaal dit telaat, gedeeltelijk te herleiden tt het p wat jngere leeftijd aanvaarden van een bedrijf, hetgeen zich vral p de grtere bedrijven schijnt vr te den. Wat het gevlgde landbuwnderwijs betreft heeft in Grningen 70% van de aldaar geënquêteerde akkerbuwers algemeen vrmend nderwijs aan de landbuwkundige pleiding (cursrisch nderwijs f agrarisch dagnderwijs) laten vrafgaan; een samenhang welke in elke leeftijdsklasse aanwezig is. In de Veenklniën ligt het percentage, dat geen f alleen cursrisch landbuwnderwijs heeft gevlgd (48%) hger dan in de andere gebieden (%); een verband dat vral vrkmt bij de udere beren. In de N..P. en stelijk Flevland hebben gemiddeld wat meer 6

22 geënquêteerden agrarisch dagnderwijs gevlgd dan in de verige gebieden (resp. 50% en 40%), hetgeen grtendeels samenhangt met de relatief grtere grep jarigen (selectiecriterium). In de andere nderscheiden gebieden bleek geen verband aanwezig te zijn.. De akkerbuwbedrijven In ttaal gaat het in dit nderzek m 9 akkerbuwbedrijven met een gezamenlijke ppervlakte van ha. Hiervan is 9 89 ha (9%) buwland, 78 ha (7%) grasland (incl. kunstweide) en 66 ha tuinland (bmgaard). p 94 bedrijven (0%) wrdt uitsluitend buwland en p 6 (%) buwland en tuinland aangetrffen. Weliswaar kmt p 9 bedrijven (68%) grasland vr, maar een nadere analyse geeft te zien, dat dit per bedrijf verwegend een kleine ppervlakte betreft, met uitzndering van een gering aantal grte bedrijven. p 66 bedrijven (%) is de ppervlakte grasland minder dan ha, p 9 (7%) van -5 ha (gemiddeld, ha), p (7%) van 5-0 ha en p bedrijven (%) meer dan 0 ha. Een derde van de akkerbuwbedrijven ) is kleiner dan 5 ha, een derde heeft een ppervlakte van 5-40 ha, terwijl de verige bedrijven 40 ha f grter zijn. De aldus nderscheiden bedrijfsgrtteklassen kunnen in verband wrden gebracht met de bewerkingsmvang; dit zijn verhudingsgetallen vr de mvang van de bewerking in de verschillende prduktierichtingen ). Ruim een kwart van de bedrijven heeft minder dan 000 bewerkingseenheden (b.e.), ruim een derde b.e. en een derde meer dan b.e. Tabel. Bedrijfsgrtte en bewerkingsmvang (in prcenten) Bedrijfsgrtte < 000b.e b.e. > 5000b.e. Ttaal in% aantal < 5 ha 5-40 ha s 40 ha Ttaal in % Ttaalaantal Een grt aantal bedrijven (7%) beneden 5 ha heeft een mvang van 000 f minder bewerkingseenheden (b.e.),van ngeveer de helft (47%) ligt dit tussen 000 en 000 b.e. Ruim een vierde heeft meer dan 000 b.e. Van 7% der bedrijven van 5-40 ha bedraagt de bewerkingsmvang 000 tt b.e.: ngeveer een vijfde ligt daar ng bven. De bedrijven ) In dit nderzek zijn dat de bedrijven, waarvan meer dan / van de ttale geldpbrengst afkmstig is van akkerbuwgewassen. ) Zie "Landbuwcijfers", Den Haag, 969, p

23 van 40 ha f grter hebben vrijwel alle (88%) een mvang van meer dan 5000 b.e. ; 9% zelfs meer dan b.e. Men zu p grnd van bvenstaande qua bedrijfsgrtte en bedrijfsmvang kunnen spreken van kleinere, middelgrte en grte bedrijven. In Grningen zijn relatief veel bedrijven bven 40 ha aanwezig, in de Veenklniën evenals in de N..P. (in stelijk Flevland zijn de bedrijven gemiddeld genmen grter dan in de N..P.) zijn relatief meer akkerbuwbedrijven beneden 5 ha vertegenwrdigd. Tabel 4. Gebied en bedrijfsgrtte (in prcenten) Gebied < 5 ha 5-40 ha > 40 ha Ttaal in % aantal Grningen Veenklniën N..P. en stelijk Flevland Nrd-Hlland, Friesland en Midden-Hlland Zuidwest zeekleigebied Ttaal in prcenten Ttaalaantal Tussen bedrijfsgrtte en leeftijd is geen verband gecnstateerd, daarentegen wel met de landbuwkundige pleiding (zie tabel 5). Tabel 5. Bedrijfsgrtte en landbuwnderwijs (in prcenten) Bedrijfsgrtte Geen f cur s. landbuwnderwijs Agrarisch dagnderwijs Algem. vrmend nderw.en landb.nd. Ttaal in% aantal < 5 ha 5-40 ha == 40 ha Ttaal in % Ttaalaantal De helft van de akkerbuwers met een bedrijf beneden 5 ha hebben na de lagere schl geen f alleen cursrisch landbuwnderwijs gevlgd, van die met een bedrijf van 5-40 ha ruim een kwart, bven 40 ha bijna een vijfde; in de Veenklniën liggen deze percentages telkens aanmerkelijk hger, in de N..P. en stelijk Flevland en vral in Grningen daarentegen lager. Het accent bij de middelgrte bedrijven ligt in het agrarisch dagnderwijs (47%); de geënquêteerde akkerbuwers in de 8

24 N..P. en stelijk Flevland zijn in dit pzicht in deze bedrijfsgrtteklasse, evenals truwens bij de kleinere en grtere bedrijven, wat sterker dan in de verige gebieden vertegenwrdigd. Bij de beren met een bedrijf bven 40 ha ligt het accent bij het algemeen vrmend nderwijs met landbuwcursussen f agrarisch dagnderwijs (4%), hetgeen m.n. in Grningen het geval is. Het aantal bewerkingseenheden per ha ligt gemiddeld p 5, namelijk p de bedrijven van kleiner dan 5 ha p 40, p die van 5-40 ha p 9 en p de bedrijven bven 40 ha p 7 b.e. per ha buwland. Het intensiteitsniveau van de kleine en middelgrte bedrijven ligt hger dan p de grte bedrijven; per grtteklasse zijn eveneens aanmerkelijke verschillen gecnstateerd. ngeveer de helft van de ttale ppervlakte buwland is beteeld met granen, een vijfde met aardappelen, een zevende met suikerbieten en de rest met "verige gewassen" (uien, vlas, erwten, bnen, etc). De verschillen tussen de diverse grtteklassen zijn betrekkelijk gering, hewel p de bedrijven tt 5 ha en in mindere mate p die van 5-40 ha het aandeel van aardappelen en suikerbieten gemiddeld wat hger ligt dan p de bedrijven bven 40 ha, waar ver het algemeen meer "verige gewassen" wrden geteeld. Een en ander hangt mede samen met het gebied en de bedrijfsgrtte (zie tabellen 4 en 6). Tussen de diverse gebieden en daarbinnen k per bedrijf lpt het buwlandgebruik meer uiteen: in het Grningse gebied wrdt relatief meer graan verbuwd; in de Veenklniën zwel graan als aardappelen, waarbij suikerbieten en verige gewassen betrekkelijk weinig vrkmen; in de Nrdstplder en stelijk Flevland is het percentage suikerbieten aan de hge kant, terwijl in het Zuidwestelijk zeekleigebied verige gewassen als graszaad, uien, vlas, e.d. tamelijk veelvuldig wrden geteeld (tabel 6). Tabel 6. Gebied en buwlandgebruik (in prcenten) Gebied Grningen Veenklniën N..P.en. Flevland Nrd.-Hll., Friesland en Midden-Hlland Zuidwestel.zeekleigeb. Ttaal in % Aantal ha Percentage van de ttale ppervl. buwland beteeld met granen aardapp. suikerbieten verige gew. in% Ttaal in ha In de enquête is gevraagd f zich gedurende de laatste vijf jaar ingrijpende veranderingen in het buwplan hebben vrgedaan. Van de 95 akkerbuwers, die vijf jaar f langer zelfstandig bedrijfshfd zijn, zegt 9

25 4% een f meer wijzigingen te hebben aangebracht; p de grte bedrijven relatief meer dan p de kleinere (resp. 47% en 6%). Meestal betrf dit een uitbreiding van het areaal aardappelen en suikerbieten, terwijl vral het areaal handelsgewassen en in mindere mate dat van de granen verminderde. Als reden vr de verschuiving nemt men met name de "betere financiële resultaten". Een kwart (4%) van de akkerbuwers wil zich in de kmende jaren speciaal teleggen p het verbuwen van één f enkele akkerbuwgewassen. Drgaans heeft dit betrekking p de teelt van fabrieksaardappelen,.m. vanwege verruiming in de teeltvrwaarden.. Résumé Het nderzek heeft betrekking p 9 akkerbuwers en hun bedrijf. Ruim een derde van de geënquêteerden is wnachtig in het Zuidwestelijk zeekleigebied, ruim een vierde in de Veenklniën en de verigen in de andere nderscheiden akkerbuwgebieden. Ruim de helft van de akkerbuwers is uder dan 50 jaar, zdat de meesten al een jarenlange ervaring als ber achter de rug hebben. In de Nrdstplder en stelijk Flevland zijn wat meer beren in de grep van jaar en in Grningen beneden 5 jaar in het nderzek aanwezig dan in de andere gebieden het geval is. Bijna twee derde der geënquêteerden heeft agrarisch dagnderwijs gevlgd, waarvan een aanzienlijk deel daaraan een f meer jaren algemeen vrmend nderwijs heeft laten vrafgaan. Dit laatste blijkt vral vr te kmen in Grningen; in de Nrdstplder en stelijk Flevland hebben meer akkerbuwers dan elders agrarisch dagnderwijs gevlgd; in de Veenklniën ligt het percentage dat geen f alleen cursrisch landbuwnderwijs heeft gevlgd hger dan in de andere gebieden. Deze 9 bedrijven beslaan een ppervlakte van ha, waarvan het grtste gedeelte (9%) buwland is; p de helft hiervan wrden granen, p een vijfde aardappelen, p een zevende bieten en p de rest gewassen als uien, spruiten, vlas, etc. verbuwd. p een aantal akkerbuwbedrijven wrdt ng wel wat grasland aangetrffen (78 ha), maar per bedrijf gaat het slechts m een kleine ppervlakte met uitzndering p enkele grte bedrijven. Een derde van de bedrijven is kleiner dan 5 ha, waarvan de meeste een bewerkingsmvang hebben welke ligt nder 000 b.e.; een derde ligt in de klasse van 5-40 ha met een zwaartepunt van b.e.; ngeveer een derde is grter dan 40 ha, terwijl de bewerkingsmvang grtendeels bven b.e. ligt. In Grningen vindt men ver het algemeen meer grte en in de Veenklniën meer kleinere bedrijven. Het aantal bewerkingseenheden per ha ligt p de grte bedrijven enigszins lager dan p de verige bedrijven, waar het aandeel van de aardappelen hger is. p bijna de helft van de akkerbuwbedrijven had de laatste jaren een uitbreiding van het areaal aardappelen en suikerbieten plaats, waarbij vral dat van de handelsgewassen en in mindere mate dat van de granen verminderde. Een kwart wil zich teleggen p enkele akkerbuwgewassen; men denkt dan vral aan de teelt van fabrieksaardappelen. 0

26 HFDSTUK m Arbeidsbezetting en persneelsvrziening De invering van mderne technieken heeft er in sterke mate te bijgedragen, dat per man grtere arealen kunnen wrden bewerkt dan dit vrheen het geval was. Een vermindering in de arbeidsbezetting heeft geleid tt bepaalde aanpassingen p het terrein van de arbeidsrganisatie en dat van de mechanisatie (dit laatste kmt in hfdstuk IV ter sprake). Allereerst wrdt nagegaan he de arbeidsbezetting p de akkerbuwbedrijven is, waarbij enkele gegevens van de akkerbuwers en hun bedrijf daarmee in verband zijn gebracht. Vervlgens kmen de veranderingen in de arbeidsbezetting ter sprake, welke de afgelpen vijf jaar hebben plaatsgehad en de redenen daarvan mede met het g p de tekmstige ntwikkelingen. Met een mening ver het eenmansbedrijf wrdt paragraaf beslten. Paragraaf behelst de persneelsvrziening in meer algemene zin, waarbij via de enquête enige meningen en wenselijkheden zijn verzameld mtrent de bedrijfsverzrgingsdienst en de reginale persneelsvrziening.. De arbeidsbezetting p akkerbuwbedrijven. Arbeidsbezetting Van de 9 in het nderzek betrkken akkerbuwbedrijven blijkt de vaste bezetting van arbeidskrachten als vlgt te zijn: p 90 bedrijven verricht het bedrijfshfd als enige vaste arbeidskracht het werk, p 48 bedrijven gebrt dit dr het bedrijfshfd en zijn zn(s), p 8 dr het bedrijfshfd en een f meer inwnende familieleden en p 6 bedrijven dr het bedrijfshfd plus een f meer vaste vreemde arbeidskrachten. Vr een ged inzicht en m nderlinge vergelijking mgelijk te maken is de bezetting van de diverse srten arbeidskrachten (incl. lsse) tt een zelfde eenheid herleid en uitgedrukt in vlwaardige arbeidskrachten (v.a.k.). p basis van v.a.k. bleek, dat drie typen van arbeidsbezetting knden wrden nderscheiden: bedrijven waar vral de ber - eventueel gehlpen dr lsse arbeidskrachten, zijn echtgente, è.d. - het werk det, eenmansbedrijven genemd (8%); bedrijven waar vader en zn, twee f meer brers, e.d. de vaste kern zijn, de z.g. "familie"- bedrijven (%), welke vr het merendeel een tussenstadium vrmen; bedrijven met een f meer vaste vreemde arbeidskrachten, eventueel met meewerkende zn (5%) (zie tabel 7). p de meeste eenmansbedrijven (56 van de 90) zijn zals uit de enquête bleek, geen lsse arbeidskrachten ingeschakeld, p de verige is gedurende krtere f langere tijd sprake van tijdelijke hulp: p bedrij-

27 ven vr minder dan twee maanden en p van -6 maanden. Het zwaartepunt (86%) van de eenmansbedrijven ligt tussen,0 en,5 vlwaardige arbeidskrachten (v.a.k.) (zie bijlage ). p de meeste (48 van de 66) "familie"-bedrijven zijn vader en zn werkzaam, p twee f meer brers en p 5 het bedrijfshfd en een f meer (inwnende) familieleden. p twee derde van de "familie"-bedrijven werken geen en p de verige - meestal middelgrte en grte bedrijven - wel lsse arbeidskrachten. Ruim een kwart van de "familie"-bedrijven heeft een bezetting van,5 tt,0 v.a.k., ruim de helft - meestal vader + zn-bedrijven - van,0 tt,5 v.a.k. p (69%) van de 6 bedrijven met vast vreemd persneel is één, p 4 (%) zijn twee en p de rest (0%) drie f meer vaste arbeiders werkzaam. Vrij vaak (p 98 bedrijven) vult men aan met lsse arbeidskrachten, drgaans echter vr krter dan twee maanden bij werkzaamheden als bieten dunnen, aardappelen pten en srteren, aardappel- f suikerbietengst, transprt van str. De meeste eenmansbedrijven (75%) zijn kleiner dan 5 ha en hebben een bewerkingsmvang van rnd 000 b.e. f lager (zie bijlage ). De "familie"-bedrijven zijn verwegend grter met het zwaartepunt bij de categrie van 5-40 ha (49%) en ngeveer b.e. Ruim de helft van de bedrijven met vast vreemd persneel is grter dan 40 ha en heeft een mvang van rnd f meer b.e.; % heeft echter een ppervlakte beneden 5 ha. Met andere wrden, eenmansbedrijven zijn ver het algemeen kleiner dan 5 ha, "familie"-bedrijven middelgrt (5-40 ha) en die met vaste vreemde arbeidskrachten grt (bven 40 ha). Het arbeidsbezettingstype vergeleken met de leeftijd (zie tabel 7) laat zien, dat bij de z.g. "familie"-bedrijven de grep van 55 jaar en uder aanmerkelijk sterker en die beneden 45 jaar minder is vertegenwrdigd dan bij beide andere typen. Hiermee hudt vanzelfsprekend verband de kwestie van de pvlging p het bedrijf dr een f meer zns. Tabel 7. Arbeidsbezettingstype en leeftijd bedrijfshfd (in prcenten) Arbeidsbezettingstype < 45 jaar jaar > 55 jaar Ttaal in % aantal Eenmansbedrijven "Familie "-bedrijven Bedrijven met vast vreemd neel pers Ttaal Zals tabel 8 laat zien, vindt men de bedrijven waarvan de persneelsbezetting mede uit vaste vreemde arbeidskrachten bestaat verhudingsgewijs het meest in Grningen, evenals in Nrd-Hlland, Friesland en Midden-Hlland (resp. 8% en 76%). In de Veenklniën ligt het percentage eenmansbedrijven aanmerkelijk hger (48%) dan in de andere

28 gebieden. Tabel 8. Gebied en arbeidsbezettingstype (in prcenten) Grningen Veenklniën N..P. en.flevland Nrd-Hlland, Friesland en Midden-Hlland Zuidw. zeekleigebied Ttaal Eenmansbedrijven "Familie "- bedrijven Bedrijven met vast vreemd persneel Ttaal p 6 bedrijven met vast vreemd persneel zijn in ttaal 4 vaste arbeiders werkzaam, d.i. gemiddeld,5 per bedrijf. Ruim drie vierde van de arbeiders werkt met machines waarvan een aanzienlijk aantal daarnaast ng handenarbeid verricht; een vijfde - verwegend uderen - verricht enkel handenarbeid. Tijdens de wintermaanden hebben diverse werkzaamheden plaats, zals het nderhud van de machines, gebuwen, drains en slten, het srteren van aardappelen en in een beperkt aantal gevallen het verzrgen van vee. Tabel 9. Gebied en leeftijd van de vaste vreemde arbeidskrachten (in prcenten) Grningen Veenklniën N..P. en.flevland Nrd-Hlland, Friesland en Midden-Hlland Zuidw. zeekleigebied Ttaal in % Ttaalaantal Leeftijd Bedr. Tt. Gem met vr. per < >60 Tvr. arb. bedr. jr. jr. jr. jr. jr. taal arb. kr. kr ,6,,,4,6, Per gebied lpt het gemiddelde aantal vaste arbeiders nauwelijks uiteen: in de N..P. en stelijk Flevland is dat,, terwijl het in

29 Grningen en het Zuidwestelijk zeekleigebied,6 is. Naar leeftijd bezien zijn er nauwelijks meer udere dan jngere vaste arbeiders, hewel dit per gebied enigszins meer uiteenlpt. Tussen de leeftijd van het bedrijfshfd en die van de vaste arbeiders is een vrij duidelijke relatie aanwezig: jngere akkerbuwers hebben verwegend jngere medewerkers in dienst, terwijl die van hun udere cllega's ver het algemeen aan de udere kant zijn. Van de 4 vaste vreemde arbeidskrachten heeft ruim een vierde (9%) na de lagere schl een f andere vrm van landbuwkundig nderwijs gevlgd (algemene óf speciale landbuwcursus, lagere landbuwschl, etc); nderscheiden naar leeftijdsklasse varieert dit tussen 44% vr de categrie beneden 0 jaar en % bven 50 jaar. De meesten (8 van deze 9%) hebben alleen cursrisch nderwijs genten. p een vraag aan de akkerbuwers f zij de pleiding van hun vaste medewerker(s) vldende achten, is vr 76 werknemers in negatieve zin geantwrd. Dit heeft grtendeels betrekking p de arbeidskrachten, die geen landbuwkundige pleiding hebben genten en in mindere mate p degenen die een f meer speciale cursussen hadden gevlgd (resp. 5 en 6 arbeiders). Vr ngeveer de helft van deze 76 medewerkers was men van rdeel, dat de praktische kennis te wensen verliet, vr de andere helft de theretische kennis. Vr 5 arbeidskrachten vnd het bedrijfshfd het wenselijk, dat ze een cursus f praktijkschl zuden gaan vlgen. Van de verigen (4) bleek - vlgens de ber - een aantal arbeiders daarvr niets te velen, waren ze te ud, e.d. Vrijwel allen tnden zich bereid hun werknemer(s) een dergelijke pleiding te laten vlgen, eventueel met behud van ln. In de enquête is geïnfrmeerd naar veranderingen van het aantal vaste arbeidskrachten (gezins- + vreemde) welke zich de afgelpen vijf jaar hebben vrgedaan, waarbij die welke betrekking hebben p ls persneel ndanks en mede dr de vele mutaties delbewust buiten beschuwing zijn gelaten. Van de 95 akkerbuwers die vijf jaar f langer bedrijfshfd zijn, zei de helft geen wijzigingen van het aantal vaste arbeidskrachten in de afgelpen vijf jaar te hebben gekend. Bij ngeveer een tiende (9%) trad alleen een wisseling p, bijvrbeeld wanneer een zn p het bedrijf kwam, f als een arbeidskracht een andere werkkring ging zeken. Teneming van de arbeidsbezetting - p % van de bedrijven - deed zich vr wanneer een zn mee(r) p het bedrijf ging werken (zie tabel 0). p de verige bedrijven (8%) was vrijwel uitsluitend sprake van een vermindering. Een vermindering in de vaste arbeidsbezetting kwam vr p 0 bedrijven en werd als vlgt mschreven: - arbeidskracht te duur 8 - arbeidskracht ging ander werk zeken 8 - meer gemechaniseerd 5 - A..W., leeftijd - ziekte, verlijden - vertrek zn 7 4

30 - vertrek vader (zn vlgde p) 4 - bedrijf verkleind - verige redenen 8 De vermindering verliep sms min f meer "autmatisch" (A..W., leeftijd, verlijden, ziekte, e.d.), maar meestal nder invled vanbepaalde mstandigheden waarbij de ber dan wel de arbeidskracht het initiatief nam. De verandering van het aantal vaste arbeidskrachten heeft zich vral vrgedaan p de grtere bedrijven; beneden 5 ha was dit %, p de bedrijven van 5-40 ha 50% en bven 40 ha 7%. Tabel 0. Bedrijfsgrtte en akkerbuwbedrijven met verandering van het aantal vaste arbeidskrachten (in prcenten) Bedrijf sgrtte Geen verandering Wel meer verandering wisseling minder Ttaal in% aantal < 5 ha 5-40 ha >40 ha Ttaal f anders gezegd: p de akkerbuwbedrijven bven 40 ha had de vermindering de afgelpen vijf jaar betrekking p tweemaal zveel bedrijven als waar geen verandering plaatshad, p de bedrijven beneden 5 ha slechts p een derde. Dit laatste is begrijpelijk als men bedenkt dat ngeveer twee derde van deze bedrijven reeds een eenmansbedrijf is (vgl. bijlage ). Verandering van het aantal vaste arbeidskrachten (zie tabel ) p de akkerbuwbedrijven vltrk zich sedert mstreeks 96 naar verhuding het sterkst in Grningen (7%), met andere wrden in een gebied met betrekkelijk veel bedrijven met vast vreemd persneel (zie k tabel 8: Gebied en arbeidsbezettingstype). In de N..P. en stelijk Flevland maar vral in de Veenklniën was in deze peride p aanmerkelijk minder bedrijven sprake van een verandering. In laatstgenemd gebied mede drdat het aantal eenmansbedrijven daar reeds langere tijd aan de hgere kant ligt dan elders. Tabel (zieblz.6). Bijna de helft (44%) van de in ttaal 84 p de akkerbuwbedrijven werkzame vaste vreemde arbeidskrachten, die er in de afgelpen vijf jaar mee zijn pgehuden, was uder dan 50 jaar (4 arbeiders waren 65 jaar). Vergelijking met de diverse bedrijfsgrtteklassen levert geen duidelijke samenhang p, hewel er p de kleinere bedrijven naar verhuding wat meer p jngere leeftijd en p de grte bedrijven p udere leeftijd het akkerbuwbedrijf hebben verlaten. Vergelijking met de diverse gebieden laat zien, dat van de vaste vreemde arbeidskrachten in Grningen meestal de uderen (58%) het akkerbuwbedrijf hebben verlaten, in de Veenklniën en de N..P. en ste- 5

31 Tabel. Gebied en akkerbuwbedrijven met verandering van aantal vaste arbeidskrachten (in prcenten) Gebied Grningen Veenklniën N..P. en. Flevland Nrd-Hlland, Friesland en Midden- Hlland Zuidwestelijk zeekleigebied Ttaal Geen verandering meer - 6 Wel verandering wisseling minder Ttaal in% aantal lijk Flevland daarentegen vral de jngeren beneden 0 jaar (resp.% en 9%). Tabel. Gebied en leeftijd van de afgevleide vaste arbeiders (in prcenten) Gebied Grningen Veenklniën en zandgebied N..P. en stelijk Flevland Nrd-Hlland,Friesland en Mid.-Hlland Zuidwestelijk zeekleigebied Ttaal in % Ttaalaantal < 0 jaar jaar jaar > 50 jaar Ttaal in% aantal Ruim de helft (56%) van de 84 niet meer p het akkerbuwbedrijf werkzame vaste vreemde arbeidskrachten verrichtte drgaans handenarbeid, bijna een vierde (4%) werkte verwegend met machines en een vijfde (0%) zwel met machines als met de hand. Vr degenen die jnger dan 50 jaar waren bedregen deze percentages respectievelijk 4, 0 en 8, vr de uderen respectievelijk 74, 7 en 9. p twee derde (74 van de 0) van de bedrijven waar de arbeidsbezetting is verminderd, ging dit gepaard met inschakeling van machines, als 6

32 vlgt verdeeld: verwegend machines van een lnwerker (6%) vral p de kleinere bedrijven, verwegend eigen machines (%) vral p de grtere bedrijven, verwegend machines samen met andere beren (9%) f met die van een werktuigencöperatie (%). Een zevende gaf te kennen dat er als gevlg van de verminderde arbeidsbezetting verandering was pgetreden in de uitvering van de werkzaamheden. Z kn bijvrbeeld in bepaalde gevallen de stppelbewerking, het nderhud van drains en slten, verharding van rijpaden en erf niet meer wrden uitgeverd zals men dat gewend was. Nadere analysering laat zien, dat in de afgelpen vijf jaar het aantal bedrijven met vast vreemd persneel veranderd is van 6% in 5%, terwijl bij de eenmans- en "familie"-bedrijven sprake is geweest van een teneming (resp. van % tt 8% en van 6% tt %). p een vraag aan de bedrijfshfden met vast vreemd persneel f men in de kmende jaren verandering in de arbeidsbezetting gaat aanbrengen antwrdde twee derde dat geen verandering zu plaatshebben en een tiende wist het ng niet. Een vijfde (%) acht vertrek van een f meer arbeiders waarschijnlijk; meestal betreft dit udere arbeiders die niet vervangen zullen wrden. Dit betekent dus een vermindering van de arbeidsbezetting. Vr smmige bedrijven hudt dit in dat het arbeidsbezettingstype verandert: van bedrijfshfd plus één vaste arbeider naar een eenmansbedrijf. M.a.w. het aantal bedrijven met vast vreemd persneel zal ng verder dalen, terwijl het aantal eenmansbedrijven teneemt.. Meningen ver het eenmansbedrijf In het licht van het bvenstaande is het interessant de mening van de geënquêteerden te vernemen ver het eenmansbedrijf in de akkerbuw. In de enquête is daarver een vraag gesteld, waarbij nader is ingegaan p de vermelde vr- en nadelen. Twee derde heeft zich in negatieve zin ver het eenmansbedrijf uitgelaten, dit is tweemaal zveel dan er zich psitief (5%) f ntraal (7%) hebben pgesteld. Het geheel verziend, werd 40 maal een nadeel en 94 keer een vrdeel genemd. Ruim drie vierde van de nadelen slaat p: meilijkheden bij ziekte, ngeval, etc. (%), geestelijken/f lichamelijk te inspannend (%), vastlpen van de arbeidsrganisatie (0%). De vrdelen hebben betrekking p: het is financieel gunstiger (5%), het werkt gemakkelijker (%), inschakeling van een lnwerker biedt vrdelen (%). Vral de akkerbuwers met een middelgrt f grt bedrijf drukken zich in negatieve zin uit (resp. 7% en 79%). Van de beren met een bedrijf beneden 5 ha staat 40% psitief tegenver het eenmansbedrijf in de akkerbuw. (Tabel zieblz.8). Vergeleken met het arbeidsbezettingstype blijkt, dat vral de beren die vaste arbeiders in dienst hebben een negatieve mening lieten hren (80%), bij de "familie"-bedrijven is dit 67% en bij de eenmansbedrijven 49%. Degenen die psitief tegenver het eenmansbedrijf staan vindt men relatief het meest bij akkerbuwers die al een eenmansbedrijf hebben 7

33 Tabel. Bedrijfsgrtte en mening ver het eenmansbedrijf (in prcenten) Bedrijfsgrtte Psitieve mening Ntrale mening Negatieve mening Ttaal < 5 ha 5-40 ha == 40 ha Ttaal (44% tegen 9% bij "familie"-bedrijven en % bij bedrijven met vast vreemd persneel). De meesten hebben reeds langere tijd een eenmansbedrijf, men schakelt veelal m.n. bij de gst een lnwerker in, betrekkelijk eenvudig buwplan (Veenklniën), e.d. Tabel 4. Arbeidsbezettingstype en mening ver het eenmansbedrijf (in prcenten) Arbeidsbezettingstype Psitieve mening Ntrale mening Negatieve mening Ttaal Eenmansbedrijven "Familie "-bedrijven Bedrijven met vast vreemd persneel Ttaal In Grningen stelt 8% van de geënquêteerden zich negatief p t.a.v. het eenmansbedrijf. Dat het percentage hger ligt dan het gemiddelde van alle nderscheiden gebieden (68%) is niet z verwnderlijk als men bedenkt, dat p de meeste - drgaans grte - bedrijven in dit gebied een f meer vaste vreemde arbeidskrachten werkzaam zijn. Tabel 5. Gebied en mening ver het eenmansbedrijf (in prcenten) Gebied Psitieve mening Ntrale mening Negatieve mening Ttaal Grningen Veenklniën N..P. en stelijk Flevland Nrd-Hlland, Friesland en Midden-Hlland Zuidw. zeekleigebied Ttaal

34 Vral de akkerbuwers in de Veenklniën rdelen psitief ver het eenmansbedrijf, namelijk 5%. In dit gebied is ngeveer de helft, meestal kleinere, bedrijven al jarenlang een eenmansbedrijf. Het buwplan is ver het algemeen eenvudig (gemiddeld twee derde granen, een derde aardappelen en eventueel ng wat verige gewassen). Gedurende een langere peride kan één man gemakkelijk het werk aan, slechts gedurende een krte tijd is een grtere a rbe id sbe zetting vereist (inschakeling van lnwerker, werktuigencöperatie, e.d.). De verige geënquêteerden die psitief staan tegenver het eenmansbedrijf kmen vrij gelijkmatig in de andere gebieden vr.. De persneelsvrziening Nauw verbnden met de arbeidsbezetting en de rganisatie van de werkzaamheden p het akkerbuwbedrijf (zie hfdstukken IV en V) is de persneelsvrziening. Wanneer m bepaalde redenen niet meer vldende arbeidskrachten beschikbaar zijn, heeft dit invled p de arbeidsbezetting en veelal k p de wijze van uitvering van het werk. Een tekrt aan arbeidskrachten p akkerbuwbedrijven kwam uit dit nderzek niet naar vren, hewel men in bepaalde gevallen, bijvrbeeld bij de gst er wel "een mannetje bij had kunnen gebruiken". p een vraag f arbeiders uit de directe mgeving zuden kunnen wrden aangetrkken, was ruim een derde (4%) van mening dat dit niet mgelijk f in ieder geval zeer meilijk te realiseren was,' hetgeen vr de naaste tekmst dr ng wat meer (54%) akkerbuwers is nderschreven. De helft (5%) schrijft dit te aan het feit dat ze te duur zijn, dit is men vindt ze te duur c.q. men kan ze niet betalen, terwijl de anderen dit wijten aan de aard van het werk (5%), aan elders gunstiger arbeidsvrwaarden ($), aan het ntbreken van anim (5%), e.d. Men nemt meermalen meer dan een reden p; het is echter de vraag als er slechts één reden is genemd, f dit dan de enige is. Een en ander ligt per gebied enigszins verschillend, zeker wat de lsse arbeidskrachten betreft. k ten aanzien van de diverse werkzaamheden zijn enige verschilpunten aanwezig, bijvrbeeld fruit plukken f meehelpen bij de graangst. Wie kmt er dan eventueel p het bedrijf helpen bij ziekte, ngeval, afwezigheid tijdens een week-end, vakantie, e.d.? In de enquête is hiernaar geïnfrmeerd. Daarbij bleek dat men het eerst een plssing binnen het eigen bedrijf zcht (50%), vervlgens in de nabije mgeving (buurman, familielid) ging zeken (40%,) en tensltte pas de hulp van een lnwerker inriep (6%) f gebruik maakte van de hulp van een bedrijfsverzrger (4%). Per arbeidsbezettingstype is uiteraard een verschil gesignaleerd, een en ander afhankelijk van het persneelsbestand, de graad van mechanisatie, e.d. p de eenmansbedrijven kmt meestal een buurman f familielid meehelpen (77%), sms lsse arbeidskrachten (6%) f wrdt een lnwerker ingeschakeld (TI): p de "familie"-bedrijven en p de bedrijven met vaste vreemde arbeidskrachten waren drgaans vldende mensen p het bedrijf zelf aanwezig, hewel sms een buurman f familielid meehielp. 9

35 . Bedrijfsverzrgingsdienst Betekent het vrenstaande, dat er p akkerbuwbedrijven slechts in beperkte mate behefte bestaat aan gerganiseerde hulpverlening? m hiermtrent enig inzicht te kunnen krijgen zijn in de enquête enkele vragen ver de bedrijfsverzrgingsdienst gesteld. In ttaal zijn akkerbuwers (7%) lid van een bedrijfsverzrgingsdienst.p bedrijven werd met vast vreemd persneel gewerkt; p 9 varieerde de ppervlakte grasland van -5,5 ha. Vijftien akkerbuwers zeiden er (ng) geen gebruik van te heven maken; de verige zeven schakelden al enige jaren een bedrijfsverzrger in bij werkzaamheden als str persen, aardappelen pten, draineren, etc. Uit het nderzek kwam verder, zij het summier, als wenselijkheid naar vren dat de bedrijfsverzrgingsdienst b.v. bij tpdrukte p het akkerbuwbedrijf zu meten kunnen bijspringen. In de kmende jaren wilde men, vr zver dat reeds gebruikelijk was, in dezelfde mate de bedrijfsverzrgingsdienst blijven inschakelen. Vrijwel alle geënquêteerden (% niet) bleken p de hgte te zijn van het bestaan van bedrijfsverzrgingsdiensten. Ruim de helft (5% = 4 akkerbuwers) wees er evenwel p, dat een dergelijke dienstverlenende instelling in de min f meer nabije mgeving niet vrkwam. 54 van deze 4 akkerbuwers (7% van alle respndenten) vnden het wenselijk, dat er een bedrijfsverzrgingsdienst zu kmen, waarbij men vral de nadruk legde p het argument van "uitkmst in ndsituaties" (70% van alle genemde redenen). Deze behefte bleek relatief wat meer vr te kmen p de bedrijven waar ngal wat grasland (0 ha f meer) en melkvee aanwezig is, meer bij de udere dan bij de jngere bedrijfshöfden, meer p de bedrijven znder dan met vast vreemd persneel. Verder is gebleken, dat p een vijfde van deze 54 bedrijven een ppervlakte grasland, variërend van 4- ha, maar meestal beneden 0 ha, aanwezig was, waaruit mede de wenselijkheid van een bedrijfsverzrgingsdienst in de mgeving kan wrden verklaard. 88 van de genemde 4 akkerbuwers (6% van de ndervraagden) achtten een bedrijfsverzrgingsdienst vr hun bedrijf niet ndzakelijk, te meer daar reeds vldende persneel p het bedrijf aanwezig was, f in de vrm van hulp van buren f van familieleden, etc.. Reginale persneelsvrziening Vr de rganisatie van de werkzaamheden kan in de behefte aan persneel p het akkerbuwbedrijf wrden vrzien.m. via de bestaande reginale rganen vr de persneelsvrziening, zals de Vereniging tt bevrdering van de Gede Uitvering Landbuwwerken in de Wieringermeer (G.U.L.), de z.g. buwplancmbinatie (B.P.C., Grningen), de Stichting Persneelsvrziening Agrarische Bedrijven "Heksche Waard". In de enquête zijn enige vragen gesteld ver de werkgeversvereniging. Vrijwel iedereen was daarvan p de hgte, hewel de meesten stelden dat deze niet (meer) in de mgeving vrkwam. Slechts een klein aantal (4%) gaf te kennen hieraan behefte te hebben; de verigen hadden "vldende persneel", hetgeen verhudingsgewijs per nderscheiden 40

36 gebied weliswaar enigszins uiteenliep, maar niet wezenlijk verschillend was. 7 beren (8%) zijn lid van een werkgeversvereniging, waarbij er 6 (ng) geen arbeidskrachten van hadden genmen; de verigen echter wel vr een peride van één f enkele weken gedurende een tiental jaren vr het rien van ptbietjes, het dunnen van suikerbieten, de aardappelgst, het srteren van aardappelen, etc. Geen der geënquêteerden achtte het gewenst de taak van de werkgeversvereniging uit te breiden. In de tekmst dacht men in mindere mate de hulp van deze vereniging in te repen. p een vraag mtrent streeksgewijze persneelsvrziening in de landbuw was % (4) der geënquêteerden - drgaans degenen met een grt bedrijf - van mening, dat in deze richting stappen zuden meten wrden ndernmen. Van deze 4 akkerbuwers kmen er uit het Zuidwestelijk zeekleigebied, 9 uit Grningen (Hgeland, ldambt) en 8 uit Nrd-Hlland; in de gebieden dus waar deze vrkmen. p de vraag wat er zal gedaan mest wrden, liet men zeer uiteenlpende pvattingen hren: jngeren animeren, technische pleiding (b.v. vlascursus) mgelijk maken, bijschling vr udere werknemers, zrgen vr arbeidskrachten tijdens tpdrukte, enz. Men had echter - blijkens de antwrden - een weinig duidelijk beeld mtrent de intstelling, welke zich hiermede zu meten belasten.. Résumé Ruim een vierde van de akkerbquwbedrijven is een eenmansbedrijf; de'meeste hiervan zijn kleiner dan 5 ha en hebben een bewerkingsmvang beneden 000 bewerkingseenheden. Een vijfde is gekarakteriseerd als "familiebedrijf" (ber met zn(s) f brer(s), e.d.) met een middelgrte bedrijfsppervlakte en bewerkingsmvang. p de verige bedrijven (6 van de 9) werken een f meer vaste vreemde arbeidskrachten (in ttaal 4) ; het gaat hier drgaans m bedrijven bven 40 ha met een mvang van f meer b.e. p 69% van deze 6 bedrijven is één vaste arbeider werkzaam, p de verige meestal niet meer dan twee. Er zijn nauwelijks meer udere vaste arbeiders dan jngere, hetgeen geen tendentie tt verudering betekent. Ruim een vierde van deze arbeiders heeft landbuwkundig nderwijs gevlgd. De laatste vijf jaar is p de helft van de bedrijven het aantal vaste arbeidskrachten (gezins- en vreemde) niet veranderd. Waar dat wel heeft plaatsgehad betrf het verwegend (8%) een vermindering, nl. het vertrek van een f meer vaste vreemde arbeidskrachten, sms min f meer "autmatisch" (verlijden, A..W., e.d.), maar meestal dr bepaalde mstandigheden waarbij de ber dan wel de arbeidskracht het initiatief nam. Een gevlg daarvan is geweest een teneming van het aantal eenmans- en "familie"-bedrijven. De veranderingen hadden vral plaats p de bedrijven in Grningen (veel bedrijven met vast vreemd persneel) relatief het minst p die in de Veenklniën (veel eenmansbedrijven) evenals p die in de Nrdstplder en stelijk Flevland. 4

37 Bijna de helft van de afgevleide vaste arbeiders was uder dan 50 jaar, ngeveer een kwart was 65 jaar), een zevende was jnger dan 0 jaar. In Grningen waren het vral uderen die het akkerbuwbedrijf hebben verlaten, in de Veenklniën evenals in de Nrdstplder en stelijk Flevland de jngere arbeiders. Éen vijfde van de akkerbuwers acht vertrek van een f meer arbeiders in de kmende jaren waarschijnlijk. Meestal heeft dit betrekking p udere arbeiders die niet zullen wrden vervangen. Een en ander zal tt gevlg hebben, dat het aantal eenmansbedrijven nóg verder zal stijgen dan in de afgelpen jaren reeds het geval is geweest. Twee derde van de geënquêteerden rdeelt negatief ver het eenmansbedrijf: beren met een grt bedrijf en met vast vreemd persneel relatief meer dan de andere geënquêteerden, jngere beren echter evenzeer als udere. De meest genemde nadelen zijn: meilijkheden bij ziekte, ngeval e.d., geestelijk en/f lichamelijk te inspannend, een vastlpen van de arbeidsrganisatie. Een kwart stelde zich psitief p: meestal akkerbuwers met een kleiner bedrijf en met een eenmansbedrijf; men legde daarbij de nadruk p financiële vrdelen en p gemakkelijker werken. Bij afwezigheid, ziekte, ngeval, vakantie, etc, det men in eerste instantie een berep p degenen die verder ng p het bedrijf werkzaam zijn. Wanneer dat niet mgelijk is, bijvrbeeld p een eenmansbedrijf, zekt men het in de nabije mgeving (buurman, familielid). In ttaal was 7% lid van een bedrijfsverzrgingsdienst, van wie er 7 regelmatig een bedrijfsverzrger inschakelen. 7% van alle geënquêteerden vnd het wenselijk, dat er een bedrijfsverzrgingsdienst zu kmen met de nadruk p "uitkmst in ndsituaties". ngeveer een p de tien respndenten stelde het p prijs als de persneelsvrziening streeksgewijs zu wrden gerganiseerd; men had zich echter ng geen scherp beeld gevrmd van de taken. 4

38 HFDSTUK IV De werkzaamheden p akkerbuwbedrijven In het vrige hfdstuk kwam de arbeidsbezetting en de persneelsvrziening met enkele daarmee verband hudende aspecten ter sprake. In dit hfdstuk wrdt nagegaan heveel en welke akkerbuwers met eigen machines f met machines van buiten het eigen bedrijf (lnwerker, werktuigencöperatie) werkzaamheden verrichten als zaaien f pten, spreien, gsten en transprt. De aandacht is daarbij vral gericht p granen, aardappelen en suikerbieten, welke te zamen 85% van de beteelde ppervlakte uitmaken. Aan het slt van paragraaf kmen met de arbeidsrganisatie verband hudende aspecten ter sprake als deelbuw, de afnemer verricht werkzaamheden en verhuur van zaaiklaar land. In paragraaf vlgt een typering van de desbetreffende akkerbuwbedrijven.. Het werken met machines. Eigen mechanisatie Zeer veel geënquêteerde akkerbuwers verrichten de grndbewerking in na- en vrjaar evenals de verzrging (dunnen, wieden, e.d.) met eigen werktuigen en machines en/f arbeidskracht(en); chemische nkruidbestrijding, precisiezaaien (suikerbieten) e.d. heeft sms plaats met eigen machines, maar meestal dr een lnwerker, dr een werktuigencöperatie f in cmbinatie. Het graan wrdt verwegend met een eigen machine gezaaid. In vergelijking daarmee is het aandeel van de eigen mechanisatie bij het pten van de aardappelen en vral bij het zaaien van de suikerbieten aanzienlijk geringer (resp. p 47% en 6% van de bedrijven). Zals uit tabel 6 (zie blz.44 ) blijkt, heeft het zaaien, maar vral het spreien en gsten p lang niet alle akkerbuwbedrijven met eigen machines plaats. Aanzienlijk grter is het aandeel van de eigen mechanisatie waar het gaat m het transprt, dat ten dele althans met zelflssende en kippende wagens wrdt verzrgd (vr granen p 70%, aardappelen p 60% en suikerbieten p 67% van de bedrijven).. Lnwerk De werkzaamheden p de akkerbuwbedrijven, welke in lnwerk dr een lnbedrijf, eventueel dr een akkerbuwer die tegen betaling bij andere beren werkt, geschieden, hebben vral betrekking p het spreien (granen: 55%, aardappelen: 5% en suikerbieten 55%) en p het gsten (resp. p 56%., 40% en 59% der bedrijven). Daarnaast wrden p de meeste bedrijven (6%) de bieten dr de lnwerker met een precisiemachine 4

39 c "S u ft e e M t c tu c 'S ft & Bi g b ta ai c<i S c S 8 J Ü u > JA &. c > _.»H C ai C ü u i.. S * iâ C J C ü b «H g Cy «C C I ::? S ^ S "a P Çd Ses ;S 8'S I 0 "tf CM ih c l CM <N t- * C a> " S" ft S 'S U bc t> CM C a e. ' N * t> CM c C C C- l Iß m m i «M * <M CM CM c» M C U bc C t> CM C V % ft ft S C _<D 'S u ft w ^H t> <M c fi 5 * CM CM TH Tj< -^ en l Tf m CM CM C C U bc 00 Tj< <M (M P ft B C -M C bc C ë, ' C CM TH n ce CM T* 00 C- t- C c C u bc 00 CM C i * ft "E ft c c H C +J cu S ' C C H 6 +j u M s= * + H-> C S Ü h -* S C _ + CQ ed S bp ' Ü jq H-> bc td st > C I i N H-ï q i i " s J r«. X! MH ~ S Ë a C H-» H-> -C C > C 44

40 gezaaid. De lnwerker kan vanzelfsprekend vr diverse werkzaamheden p het akkerbuwbedrijf wrden ingeschakeld: niet alleen bij de teelt van granen, aardappelen en suikerbieten, maar evenzeer vr gewassen als uien, spruiten, vlas, erwten, bnen, karwijzaad, graszaad, etc. In dit licht bezien is het geenszins vreemd te cnstateren, dat p vrijwel alle (94%) in het nderzek betrkken bedrijven van lnwerk gebruik wrdt gemaakt: p 9% (94) van één en p 65% (05) van twee f zelfs meer lnwerkers. De 05 akkerbuwers, die meer dan één lnwerker p hun bedrijf inschakelen, geven daarvr in ttaal 7 keer een reden aan, als vlgt verdeeld: - deze lnwerkers hebben niet alle machines 4% - dr specialisatie van de lnwerker % - het is z gegreid 0% - het is familie, een kennis f een buurman 0% - dr verschil in tarief % - verschil in kwaliteit van de machines % - verschil in kwaliteit van het werk % - m tijdig het werk klaar te krijgen 6% - verige redenen % Meestal heeft de lnwerker niet alle machines f heeft zich gespecialiseerd, sms zijn er andere elementen in het spel zals: het is familie, een buurman f een kennis, f het is z gegreid. Van de 0 akkerbuwers (6%) die geen gebruik maken van lnwerk, hadden er 9 ng nit met een lnwerker te maken gehad, terwijl - meestal met een grt bedrijf - ermee waren gestpt. Deze laatste categrie mschreef dit met argumenten als: ik wil niet van de lnwerker afhankelijk zijn, het is gedkper p een andere manier, e.d., hetgeen zwel werd vernmen van degenen die daarna zelf machines hadden aangeschaft als van hen die met een f meer andere beren waren gaan samenwerken f de werktuigencöperatie hadden ingeschakeld.. Werktuigencöperatie Het aandeel van de werktuigencöperatie in het geheel van de werkzaamheden van alle in dit nderzek betrkken akkerbuwbedrijven is tamelijk klein. Deze dienstverlening heeft de grtste betekenis bij het spreien en gsten van granen, aardappelen en suikerbieten, evenals bij het zaaien van de bieten. Zeven bedrijfshfden hebben in het verleden gebruik gemaakt van de diensten van de werktuigencöperatie. Zij zijn ermee pgehuden, mdat men van mening was te afhankelijk te zijn (bijvrbeeld bij het tijdstip van gsten), er werden machines ingezet welker werkwijze de ber niet meer wenste te hanteren e.d. In de lp der jaren zijn een aantal werktuigencöperaties pgeheven, drdat de beren-deelnemers zelf f te zamen met anderen machines en werktuigen aanschaften, een lnwerker de zaak vernam, e.d. 45

41 4. Cmbinatie nder cmbinatie wrdt hier verstaan het gezamenlijk gebruiken (uitwisseling van diensten) van een f meer machines welke de individuele akkerbuwers al dan niet in gemeenschappelijk bezit hebben. ) Hiermee kan gepaard gaan datde aanwezige arbeidskracht (en) (ber, zn, vaste arbeider) p eikaars bedrijf werken. p 67% van de akkerbuwbedrijven werkt men in cmbinatie (zie bijlage 4). Het gaat hierbij vral m machines als: zaaimachine (p 5 bedrijven), ptmachine (76), precisiezaaimachine (40), spreimachine (60), cmbine (9), aardappelrier (7), bietenrier (4), wagens (), transprtr (), trekkers (48), etc. p 66 van 64 bedrijven met machines in gemeenschappelijk bezit gaat het m één machine, p 0 m twee, p 50 van drie tt vijf en p 8 m meer dan vijf machines. Men heeft vral de vlgende machines in gemeenschappelijk bezit: zaaimachine (7), ptmachine (56), precisiezaaimachine (), spreimachine (48), maaidrser (7), aardappelrier (56), bietenrier (0), zelflssende en kippende wagens (), transprtr (5), trekkers (), e.d. Het gezamenlijk gebruiken van machines (gemeenschappelijk bezit, lenen f uitlenen) kmt verhudingsgewijs vrijwel in gelijke mate vr in de diverse gebieden, bedrijfsgrtteklassen en typen van arbeidsbezetting. Alleen bij de jngere beren kmt het relatief meer vr dan bij de udere. Het gezamenlijk gebruiken van machines heeft in het vergrte deel van de gevallen plaats tussen twee f drie partners (resp. 47% en %) ; vaak zijn het buren van elkaar f bestaat er tussen de partners een familieverwantschap. De bedrijven liggen drgaans p krte afstand (minder dan km) van elkaar verwijderd; dit is vral van belang vr de verplaatsing van het materieel, gedeeltelijk k vr de cntactname, hewel de telefn en de aut een gemakkelijke verbruggingsmgelijkheid zijn. p % (zie bijlage 4) van de bedrijven kmt geen cmbinatie vr: de meesten hebben daar truwens k nit mee te maken gehad. p 8 van de 06 bedrijven - meestal udere bedrijfshfden - is men er in de lp der jaren mee gestpt m redenen als: het beviel niet mdat men liever zelfstandig wenste te werken, het eigen werk kwam niet p tijd klaar, vertrek van f bedrijfsbeëindiging dr een partner, e.d. Naast het gezamenlijk gebruiken van machines kan eveneens sprake zijn van een p eikaars bedrijf werken. p 46 (46%) bedrijven kwamen een f meer arbeidskrachten van andere beren bij een aantal werkzaamheden meehelpen, terwijl van 60 (50%) de arbeidskracht(en) p een ander bedrijf werkzaam was (waren). Deze cijfers betreffen het vrkmen, niet de intensiteit van het uitwisselen van de arbeidskracht(en). ) Deze begripsmschrijving mvat dus meer dan de "rechtsvrm van explitatie" (gemeenschappelijk eigendm). Zie k: C.B.S. "Statistiekmechanisatie van land- en tuinbuwwerkzaamheden", 965, Den Haag,

42 Tabel 7. Uitwisseling van arbeidskrachten (in prcenten) Uitwisseling van Arbeidskracht(en) werkten p Ttaal arbeidskracht(en) een ander bedrijf ja neen Arbeidskrachten) van ) ^ \ Pfänder bedrijf werkte (n)v 48 ^ bij geënquêteerden J Ttaal Bij dit werken p andere bedrijven f van andere bedrijven p dat van de geënquêteerden was vrijwel altijd de akkerbuwer betrkken, vaak k zijn zn en/f vaste arbeidskracht(en). Daarbij lag de nadruk bij gsten transprtwerkzaamheden en dan vral bij de aardappelen. In heverre is er nu sprake van een gezamenlijk inzetten van arbeidskrachten? p 0 van de 4 bedrijven werden dezelfde werkzaamheden verricht als p die van hun partner(s), waarbij p 8 bedrijven nageneg al het werk gezamenlijk werd uitgeverd en p 0 per gewas enigszins in verschillende mate, met die van de gst en het transprt - in het bijznder bij aardappelen - als de meest vrkmende. Van de verige bedrijven wrdt weliswaar p andere bedrijven gewerkt - pten, spreien, verzrging - daarentegen alleen bij bepaalde werkzaamheden - gst, transprt - met de partner(s) samengewerkt. Dit ver-en-weer-werken staat niet p zich zelf, maar is vaak, namelijk p 7 bedrijven, gecmbineerd met een meer f minder mvattend gezamenlijk gebruik van machines. Verder werken van 9 bedrijven de ber en/f zijn arbeidskracht(en) (zn, vaste arbeider) bij de gst en het transprt p een ander bedrijf, en ntvangen daarvr geen hulp terug, maar werken vaak wel met dezelfde machine(s). Hetzelfde geldt verigens vr degenen (5 bedrijven) die arbeidskracht(en) van een ander bedrijf knden inzetten en daarvr machines als aanvulling aan een andere ber hebben afgestaan. p 54 verblijvende bedrijven (zie bijlage 5) vlstaat men met eigen persneel. p ngeveer de helft (67) heeft men machines in cmbinatie. In verband met de arbeidsrganisatie passen verwegingen, welke bij de akkerbuwers meespelen m bepaalde veldbewerkingen ver te laten aan deelbuwers f afnemers, f m zaaiklaar land te verhuren. Samengevat kan wrden gesteld dat een derde (07) van de 9 akkerbuwbedrijven werkzaamheden afstt naar één en 6% (0) naar twee mgelijkheden. Van deze 0 bedrijven hebben er deelbuw + werk verricht dr afnemer, 4 deelbuw + verhuur van zaaiklaar land en 4 werk dr afnemer + verhuur van zaaiklaar land; de reden van dit afstten ligt vr bijna al deze bedrijven - naar het rdeel van de ber - in het financiële vlak. 5. Deelbuw p het tijdstip van nderzek kwam p 6 akkerbuwbedrijven (8%) 47

43 deelbuw vr: p werden spruiten en p 9 bedrijven uien verbuwd, met vr beide gewassen een gemiddelde ppervlakte van ngeveer ha. Deelbuw kmt verhudingsgewijs het vaakst vr p de akkerbuwbedrijven in Grningen (%), in iets mindere mate in de IJsselmeerplders (%) en het Zuidwestelijk zeekleigebied (8%) ; in eerdergenemd gebied zijn het verwegend spruiten, in beide andere gebieden zwel spruiten als uien. p 0 van de 6 bedrijven met deelbuw was vast vreemd persneel werkzaam. T.a.v. de leeftijd van het bedrijfshfd f de bedrijfsgrtte werd in dit materiaal geen samenhang met. gewassen in deelbuw gecnstateerd. Men is, sms m meer dan een reden tt deelbuw vergegaan: het was financieel gunstig, in verband met de vruchtpvlging, m werk te kunnen afstten, m de arbeidskracht (en) p het bedrijf te (kunnen) huden, e.d.; een veelheid van redenen, waarnder een aantal van arbeidsrganisatrische aard. Het werk werd dr 4 persnen, grtendeels als handwerk, verricht; ruim de helft (4) van hen was landarbeider, een vierde niet-agrariër en de verigen tuinder f landbuwer. De helft () werkte tevens p andere bedrijven. De meeste beren zijn van mening, dat deelbuw in de tekmst niet zal tenemen. Men denkt eerder aan een afneming vr elk der in deelbuw geteelde gewassen, nder meer teweeggebracht dr mechanisatie, gebrek aan anim bij de arbeiders, vertrek van de arbeiders. k het aantal bedrijven zu wat minder wrden. 6. Afnemer verricht werkzaamheden p 55 bedrijven (7%) wrdt dr een f meer afnemer(s) - meestal met eigen machines en persneel, sms met inschakeling van de hulp van een lnwerker - werk verricht vr gewassen als aardappelen (4 bedrijven), erwten (9), bnen (), luzerne (5), vlas (7), str (6), e.d. De daarbij betrkkenen waren.a. aardappelhandelaar, de cnservenindustrie, de grenvederdrgerij, furagehandelaar, vlasser, cmmissinair. p vier vijfde der bedrijven betrf dit één gewas. Het verrichten van werk dr een afnemer is in elk der nderscheiden gebieden gecnstateerd: relatief het meest in het Zuidwestelijk zeekleigebied (p % der bedrijven) met als de belangrijkste gewassen aardappelen, luzerne, vlas, erwten en bnen en verder in Grningen (ldambt, Hgeland) met gewassen als erwten, bnen en luzerne. p ngeveer drie vierde van deze 55 bedrijven was vast vreemd persneel in dienst. Er is geen samenhang met de leeftijd van het bedrijfshfd gecnstateerd, wel met de bedrijfsgrtte in die zin, dat het verhudingsgewijs meer de grtere bedrijven betrf. Het afstten van werkzaamheden naar de afnemer kmt vlgens de betrkkenen vrt uit: werkbesparing, tekrt aan arbeidskrachten, minder risic, gede prijs, e.d. Nageneg alle beren verwachten, dat de afnemer in de kmende jaren in vrijwel gelijke mate veldwerk vr zijn rekening zal blijven verrichten, waarbij iets minder bedrijven betrkken zuden zijn. 48

44 7. Verhuur van zaaiklaar land ngeveer een zevende (46) van de akkerbuwers verhuurde zaaiklaar land vr de teelt van.m. blembllen (p bedrijven), uien (9), vlas (9), aardappelen (9) aan in ttaal 59 huurders (bllenkweker, blemist, vlasser, etc.), die daarp slechts één gewas verbuwden. De verhuur van zaaiklaar land kwam p relatief veel akkerbuwbedrijven vr in Nrd-Hlland en Friesland (blembllen en vlas), evenals in Zuid-Hlland (blembllen) en het Zuidwestelijk zeekleigebied (uien, vlas, aardappelen), namelijk p resp. 44%, % en 4% der bedrijven. p drie vierde van genemde 46 bedrijven was vast vreemd persneel werkzaam. De verhuur van zaaiklaar land bleek vral vr te kmen p de grtere bedrijven. De huurders hadden ver het algemeen de beschikking ver arbeidskrachten en in iets mindere mate ver werktuigen. De huurders znder werktuigen gebruikten meestal die van de lnwerker en een enkele keer k wel die van de verhuurder-akkerbuwer (verzrging, transprt, e.d.). Sms verhuurde de ber een gedeelte van zijn land m verschillende redenen, met als de belangrijkste: het is financieel aantrekkelijk, vermindering van het risic, afstten van een teveel aan werk, vruchtwisseling. Men nemde drgaans financiële en technische redenen. p een viertal bedrijven heeft verhuur tt gevlg gehad, dat de ber - vlgens zijn zeggen - minder gewassen is gaan verbuwen; p twee bedrijven heeft dit geleid tt wijziging in de arbeidsbezetting. Blijkens de antwrden verwacht de helft van de geënquêteerden dat de ppervlakte zaaiklaar verhuurd land zal afnemen, met name wat betreft gewassen als vlas en uien en in mindere mate met spruiten. Daarnaast zal k het aantal bedrijven, waar land wrdt verhuurd, verminderen.. Een typering van akkerbuwbedrijven In dit nderzek is getracht uit de veelheid van dr machines uitgeverde bewerkingen tt een z cmpact mgelijke indeling van akkerbuwbedrijven te kmen. Daarbij is de aandacht uitsluitend gericht p het nderscheidende: bewerkingen welke p vrijwel alle bedrijven dr eigen machines zijn uitgeverd, bleven vr dit del buiten beschuwing. Van de granen zijn de vlgende machinebewerkingen vr de indeling pgenmen: spreien, gsten en transprt; van de aardappelen: pten, spreien, rien, transprt, bewaren en srteren; van de suikerbieten: zaaien, spreien, rien en transprt; van de verige gewassen (erwten, bnen, vlas, graszaad, uien, enz.): spreien, gsten en transprt. Dr hantering van bewerkingseenheden (zie bijlage 6) vr de diverse in aanmerking genmen bewerkingen kan wrden vastgesteld welk aandeel wrdt geleverd dr eigen mechanisatie, dr een cmbinatie, dr het lnwerk f dr de werktuigencöperatie. p deze wijze kunnen de desbetreffende akkerbuwbedrijven in drie hfdtypen wrden nderscheiden met als verheersend kenmerk:. de eigen mechanisatie; 49

45 . de cmbinatie;. het lnwerk (incl. de werktuigencöperatie). Elk hfdtype kan weer wrden nderverdeeld in een drietal subtypen met een tweede bijkmend kenmerk, dat is afgeleid van deze hfdtypen. m een vrbeeld te nemen: eigen mechanisatie + lnwerk, eigen mechanisatie + cmbinatie, geheel f nageneg geheel eigen mechanisatie. p deze wijze kmt men in beginsel tt negen typen, waaraan als tiende kan wrden tegevegd dat waar geen der genemde drie hfdtypen dmineert (zie k bijlage 7). Uit tabel 8 blijkt zeer duidelijk de belangrijke psitie welke het lnwerk (inclusief cöperatieve werktuigenverenigingen) p de akkerbuwbedrijven inneemt in vergelijking met het werk verricht dr eigen machines en met die in "cmbinatie" (resp. 4%, % en %); ruim een zevende (%) behrt tt het type znder verheersend kenmerk. k buiten het hfdtype, bijvrbeeld dat van de eigen mechanisatie, wrden bepaalde werkzaamheden met eigen machines uitgeverd. De eigen mechanisatie evenals de cmbinatie en het lnwerk mvatten in feite dus meer dan hetgeen in elk hfdtype ligt beslten. Als algemene typering van akkerbuwbedrijven blijkt de gecnstrueerde indeling zeer wel hanteerbaar te zijn, vral als men let p de nderlinge verhudingen betreffende het prcentuele aandeel in deze bewerkingen (zie tabel 8). Het gemiddelde aantal bewerkingseenheden van de daarte in aanmerking genmen bewerkingen (spreien, gsten, transprt, e.d.) bedraagt vr alle in het nderzek betrkken akkerbuwbedrijven 708. Let men p de drie hfdtypen, dan blijkt het type eigen mechanisatie met gemiddeld 980 b.e. daar aanzienlijk bven en dat van het lnwerk met gemiddeld 498 b.e. daar ruimschts nder te liggen; het type cmbinatie heeft gemiddeld 754 b.e. Elk van de drie subtypen lijkt p het vereenkmstige hfdtype, hewel sprake is van enige verscheidenheid. Bepaalde subtypen zals eigen mechanisatie + cmbinatie, cmbinatie + eigen mechanisatie en lnwerk + cmbinatie liggen zelfs hger dan dat van het hfdtype. Beneden het hfdtype liggen eigen mechanisatie + lnwerk, cmbinatie + lnwerk en verwegend lnwerk; de bedrijven met deze kenmerken zijn ver het algemeen wat aan de kleine(re) kant. Ten aanzien van het buwplan zijn de tendenties drgaans wat duidelijker: bij een gemiddelde dat hger resp. lager is dan dat van het hfdtype ligt het percentage hakvruchten van de ttale ppervlakte buwland naar verhuding eveneens hger resp. lager. Bedrijfsgrtte en buwplan vallen in bepaalde gevallen samen; men denke bijvrbeeld aan grte bedrijven met weinig hakvruchten (.a. in Grningen) f enigszins kleinere bedrijven met veel hakvruchten (.m. Zuidwestelijk zeekleigebied) en diverse mgelijke tussenvrmen. Het is interessant m na te gaan in heverre beperking tt enkele werkzaamheden afwijkt van het geheel der bewerkingen (zie tabel 8). In eerste instantie blijken de weliswaar aanzienlijke verschillen per hfdtype tussen de in aanmerking genmen bewerkingen en het ttaal der bewerkingen te bestaan, maar de verschillen staan nderling vrijwel in dezelfde verhuding. Tt p zekere hgte blijkt dus de eerdere vast- 50

46 a g e a> ta ta u <u g â <ä cet e ' s* g s ni ta ni g C Ö 5»'S '" h > S S ai g. ce) MJ es C ta c 0 g C MJ en en m es es c es m m - * c * s t> «5 i-h 5 00 H CM ih (5 Tf r-l m (5 en c- c * TH (M c c s TH m c c TH m s t> en c ih i-h ih t- -* TH in t> ih t- CM CM 00 t- S C T*" C C- 05 t> CS CM c in en i-i ih i-l S [- c * i-h c * 05 C [~ i-h TH * 00 t> a c Ri >, 4) J (_ Ctf - ë % T T 'r4 g <0 M * >> 4- M 'S. "^ " <U -M (U â ci C ni > S ta C Vi ai V 0 4-> i ^ Vi s: c r ' 0» <u T II ai ni ni CJ C i çu - ni c - œ S u A P i-h ih (M (5 H HC CM CM ("5 C C t- t> ce m m CM c es i-h ih m CM in 05 es i-i c CM ih 00 CM C (M <N (5 c m t> 00 CÎ CM C 00 CM i-l C - c t> C!-H C ih c m IH CM C C t- in c TJ( C CM CM C C TH i-h C i-h 05 s m!-h m c c m CM c TM c c m c CM c c - C c c 05 r-i * -. a> P T -a ta-s.s & t; M S ö? S) C Vi 00 - si H c c«s ^ < x> ta Vi s C a! > S. >> H J ai t> (5 c m «.s ä i ig ta + + 'S p' G IS g.5 c 88 c w q qj û)» ai ta ta tel g S WK c CJ5 c i J g C _ta 'S "al a! H ( H t - CM al p P ai 'S * g S a S g cïîl ^ J X! g g > U Tjt TH -4-» g H i-l CM t- C C i-h p' a S. Ige.SPS a cu c+ +,*:.M ta h Vi > 0 >J ij * u c 0 7 ai H C55 C -M %4 g e c u <s> c g " p S - c c > f i i-h Vi T i! < 5

47 Stelling betreffende de subtypen - beneden f bven het gemiddelde van het hfdtype - in het geheel der bewerkingen eveneens aanwezig te zijn, hetgeen in ieder geval inhudt dat de typlgie differentieert.m. dr de kze der gewassen (% hakvruchten in het buwplan, e.d.). Ngmaals wrdt erp gewezen dat niet bij alle gewassen dezelfde bewerkingen in de typlgie zijn pgenmen. Verder kan wrden pgemerkt, dat binnen elk type het aantal b.e. ngal spreiding laat zien (zie bijlage 8), waarbij nder het type van de eigen mechanisatie aanzienlijk grtere bedrijven vallen dan dit het geval is bij dat van het lnwerk (incl. werktuigencöperatie). Ten aanzien van het intensiteitsniveau, d.i. het gemiddelde aantal bewerkingseenheden per ha, zijn ver het algemeen tussen de drie hfdtypen (zie tabel 9) geen grte verschillen te vinden; tussen de diverse subtypen zijn deze aanzienlijk grter, namelijk binnen het type van de eigen mechanisatie tussen 8 en 6, bij de cmbinatie tussen 4 en 45 en bij het lnwerk tussen 8 en 45. Een en ander vindt men terug als men let p de spreiding van het intensiteitsniveau. Tabel 9. Typen van bewerkingen en intensiteitsniveau Typen van bewerkingen verw. eigen mech. Eigen mech.+ cmb. Eigen mech.+ lnw. Ttaal eigen mech. Gemid. intensiteitsniveau ) Aantal bedrijven van 0-0- < met intensiteitsniveau > verw. cmbinatie Cmb. + eigen mech. Cmb. + lnwerk Ttaal cmbinatie verw. lnwerk Lnw. + eigen mech. Lnw. + cmbinatie Ttaal lnwerk Geen dminerend kenmerk Alle bedrijven ) Aantal bewerkingseenheden per ha. De arbeidsbezetting, uitgedrukt in het aantal vlwaardige arbeids- 5

48 krachten per bedrijf, ligt gemiddeld p,. Deze bezetting is het hgst bij het type van de eigen mechanisatie (gemiddeld,5) en het laagst bij dat van het lnwerk (,8) met de cmbinatie daartussenin (,9). T.a.v. de diverse subtypen geeft de arbeidsbezetting iets meer spreiding te zien (zie tabel 0). p de helft van de bedrijven (49 van de 96) van het type eigen mechanisatie bedraagt de arbeidsbezetting - v.a.k., een kwart ligt daarnder, de rest daarbven. Bij het type cmbinatie evenals bij dat van het lnwerk valt het accent bij - v.a.k. (resp. 50% en 5%). Slechts p 4 bedrijven - die van het type lnwerk - ligt de arbeidsbezetting beneden v.a.k. (zie k bijlage ). Tabel 0. Typen van bewerkingen en arbeidsbezetting Aant. Gemid. Aantal bedrijven met Typen van bewerkingen bedr. arb.bez. vlw. arb.krachten p.v.a.k. < v.a.k. - v.a.k. verw. eigen mech. Eigen mech.+ cmb. Eigen mech.+ lnw. Ttaal eigen mech ,6,4,4, > v.a.k verw. cmbinatie Cmb.+ eigen mech. Cmb.+ lnwerk 6 7,9,, Ttaal cmbinatie 44,9 7 5 verw. lnwerk Lnw. + eigen mech. Lnw.+ cmbinatie Ttaal lnwerk ,6,0 ',8, Geen dminerend kenmerk 9, 7 Alle bedrijven 9, De typen van arbeidsbezetting, in verband gebracht met de diverse nderscheiden typen van bewerkingen laat zien, dat p ngeveer twee derde van de eenmansbedrijven (57 van de 90) tamelijk veel van de werkzaamheden (mede) dr derden (lnwerk f werktuigencöperatie) wrden uitgeverd, terwijl de bedrijven met een f meer vaste vreemde arbeidskrachten gelijkelijk verdeeld zijn ver de typen van eigen mechanisatie en van lnwerk, hetgeen verigens evenzeer gezegd kan wrden ver de z.g. "familiebedrijven" (zie tabel ). f, m het enigszins anders te stellen: p bijna twee derde (6%) van de bedrijven, welke getypeerd kunnen wrden als eigen mechanisatie, bestaat de arbeidsbezetting mede uit 5

49 vast vreemd persneel; vr die van het type cmbinatie en lnwerk zijn er dat beduidend minder (resp. 48% en 4%). Eenmansbedrijven kmen daarentegen relatief vral meer vr bij het type lnwerk en dat van de cmbinatie (resp. 4% en 0%) dan bij de eigen mechanisatie (%). De "familiebedrijven" nemen naar verhuding vrijwel een gelijke psitie in t.à.v. elk type van bewerkingen. Tabel. Typen van bewerkingen en arbeidsbezettingstype Typen van bewerkingen eenmansbedrijven Arbeidsbezettingstype "familie bedrijven bedrij ven" vreemd met vast persneel Ttaal verw. eigen mech. Eigen mech.+ cmb. Eigen mech. + lnw Ttaal eigen mech verw. cmbinatie Cmb. + eigen mech. Cmb. + lnwerk Ttaal cmbinatie 0 44 verw. lnwerk Lnw. + eigen mech. Lnw. + cmbinatie Ttaal lnwerk Geen dminant kenmerk Alle bedrijven Vergelijking van de diverse typen met de bedrijfsgrtte laat zien, dat het type van de eigen mechanisatie relatief het sterkst is vertegenwrdigd bij de categrie van de grtere (in haeninb;e.) akkerbuwbedrijven en het type lnwerk meer bij de kleine (re) bedrijven; de cmbinatie treft men vral aan bij de middelgrte bedrijven. Het type van de eigen mechanisatie lpt naar verhuding per gebied enigermate uiteen en ligt in Grningen relatief wat hger dan in de andere gebieden. De cmbinatie kmt vral in de N..P. en stelijk Flevland veelvuldig vr, hetgeen mede verband hudt met het betrekkelijk grte aandeel aan aardappelen en suikerbieten. Het type lnwerk verheerst in het Veenklniale gebied - vr een deel in de vrm van cöperatieve werktuigenverenigingen - en in het Zuidwestelijk zeekleigebied. In de Veenklniën zijn vrij veel eenmansbedrijven waar men met name bij tpdrukte de hulp van derden - lnwerk f werktuigencöperatie - 54

50 inschakelt; in het Zuidwestelijk zeekleigebied ligt de verklaring ten dele in het verbuwen van sms veel gewassen, ten dele in de kleine ppervlakten per gewas m van lnwerk gebruik te maken. Wat de leeftijd betreft is alleen gebleken, dat beren bven 50 jaar relatief sterker dan de jngere leeftijdsgrepen bij het type lnwerk zijn vertegenwrdigd; bij de cmbinatie springt de grep van 40 à 45 jaar naar vren.. Résumé Het werken met machines is in dit nderzek tegespitst p granen, aardappelen en suikerbieten, welke 85% van de beteelde ppervlakte buwland vr hun rekening nemen. De grndbewerking en verzrging van het gewas geschiedt vrijwel geheel met eigen werktuigen en machines, het zaaien van granen en het pten van aardappelen in aanzienlijke mate hewel daarnaast k het lnwerk en de cmbinatie van betekenis zijn. Het zaaien van suikerbieten heeft p betrekkelijk veel bedrijven in lnwerk plaats. p de helft van de bedrijven kmt een lnwerker vr het spreien, p ruim een vijfde gebrt dit met eigen machines en p een zevende in cmbinatie. Bij de gst van granen en suikerbieten wrdt p bijna twee maal zveel akkerbuwbedrijven een lnwerker ingeschakeld (resp. 56% en59%) als dit het geval is met eigen machines en in cmbinatie te zamen (resp. 4%, en %) ; bij de aardappelgst daarentegen is het aandeel van de eigen machines (p 8% der bedrijven) evenals dat in cmbinaties (6%) niet zveel kleiner dan dat van het lnwerk (40%). Het aandeel van de werktuigencöperatie in het werk p 9 bedrijven is betrekkelijk gering gebleken; haar betekenis is ng het grtst bij het spreien en gsten. p vrijwel.alle bedrijven (94%) wrdt gebruik gemaakt van een lnwerker; p ngeveer twee derde zelfs van meer dan één: meestal mdat de lnwerker niet alle machines heeft f dat men zich heeft gespecialiseerd, hewel sms k elementen in het spel zijn als: het is familie, een buurman f een kennis, f het is z gegreid. p (67%) akkerbuwbedrijven wrden machines in cmbinatie gebruikt, zals de zaaimachine (p 5 bedrijven), precisiezaaimachine (40), ptmachine (76), spreimachine (60), cmbine (9), aardappelrier (7), bietenrier (4), e.d. Gemeenschappelijk bezit heeft p 66 bedrijven betrekking p één machine, p 0 p twee, p 50 van tt 5 en p 8 met vijf f meer. Machines die men in gemeenschappelijk bezit heeft zijn.a. de zaaimachine (p een vijfde van de bedrijven met machines in gemeenschappelijk bezit), de ptmachine (p een derde), de spreimachine (p ruim een derde), de cmbine (p een vijfde), de aardappelrier (p een derde), de bietenrier (p een vijfde), en in mindere mate zelflssende f kippende wagens, een transprtr, een praappers, een bxenvuller, een srteerinrichting, etc. Jngere beren werken relatief meer in cmbinatie dan udere; drgaans (69%) gaat het m twee f drie beren; vaak zijn het buren f is sprake van familieverwantschap. p 4 (44%) bedrijven werkt men p eikaars bedrijf, waarbij p 0 55

51 hetzelfde werk als bij de partner(s) wrdt verricht. p 7 van de 4 bedrijven heeft men een f meer machines in cmbinatie, werken bvendien de arbeidskrachten p eikaars bedrijf. Een aantal akkerbuwers laat bepaalde veldbewerkingen ver aandeelbuwers (p 6 bedrijven; meestal spruiten en uien) en/f afnemers (p 55 bedrijven bij gewassen als erwten, bnen, luzerne, e.d.) en/f verhuurt men zaaiklaar land (p 46 bedrijven vr gewassen als blembllen, uien, vlas). p vrijwel alle bedrijven werkt men in meerdere f mindere mate met eigen werktuigen en machines, p nageneg alle bedrijven kmt een lnwerker, p twee derde is sprake van een cmbinatie en p ruim een tiende wrdt gebruik gemaakt van de diensten van een werktuigencöperatie. p één bedrijf wrdt bijvrbeeld de grndbewerking met eigen machines uitgeverd, kmt een lnwerker vr het spreien, cmbinen, e.d., werkt men bij de aardappelgst in cmbinatie, enz. Uitgegaan van bepaalde dr machines uit te veren werkzaamheden (spreien, gsten, transprt, e.d.) zijn de akkerbuwbedrijven - p basis van bewerkingseenheden - ingedeeld in drie hfdtypen; % behrt tt het type eigen mechanisatie, % tt het type cmbinatie, 4% tt het type lnwerk (incl. werktuigencöperatie) en % tt de z.g. "restgrep". p bedrijven waar men verwegend met eigen machines werkt is het gemiddelde aantal bewerkingseenheden relatief hger dan p bedrijven met verwegend lnwerk, terwijl die waar men in cmbinatie werkt daar tussenin liggen. p de eenmansbedrijven gebrt vrij veel in lnwerk, p een aanzienlijk aantal bedrijven met vast vreemd persneel tamelijk veel met eigen machines, hewel het aandeel van het lnwerk daarbij niet gering is. Het type lnwerk is het sterkst vertegenwrdigd bij de kleine(re) bedrijven, het type cmbinatie bij de middelgrte en het type eigen mechanisatie bij de grte akkerbuwbedrijven. 56

52 HFDSTUK V De gst van akkerbuwgewassen In dit nderzek mvat de ppervlakte granen, aardappelen en suikerbieten te zamen 85% van het ttaal beteelde areaal buwland ) van 9 akkerbuwbedrijven. In hfdstuk IV kwamen diverse werkzaamheden ter sprake, in dit hfdstuk speciaal de gst, waarbij nder meer is ingegaan p de vraag wie dit van deze drie akkerbuwgewassen verricht ( ). De gst en enkele aspecten van de bedrijfsvering wrden behandeld in paragraaf, een bedrijfsecnmisch gegeven - bewerkingsksten per 00 bewerkingseenheden - in paragraaf, de ervaringen van de geënquêteerden mtrent het verrichte gstwerk in paragraaf 4. Het hfdstuk wrdt beslten met enige recente veranderingen en mgelijke ntwikkelingen betreffende de gst van akkerbuwgewassen ( 5).. Wie verricht de gstwerkzaamheden? De akkerbuw heeft een ngal ngelijkmatige verdeling van de werkzaamheden ver het jaar. De gst vrmt ng steeds een peride van tpdrukte in het geheel van de werkzaamheden. In de vraaggesprekken met de akkerbuwers is bijgevlg de gst centraal kmen te staan. Zals uit tabel blijkt, maken betrekkelijk veel akkerbuwers bij de gst van granen, aardappelen en suikerbieten gebruik van machines van buiten het eigen bedrijf. Een en dezelfde machine kan dr een lnwerker, dr een werktuigencöperatie f bij het werken in cmbinatie p meer akkerbuwbedrijven wrden ingezet. Dit betekent, dat de gemiddeld gegste ppervlakte per machine sterk uiteen kan lpen; een en ander is echter mede afhankelijk van het type van de gebruikte machine, het te gsten gewas, de weersmstandigheden, e.d.. Eigen mechanisatie Een vijfde van de akkerbuwers gst de granen met een eigen machine, ruim een kwart de aardappelen en bijna een vijfde de suikerbieten (zie tabel ). In het ttaal van de te gsten ppervlakte liggen de percentages enigermate hger. Per machine blijkt dan dat de gemiddeld gegste ppervlakte vr granen 9,9 ha bedraagt,vr aardappelen 8,5 ha en vr suikerbieten 7, ha. De beren die met eigen machines gsten, kunnen ng wrden nderscheiden naar een mderne en een traditinele (d.i. met veel handwerk) ) Deze aanpak kmt in beginsel vereen met die, welke dr het C.B.S. is gehanteerd in: "Statistiek mechanisatie van land- en tuinbuwwerkzaamheden 965", Den Haag, 968, blz. 0 e.v. 57

53 g.> 0 r<.g Cil a c M 0 s s-c c c i t s S 0) s cä Si b > 4-" «bd 0 <U a CM' CM i t cä H ri 8«f l *FH 0) h a-a T <D ' f i * 8. É.g ri. Ï P. ri -M EH > ri ri < c c XI Ü ri S S c b - > s S pis +J T- p 5 ' X L ri p g» ri ri a M s S. c. L c S 8. be i * c S S as -M "S c x> -H ri «ri a 0 S ri U b C- l c en en CM CM CM C U5 CM c ih ce CM CM a > r Ï?H! X> M Js < t- t- * t- c t- CM t- CM C l C CM c -M ri e u 00 «jt c c 'en ext T-l m c c 00 # 0 l C m > r-i i a ÎH H en TfT <N in CR c' <tf W * I-I * H-» ri a bç '»H in m* m CM c" * ^ C * m C CM~ C bfi > 0 _C "ri ri -4-> H t- in <N t> in CM ri c X! ri XI CM c ri XI 00 * * CM 00 CM 00 c ri ri ri l ri > ca e i-h XI ri S p cu e b ' u r* ri > ' X! bc M u > ^ H-> ri ri XI u r- 0 S 5 f- 5 s CQ >*!H, > > r- d XI c s 5 0). '5. g X! > X JS 55 ~ H-> r-i 'E T X! g "-' + ' p <TH~ -» 'S 'S X g + M-l l-<!h T e ri r7 N 5 CM~ 58

54 wijze van gsten, waarbij laatstgenemde manier van werken van geringe hewel afnemende betekenis is: vr zwel granen als aardappelen p 4% en vr suikerbieten p 5% van de akkerbuwbedrijven. Een en ander heeft mede tt gevlg, dat het aandeel van de eigen machines in de ttale, evenals in de gemiddeld gegste, ppervlakte wat lager ligt dan wanneer in de beschuwing alleen van mderne machines was uitgegaan.. Cmbinatie Bij de aardappelen (6%) blijkt het in cmbinatie ) gsten p relatief meer bedrijven vr te kmen dan bij granen en suikerbieten (resp. 4% en 5%) en benadert daarmee zeer dicht het met "eigen machines" gsten. De cmbinaties nemen bij granen een zesde, bij de aardappelen ruim een vierde en bij de suikerbieten een vijfde van de ttale ppervlakte vr hun rekening. In dit pzicht, evenals truwens vr wat de gemiddeld gegste ppervlakte per bedrijf betreft (resp. 7, ha, 7,4 ha en 7,7 ha), bestaat veel vereenkmst met het gstwerk met eigen machines.. Lnwerk Vrij veel akkerbuwers laten de gstwerkzaamheden dr een lnbedrijf uitveren: bij de granen en suikerbieten relatief meer dan bij de aardappelen (p resp. 56%, 59% en 40% van de bedrijven). Het aandeel van het lnwerk in de ttale ppervlakte ligt naar verhuding enigermate lager; het gevlg hiervan is dat de gemiddelde ppervlakte per bedrijf in vergelijking met eigen machines f cmbinaties, eveneens geringer is. 4. Werktuigencöperatie Het aandeel van de werktuigencöperatie is in het geheel van de in het nderzek betrkken akkerbuwbedrijven van beperkte mvang, waarbij de gemiddeld gegste ppervlakte per bedrijf nageneg vereenkmt met die verricht dr lnwerkbedrijven. Naarmate het bedrijf grter is, wrdt p relatief meer bedrijven met eigen machines gegst. gsten in cmbinatie kmt het vaakst vr p de middelgrte bedrijven. De lnwerker f werktuigencöperatie wrdt k wel p grte(re) bedrijven ingeschakeld maar dan veelal vr één gewas, daarentegen p kleine bedrijven vr verscheidene gewassen. Het gsten met eigen machines kmt grtendeels vr p bedrijven waar een f meer vaste vreemde arbeidskrachten werkzaam zijn en slechts in geringe mate bij de eenmansbedrijven. Bij deze laatste categrie en wat minder bij de z.g. "familiebedrijven" wrdt vaak een lnwerker f een werktuigencöperatie ingeschakeld. Van de bedrijven die in cmbinatie gstwerkzaamheden uitveren behrt meer dan de helft tt die waar vast vreemd persneel werkt. k p bedrijven waar een ln- ) Zie hfdstuk IV. 59

55 bedrijf f de cöperatie het gstwerk verricht zijn vreemde arbeidskrachten werkzaam. In heverre nu wie het gstwerk uitvert - met eigen machines, in cmbinatie, e.d. - van directe invled is geweest p f een gevlg is van een verandering in de arbeidsbezetting valt meilijk aan te geven. De veranderingen kunnen geleidelijk en sms per gewas geheel verschillend tt stand zijn gekmen. Het verrichten van het gstwerk vr granen, aardappelen en suikerbieten kan per gewas wrden bezien. Het is evenzeer interessant na te gaan p heveel en p welke bedrijven vr deze drie gewassen sprake is van gsten met alleen f met verwegend eigen machines, met alleen f met verwegend machines van een lnwerker, alleen f verwegend in cmbinatie, alleen f verwegend dr een werktuigencöperatie. p 4 (40%) akkerbuwbedrijven wrdt p één wijze gegst, namelijk p 8% met alleen maar eigen machines, p 4% enkel in cmbinatie, p 6% alleen met die van een lnwerker en p % van een werktuigencöperatie (zie tabel ). p 78 (55%) had de gst van granen, aardappelen en suikerbieten verwegend p één manier plaats, namelijk p 0% verwegend met eigen machines, p 9% verwegend in cmbinatie, p % verwegend met machines van een lnwerker en p % met die van een werktuigencöperatie. m van "verwegend" eigen machines, etc. te kunnen spreken, is de vlgende werkwijze tegepast: - wanneer alle drie de gewassen werden verbuwd, is gerubriceerd vlgens de meerderheid van de gewassen, b.v. aardappelen en suikerbieten in cmbinatie en granen dr een lnwerker gegst kreeg als accent cmbinatie; - wanneer twee gewassen (suikerbieten en granen, aardappelen en granen) werden verbuwd, is gerubriceerd naar de meerderheid van de aan de gst tegekende bewerkingseenheden (zie bijlage 6). p 7 (5%) bedrijven is een verheersend kenmerk meilijk aanwijsbaar. Z wrdt bijvrbeeld met eigen machines het graan gegst, de aardappelen in cmbinatie gerid, bij de suikerbieten een lnwerker ingeschakeld, enz. Uit het bvenstaande kmt naar vren, dat p ruim de helft (59%) van de akkerbuwbedrijven bij de gst alleen f verwegend een lnwerker wrdt ingeschakeld, p bijna een vijfde (8%) alleen f verwegend met eigen machines wrdt gewerkt, p een achtste (%) alleen f verwegend machines in cmbinatie en p 5% met die van een werktuigencöperatie. Vergelijking met de bedrijfsgrtte laat zien, dat beide typeringen - "alleen" en "verwegend" - in elk van de drie grtteklassen vrkmen: de typering "alleen" naar verhuding echter wat meer bij de kleinere, die van "verwegend" wat meer bij de grtere bedrijven. Ten aanzien van het arbeidsbezettingstype is gebleken, dat gsten met enkel eigen machines (p bedrijven) vral vrkmt p bedrijven met vast vreemd persneel (p 0 bedrijven), alleen met machines van een lnwerker (89) p de eenmansbedrijven (4). verwegend machines van een lnwerker (6) treft men drgaans aan p bedrijven 60

56 a + > H H!D» CM C t- CM C Tt< 05 l CM «0.H CM tf C r-l CM CM (M C * TH I- Ui > Ut -u +J c 0) *H & H U j T f C C t- C * C TH th c t 00 CM C w N t T FH X! *H < <U e 4H ca ö e cu > 'C T X! e 'E J I H N Tt< Tf I CM CM I liî CM ih [»C H t- Tf CM C r-< (M C (M 'S cö JS.0 J l CM * Tf J J J l <M "# TH v I Al v i Al t CM l CM cet JS J J W CM * * v i Al l CM Xi XI J m CM * * l CM J J m CM * i Al v i Al in CM in CM T C bfi > C c 00 > e 'S M > bc ca C ".SP «w s ca g s u ca u il u C ta a> ^» u a» CJ 6

57 met vreemd persneel (67).. Het gstwerk en enkele aspecten van de bedrijfsrganisatie De intrede van mderne gstmachines heeft.m. tt gevlg gehad, dat een aantal aspecten van de bedrijfsvering p akkerbuwbedrijven vaak ingrijpende veranderingen heeft ndergaan.. Areaalgrtte Het al dan niet aanschaffen van eigen machines vr gstwerkzaamheden is mede afhankelijk van de te gsten ppervlakte gewas per bedrijf. Uit tabel bleek reeds, dat de gemiddeld gegste ppervlakte per bedrijf vr granen, aardappelen en suikerbieten ver het algemeen genmen het grtste was bij de beren die met eigen machines gsten, gevlgd dr het gsten in cmbinaties en vervlgens het gsten dr lnbedrijven en cöperaties (zie tabel 4). ngeveer de helft (44%) van de akkerbuwbedrijven heeft een areaal granen van 5 ha f meer; men werkt met eigen machines vral als het m een grter areaal gaat en det een berep p een lnbedrijf bij kleinere arealen, hetgeen evenzeer kan wrden gesteld vr de te gsten arealen aardappelen. Bij de suikerbieten zijn de cmbinaties naar verhuding wat meer betrkken bij het rien van grte arealen. Bij het gezamenlijke gsten is in tabel 4 uitgegaan van de areaalgrtte per gewas p de afznderlijke bedrijven; de gegste ppervlakte per machine is vanzelfsprekend grter. Van de akkerbuwers, die gezamenlijk "cmbinen" gst % een ppervlakte graan per machine welke kleiner is dan 5 ha, 0% van 5 tt 50 ha en 59% meer dan 50 ha. Bij het rien van aardappelen bedreg dit per machine 6% beneden 5 ha, 44% van 5 tt 5 ha en 0% zelfs meer dan 5 ha; bij het bietenrien waren deze cijfers resp. 0%, 45% en 5%. De gegste ppervlakte per machine ligt bij gezamenlijk gebruik aanmerkelijk hger dan wanneer men met eigen machines gst (vergelijk daarte tabel, waar de gemiddelde ppervlakte is gegeven). m inzicht te kunnen krijgen in de ttale gegste ppervlakte met machines van lnbedrijven en cöperaties zuden gegevens bij de lnwerkers en werktuigencöperaties verzameld meten wrden; in het nderhavige nderzek vrmt de akkerbuwer en zijn bedrijf het nderwerp van studie. ) Areaalvergrting met eigen gstmachines kan wrden bereikt dr ) C.B.S.: Statistiek mechanisatie van land- en tuinbuwwerkzaamheden 965, Den Haag 968, blz. 0-4, blz De gegevens in deze publikatie hebben betrekking p de werktuigen en machines van alle bedrijven. Vergelijking van de C.B.S.-gegevens met die van dit nderzek zijn echter niet znder meer mgelijk drdat pzet en aanpak een verschillend karakter dragen. 6

58 a TJ< ih t> t- C (M (N * Cd Tt< I «H m N T(< I i-h * * m ira c * ca ca <N <M L ca ira c in c cq u ' u XI «>, i ra ft..8 * ** ca H N 00 H ( c c ira c ca * cq c ira ira ca t- fllh ca -^ c ca ca «* Tt< >-l ca Tf< Tt< i IS m bij * B I Ie x - Tt< * t> * (M 00 cc r- ira ca ca c * c ira ca H H t - H ffi I-I ira c t> ira c ira n t - i-h -^ * Tt< ca TH ca TH c X! ) bj II Cd Cd Cd JS J J ira ira a l.a S? -M p <D fi <D S cä J J -C v! Al C l ft 'S 'T J J= -C "# v i M S!- I 5 6

59 e C ph -Q PH "i PH en c 4 c AI c A c I * C <M <M <M IN in * CM V a u c 7 u 8 > a c A! ^ si c at C r-t cs s a & -M a H-> C b Q a A! e T SH > ph a c > r- i-t u "8 rq s 8 c a -a c Al S & C T u C c C S C ph hl 7 C C c c -S c l c Ä Tf V c PC t Al U r-t i-i c PH cä r-l V r_ l c c S ed > s s rq S * ß n 8 cf.. -g u <N C Tf cq Tf - CM CN 00 H H S c c c C -C PC Irt m v Al e e e CM C p l rt rt +-> s C C C c <M t> C l C C CM -* c c PC P«P«* c v ' Al C c CM C C " 00 *- "ë 4S 5 t- -* <M C~ H N r t c rfl rc rc Tj< c v JL Al c t~ C "ëd CM " s fh 't -' C Ö " s S a) -H G c a u 00. C ph -Q C r««ca 64

60 in cmbinatie met een f meer andere beren te gaan gsten, maar evenzeer dr bij derden te gaan "lnwerken". In heverre dit plaatsheeft, blijkt uit tabel 5. p akkerbuwbedrijven is het werken vr anderen van zdanige mvang, dat men lnwerker van nevenberep is, wat er veelal p neerkmt dat men met diverse werktuigen en machines vr derden werkt. Zwel p bedrijven met kleinere als met grtere arealen granen, aardappelen en suikerbieten wrdt vr derden gewerkt. Vral p de bedrijven met kleinere gewassenarealen heeft men gebruikte machines aangeschaft; dr de lagere prijs kunnen deze bij een geringere te gsten ppervlakte rendabel zijn. p een aanzienlijk aantal bedrijven waar met eigen machines werd gegst, werkte men met gebruikte machines; bij de graangst p bedrijven (4%), bij de aardappelgst p (40%) en bij de suikerbietengst p 7 bedrijven (5%).. Verrekening in cmbinaties Het in cmbinatie gsten kmt relatief het meest vr bij de aardappelen. Tabel 6. Verrekening bij gstwerk in cmbinaties (in prcenten) Verrekening van wederzijdse prestaties: znder verrekening met verrekening nbekend ttaal (aantal) Verrekening bij de gst van granen aardappelen suikerbieten (58) (97) (64) Het gsten van aardappelen in cmbinatie heeft vr ruim de helft (54%) plaats znder verrekening van de wederzijds geleverde prestaties, d.w.z. acht men de geleverde prestaties vldende gecmpenseerd dr de ntvangen prestaties. Wat de graan- en suikerbietengst betreft ligt dit aanmerkelijk lager (resp. 8% en 9%). Het gezamenlijke gsten heeft ver het algemeen bij de suikerbieten met wat meer partners plaats dan bij de granen en de aardappelen. De geneigdheid tt het in cmbinatie met anderen gstwerk verrichten kan grter zijn, indien men van de partner(s) een gelijke tegenprestatie kan verwachten. Dit kan het gemakkelijkst indien sprake is van gelijk te gsten ppervlakten. Areaalverschillen blijken echter weinig invled uit te efenen p het al-dan-niet verrekenen.. Regeling van gezamenlijk gsten Bij het gezamenlijk gsten van het graan wrden bij ruim een kwart van de cmbinaties afspraken gemaakt, bij de aardappelgst bij ngeveer een derdedeel en bij de suikerbietengst bij ruim de helft. Vrijwel 65

61 alle in cmbinatie gstende akkerbuwers waren van mening, dat de gst van granen, aardappelen en suikerbieten p tijd werd begnnen en gereed kwam. 4. Afspraken met lnwerkers m met behulp van een lnwerker de gst p een geschikt tijdstip te verrichten, is een juist samenspel tussen de lnwerker en zijn klantenkring ndzakelijk. Vr een gede bedrijfsvering van het lnbedrijf is het van belang, dat er een z vlledig mgelijk inzicht bestaat in de heveelheid uit te veren gstwerkzaamheden. 6% van de beren die gstwerkzaamheden dr een lnwerker laten verrichten maakte meer dan een maand van tevren een afspraak, en 9% een week f slechts enkele dagen vr het begintijdstip van gsten. Gevraagd naar de wenselijkheid m een cntract met de lnwerker af te sluiten bleek slechts % van de geënquêteerden hiervr iets te velen. Mag frmele binding dan nauwelijks als een behefte wrden geveld, er is wel sprake van een zekere mate van verbndenheid met de lnwerker Dit laatste vindt men weerspiegeld in antwrden als: "er bestaat een langdurige en prettige relatie met de lnwerker", "het is een vertruwenskwestie", "de lnwerker is familie, buurman f kennis", hetgeen geldt vr ruim een derde (8%) van de verrichte gstwerkzaamheden. Vr ngeveer een even grt deel (5%) werden mtiveringen vernmen als: "de lnwerker kmt tch wel", "ik wil vrij blijven", "er met k wat cncurrentie blijven". Van de verige antwrden (7%) is niet f zeer meilijk uit te maken in welke mate verbndenheid met de lnwerker aanwezig is. 5. Cntact met werktuigencöperaties Iets minder dan een kwart (%) van de beren die gstwerkzaamheden dr een werktuigencöperatie laat uitveren nam minder dan een week van tevren hiermee cntact p. Dit kan een gevlg zijn van de arbeidsrganisatrische pzet van de werktuigencöperatie en eveneens van een binding dr het lidmaatschap van deze cöperatie. Het buwplan van de leden is bij de dagelijkse leiding van de werktuigencöperatie in grte lijnen meestal wel bekend. Vr een gede bedrijfsvering zal het daarm niet altijd ndig zijn geruime tijd vraf afspraken te maken mtrent de gst van de gewassen.. Enkele bedrijfsecnmische gegevens Van de 9 in het nderzek betrkken akkerbuwbedrijven zijn van 9 naast gegevens via de enquête k bedrijfsecnmische gegevens bekend. Het ligt niet in de bedeling hiervan een vlledige psmming te geven, vlstaan wrdt met de vermelding van een gegeven als de bewerkingsksten per 00 bewerkingseenheden. ) ) Bewerkingseenheden zijn verhudingsgetallen vr de mvang van de bewerking inde verschillende prduktierichtingen, waarbij nder bewerking wrdt verstaan het resultaat van de gecmbineerde aanwending van arbeid, werktuigen en trekkracht. 66

62 Van een vierde van deze 9 akkerbuwbedrijven liggen de bewerkingsksten beneden f. 900,- per 00 bewerkingseenheden, van bijna de helft tussen f. 900,- en f. 00,- en van ruim een vierde bven f. 00,- per 00 b.e. (zie tabel 7). Dit gegeven in verband gebracht met de bewerkingsmvang van de akkerbuwbedrijven vertnt een duidelijke samenhang. Tabel 7. Bewerkingsmvang en bewerkingsksten per 00 bewerkingseenheden (in prcenten) Bewerkingsmvang < 000 b.e b.e. s 5000 b.e. Ttaal in % aantal Bewerkingsksten per < f. 900,- f. 900,- ttf.00, b.e. s f.00, Ttaal in% aantal Van de kleinere bedrijven geven er relatief meer hgere bewerkingsksten per 00 bewerkingseenheden te zien dan bij de middelgrte en de grte bedrijven. Van de bedrijven beneden 000 b.e. heeft 56%f. 00,- f meer bewerkingsksten per 00 b.e., van de middelgrte is dit 9% en van de grte bedrijven 7%. Bedragen de bewerkingsksten minder dan f. 900,- dan ligt dit cijfer vr de kleinere bedrijven p %, vr de middelgrte p % en vr de grte bedrijven p 4%. Vergelijking van het aspect bewerkingsksten per 00 b.e. met de z.g. typen van bewerkingen (zie pagina 49: typering van akkerbuwbedrijven) laat zien, dat er per type van bewerkingen ver het algemeen geen grte verschillen binnen de categrie van minder dan f. 900,- en van f. 900,- tt f. 00,- bewerkingsksten per 00 b.e. aanwezig zijn (zie tabel 8). Bven f. 00,- vindt men relatief minder akkerbuwbedrijven van het type cmbinatie (9%) dan van het type eigen mechanisatie (5%) f van het type lnwerk (%); dit verband is verigens ng erg zwak. Tabel 8. Typen van bewerkingen en bewerkingsksten per 00 b.e. (in prcenten) Typen van bewerkingen Type eigen mech. Type cmbinatie Type lnwerk Geen dmin. kenmerk Ttaal in % aantal Bewerkingsksten per < f. 900,- f. 900,- tt f.00, b.e. > f.00, Ttaal in% aantal

63 De vraag is nu f en in heverre de beide aspecten te zamen - bewerkingsmvang en typen van bewerkingen - verband huden met bewerkingsksten per 00 b.e. Een algemene tendentie bleek niet aanwezig te zijn, wel was sprake van enige samenhang p nderdelen; daarbij valt p te merken dat nderstaande gevlgtrekkingen met de ndige vrzichtigheid gehanteerd dienen te wrden, mdat het drgaans m betrekkelijk kleine aantallen gaat (zie bijlage 9). Van de bedrijven beneden 000 b.e. hebben vrijwel alle f. 00,- f meer bewerkingsksten per 00 b.e., met uitzndering echter van een aanmerkelijk aantalbedrijven van het type lnwerk ( van de ) die nder f. 00,- blijven. Van de bedrijven bven b.e. blijven nageneg alle bedrijven beneden f. 00,- bewerkingsksten per 00 b.e., dch slechts enkele van het type lnwerk en cmbinatie niet. Van deze grte bedrijven kmen relatief meer bedrijven van het type cmbinatie vr in de categrie van minder dan f. 900,- bewerkingsksten dan van de andere typen van bewerkingen; een srtgelijke tendentie kmt bij de middelgrte bedrijven vr, maar dan in de categrie van f. 900,- tt f. 00,- (zie tabel 9). Vergelijking van deze 9 bedrijven met de steekpref van 9 bedrijven laat ver het algemeen wel vereenkmst zien. Vr de evaluatie van de in deze paragraaf vermelde resultaten dient men echter vr gen te huden, dat in de categrie van 9 bedrijven relatief wat meer jngere akkerbuwers en min f meer k kleinere bedrijven zijn vertegenwrdigd dan bij de steekpref van 9. Wat de typen van bewerkingen betreft kmen de bedrijven van het type eigen mechanisatie iets minder, die van het lnwerk (incl. werktuigencöperatie) en het type cmbinatie iets meer vr nder deze 9 bedrijven dan in de steekpref van 9 (zie bijlage 0). 4. Ervaringen van akkerbuwers met de gst Enig inzicht in de ervaringen van de akkerbuwers t.a.v. wie de gst verricht kan wrden verkregen aan de hand van het min f meer samenvattende rdeel van het al-dan-niet-tevreden-zijn ver de gekzen weg, d.i. met eigen machines, gezamenlijk met een f meer anderen, in lnwerk f met behulp van de werktuigencöperatie.. Tevredenheid In bijna alle gevallen (90% f meer) is men tevreden ver de gekzen weg. Het is echter niet uitgeslten, dat hierbij in een aantal gevallen sprake is van een "rdelen achteraf", wat alleszins begrijpelijk is als men.m. let p het ver het algemeen gunstige gstweer in 967. Tevredenheid met het gsten wrdt dr diverse bedrijfsmstandigheden mede beïnvled. Daarbij kan wrden gedacht aan de ksten (het tarief), het tijdstip van gsten, de kwaliteit van het gstwerk en de gst - machines, de ingewikkeldheid van het gstwerk en het interessant zijn vr de ber, etc. 68

64 . gsten p een andere manier vrdeliger? De ksten, welke zijn verbnden aan de gekzen weg bij het gsten van granen, aardappelen en suikerbieten, vrmen elk p zich een belangrijk punt, niet alleen bij de berdeling van de huidige werkwijze, maar evenzeer met het g p te verwachten ntwikkelingen. Van degenen die gezamenlijk met anderen de gst uitveren, was 98% van mening dat het p een andere manier - in lnwerk, met eigen machines, dr de werktuigencöperatie - niet vrdeliger zu zijn, waarbij het vaakst werd genemd: "samenwerking is financieel het vrdeligst", en in mindere mate: "bij samenwerking grtere capaciteit, betere kwaliteit, gunstiger tijdstip van gsten". Ten aanzien van het gsten met eigen machines vnd 78% het p deze wijze het vrdeligst met de nadruk p aspecten als: "betere kwaliteit", "gunstig tijdstip". Wat het gsten in lnwerk f met behulp van de werktuigencöperatie betreft vnden resp. 7% en 7%, dat het gstwerk p een andere wijze uitgeverd niet vrdeliger zu kunnen. In beide pzichten lag het accent p de aanduiding: "het is p deze manier het vrdeligst". Zij achten de tarieven, welke vr het gsten in rekening werden gebracht vrijwel in alle gevallen aan de redelijke kant.. "Tijdigheid" ver de algehele lijn waren vrijwel alle akkerbuwers van rdeel, dat men p tijd met de gst had kunnen beginnen en ermee was gereedgekmen. Van degenen die met eigen machines graan, aardappelen en suikerbieten hebben gegst, verwachtte bijna de helft (46%) dat men met het gstwerk, wanneer dat p een andere manier (in lnwerk, e.d.) zu plaatshebben, niet p tijd klaar zu kunnen kmen. Het gaat hier echter m een verwachting die men uitspreekt en niet zzeer m een feitelijk gegeven. Daarnaast staat dat de akkerbuwers, die met behulp van 'tierden" (in lnwerk, met de werktuigencöperatie, in cmbinatie) hebben gegst drgaans begrip hebben vr de rganisatrische meilijkheden, welke zich hierbij kunnen vrden. Men is er ver het algemeen p vrbereid dat niet, zals bij het maaidrsen en rien met eigen machines, p elk gewenst tijdstip kan wrden gewerkt, hewel dit p het mment van gsten weleens enigszins anders kan klinken. 4. Kwaliteit van werk en machines ngeveer dezelfde tendenties als bij de factr "tijdigheid" zijn waarneembaar bij de meningen mtrent de kwaliteit van het werk en die van de machines. Vr alle gstwerkzaamheden met eigen machines verricht dacht ruim de helft (58%) van de ndervraagden, dat de kwaliteit van het werk beter is dan die, waarbij p een andere wijze (in lnwerk, e.d.) wrdt gegst. Ten aanzien van de kwaliteit van het gstwerk dr de lnwerker werd 85%, bij de werktuigencöperatie 90% en bij het gezamenlijke gsten 95% als ged bestempeld. Vrijwel allen vnden de kwaliteit van de gstmachines ged. Bij het lnwerk en de werktuigencöperatie liet resp. 8% en 87% van de geënquêteerden een gunstig ge- 69

65 luid hren ver de prestaties van het bedienende persneel. 5. Ingewikkeldheid van de gstmgelijkheid; het interessant-zijn vr de ber In de gen van de akkerbuwer kan de kze van wie de gst verricht de gst meer f minder ingewikkeld en het ber-zijn meer f minder interessant maken. Ruim driekwart (78%) van degenen die met lnwerker en werktuigencöperatie en ruim de helft (54%) van degene die gezamenlijk met andere beren hebben gewerkt, zijn van mening dat de gstwerkzaamheden minder ingewikkeld dan vrheen zijn gewrden, en resp. 6% en % meer ingewikkeld. Van degenen die in cmbinatie de gst hebben verricht vnd 4% van de ndervraagden, dat het ber-zijn p deze wijze interessanter was gewrden, in lnwerk en met behulp van de werktuigencöperatie gld dit bij elk vr ngeveer een vijfde deel; betreffende het minder-interessant-zijn was dit resp. 9%, % en 9%. 5. Recente veranderingen en mgelijke ntwikkelingen bij de gst van akkerbuwgewassen. Recente veranderingen Het zu te ver veren vr elk van de werkzaamheden afznderlijk na te gaan in heverre sprake is van een te- f afnemen van het aandeel van het lnwerk, de eigen mechanisatie, etc. De aandacht blijft beperkt tt het gsten. Welke veranderingen hebben zich bijvrbeeld in de afgelpen vijf jaar.vrafgaande aan het tijdstip van nderzek, vltrkken bij het gsten van granen, aardappelen en suikerbieten? Van alle veranderingen betreffende de gstwerkzaamheden hebben de meeste te maken met een vergang van "zelf-traditineel " naar lnbedrijf, cöperatie f cmbinatie. nder "zelf-traditineel" kan het gstwerk wrden gerangschikt waar het handwerk ng een belangrijke rl speelt, bijvrbeeld bij de graangst met het aflegapparaat f met de binder, bij de suikerbietengst met een lichter f met de hand. Het be-. langrijkste gevlg van deze veranderingen is dat in het gstjaar 967/68 het p een traditinele wijze gsten bij de in het nderzek betrkken akkerbuwbedrijven een betrekkelijk geringe rl speelt. Bij alle veranderingen is gevraagd naar de reden(en) van de vergang. Redenen van financiële aard (tejduur, p een andere manier vrdeliger, e.d.) werden het vaakst te berde gebracht, terwijl mtieven m nafhankelijk te blijven een geringere rl speelden. Zwel ten aanzien van de graan- als de aardappelgst waren vral arbeidsrganisatrische (te weinig persneel, e.d.) redenen belangrijk, térwijtbij de suikerbietengst de diverse mtieven vrijwel even vaak werden genemd. In tabel 9 zijn de nderlinge verschuivingen bij het gstwerk weergegeven. Van de 90 bedrijven waar in 96 de werkzaamheden bij de graangst p traditinele wijze plaatshadden, zijn er vijf jaar later ng 70

66 van vergebleven, bij de aardappelgst van 45 ng 0 en bij de suikerbietengst van 89 ng bedrijven. Een nadere beschuwing van de vergang van "traditineel" naar mdern verricht gstwerk brengt aan het licht, dat er tussen de graan-, aardappel- en bietengst diverse verschillen bestaan. Van de in 96 "traditineel" gstende bedrijven liet vijf jaar later bij de aardappelgst ruim de helft ( van de 45), bij de graangst ruim twee derde (60 van de 90) en bij de suikerbietengst zelfs ngeveer negen tiende van de bedrijven de gstwerkzaamheden dr een lnbedrijf uitveren, terwijl dit vr een aanzienlijk kleiner aantal plaatshad in cmbinaties (resp. 9%, % en 6%) f met eigen mderne gstmachines (resp. 0%, % en %). Verder kmt uit tabel 9 naar vren de wijziging van gstwerk dr een lnbedrijf in 96 naar dat in cmbinaties f met eigen mderne gstmachines vijf jaar later; deze verhudingen zijn bij granen resp. 5%, (4 van de 7) en 44% ( van de 7), bij aardappelen resp. 57% en 9% en bij suikerbieten resp. 54% en 4%. Mede gelet p de tekmstige ntwikkelingen is de ntwikkeling van de arbeidsrganisatrische pzet van de mderne gst belangrijker dan het Verlaten van dé vregere wijze van gsten. pvallend is in dit verband de teneming van het aantal bedrijven, dat gstwerkzaamheden in cmbinatie met andere beren uitvert, vral wat de aardappelgst betreft; dit is niet alleen een gevlg van een pgeven van udere werkwijzen, maar gedeeltelijk k d'rdat men geen,gebruik meer maakt van de lnwerker f drdat men niet meer met eigen mderne machines gst, zals uit tabel 9 blijkt. Vergelijking van het gstwerk 967/68 met de situatie van vijf jaar daarvr laat zien dat het percentage bedrijven, dat de aardappelgst in cmbinatie met anderen verricht ngeveer tweemaal z hg is gewrden. De samenwerking bij de aardappelgst nam in de Veenklniën en het Grningse zeekleigebied in geringe mate te, in het Zuidwestelijk zeekleigebied en in de IJsselmeerplders daarentegen aanmerkelijk meer. Wat de suikerbietengst betreft werd in de Nrdstplder en stelijk Flevland meer samengewerkt dan in de andere gebieden. Naast de vaststelling van de veranderingen, welke zich bij het gstwerk hebben vrgedaan, is het interessant vast te stellen he lang de desbetreffende akkerbuwers al p deze wijze granen, aardappelen en suikerbieten gsten; en eveneens f ze indertijd een andere weg hebben kunnen/willen kiezen. Van de akkerbuwers, die met eigen mderne machines werken f de lnwerker/werktuigencöperatie inschakelen, laat ngeveer een derde de gst van granen en aardappelen en bijna de helft de gst van suikerbieten vijf jaar f krter langs deze weg uitveren. De meeste van de akkerbuwers, die met eigen machines granen, aardappelen en/f suikerbieten gsten (resp. 7%, 7%en 70%) zijn van mening, dat ze in plaats hiervan de lnwerker hadden kunnen inschakelen f met een f meer andere beren waren gaan samenwerken. Vaak m meer dan een reden ks men echter vr eigen aanschaf m niet van 7

67 si HN t-lan CM ^«CM i IH i i TP i m CM W <* H ce t- T*CM 00 s 0) a.m 4-» s DQ " Q a à "g b0 S" S CM > ^^ m a I H I»H I H I i l I I CA I C I l C g. at ai > C en en ri " s. a ja I i CM c- m. 5» u a, 9 9- i-t i i e c as aï tu 5 si ^ I lam rqts as- I C H I C (M CM «I Tj< I t U <0 fcjj C B h C. J CK il e g» v > a. s- ih»h CM e I H H ««I I? u a H Cft t-( I N I H H I h 0).M a a "a ai & g ÇJ e tu I 9). u - S c -M C kl g -sa sa I» J. ** Cl) ra <» a s *a s H b H M u bp lî ci v. ni.j 5 7

68 anderen afhankelijk te zijn ("zélf kun je het beste tijdstip kiezen", "niet heven wachten p anderen"), uit ecnmische verwegingen ("minder drgksten", "ik ga met de eigen machines er wat bij anderen aan verdienen", "de lnwerker is te duur") en in mindere mate k m arbeidsrganisatrische mtieven ("er is vldende persneel aanwezig", "ik heb er de tijd vr"). In cmbinatie gsten van granen, aardappelen en suikerbieten is van recente datum: krter dan vijf jaar resp. 76%, 55% en 55%. Mechanisch gsten bestaat bij de granen al tamelijk lang. Dr een daling van de arbeidsbezetting alsmede dr hge investeringen heeft een aantal akkerbuwers aan de tussenweg van het gezamenlijk gsten de vrkr gegeven; men ziet geen kans meer het helemaal met eigen machines te den, maar wel m dit met het aanwezige materiaal gezamenlijk uit te veren. ngeveer twee derde (68%,6% en 70%) van degenen, die in cmbinatie gsten antwrdt, dat een lnwerker het k zu hebben kunnen/willen den f eventueel de akkerbuwer zelf. Zij wijzen evenwel bewust deze mgelijkheden van de hand, mdat men vral vrdelen ziet in ecnmisch pzicht ("het is gedkper", "het eigen areaal is te klein", "eigen aanschaf is te duur", "het persneel is te duur", "ik zcht een betere benutting van de capaciteit") en enigszins in mindere mate eveneens in arbeidsrganisatrisch pzicht ("wegens persneelsgebrek", "het werk is gezamenlijk beter rnd te zetten", "het werkt gemakkelijk en snel", "het transprt levert geen meilijkheden meer p"), hetgeen bij de aardappelen duidelijker blijkt dan.a. bij granen en suikerbieten. ngeveer de helft van degenen die de graan-, aardappel- f suikerbietengst (resp. 48%, 40% en 49%) dr een lnwerker hebben laten verrichten, had indertijd wel een andere weg (zelf, in cmbinatie) kunnen/ willen kiezen, c.q. vlgen, maar zag daarvan vral af m ecnmische redenen ("het is vrdeliger", "eigen machines zijn te duur", "het vraagt bij eigen machines te hge investeringen", "de arbeiders zijn te duur", "het bedrijf is te klein") en gedeeltelijk k m arbeidsrganisatrische redenen ("ik heb te weinig arbeidskrachten vr eigen machines", "als de lnwerker kmt kun je zelf ander werk den", etc). Van de beren, die gsten met behulp van een werktuigencöperatie kan t.a.v. de alternatieve kzemgelijkheden vr genemde drie gewassen (resp. 50%, 50% en 58%) en de mtiveringen vrijwel hetzelfde gezegd wrden.. Mgelijke ntwikkelingen De tekmstige ntwikkeling van het gstwerk wrdt dr velerlei factren beïnvled, zals de technische ntwikkeling van de gstmachines, de arbeidsbezetting en arbeidsrganisatie, de financiële psitie van de bedrijven, e.d. In de enquête is niet afznderlijk p deze factren ingegaan. Uit de antwrden p de vraag wie het gstwerk heeft verricht in vergelijking met wie het vrdeliger zu hebben kunnen den, maar meer ng p de vraag f men bij een niwe kze al dan niet dezelfde weg zu nemen valt eveneens enigszins af te leiden, welke ntwikkelingen zich in de k- 7

69 ra e HS c l t- * * i m H H I N l H B r-l CM I I I t- 'C u > m N > N a> cu c v +-> ca M < g i ai V m,-, «Ss C u e c e C 4 0) ü M '5 S I I (5 I U N H H C N CM CM CM C sf c i TJ< i CM * * 00 C* H H c C N H C I C IM rf t- IM (M C I * I CM H * N t- t- 05 t- 0 tree tree I I I * H œ I 00 C C IM (M IC -rf«c C C u l 4* > a -M t b a c " 4 H -M <D S +-> c b QQ & Cü Ü C œ Ç tu H n S ca - G 4? S S m ^» 55^^ S ca C 4 CJ a 'p-i a 4 B g ri 0 c u.m C ü cu 5 c!h :0 Ö bc. a " u _ is ca c - c «4 r* rt ÎH.S ii C 4 «g h Çd ^ S.Sf : P> " e 4 c 74

70 mende jaren zullen aftekenen (zie tabel 0, blz.74). De vrkr ten aanzien van wie het gstwerk verricht vertnt bij een eventuele niwe kze ver het algemeen een gede gelijkenis in de verschuivingen, welke zich in de peride van ngeveer vijf jaar vrafgaande aan het gstjaar 967/68 hebben vrgedaan, d.w.z. een kleiner gewrden aantal akkerbuwbedrijven dat de gst in lnwerk laat uitveren en een teneming waar dit in cmbinaties plaatsheeft. Er mag echter aan de cijfers van tabel 0 geen abslute betekenis wrden tegekend; het gaat hier meer m verwegingen bij een eventuele niwe kze dan m tekmstverwachtingen znder meer. Welke ntwikkeling uiteindelijk gerealiseerd wrdt, hangt van diverse factren af, zals de technische ntwikkeling, de financiële psitie, etc. Van de akkerbuwers die p "traditinele" wijze (veel in handwerk) hebben gegst, is van de meesten nbekend gebleven aan welke mgelijkheid ze bij een eventuele niwe kze de vrkr willen geven. Het betreft hier een betrekkelijk gering aantal bedrijven, terwijl k de gegste ppervlakte per bedrijf aan de lage kant is. Het lijkt dan k niet uitgeslten, dat bij een verandering een lnwerker zal wrden ingeschakeld. Vrijwel allen die de gstwerkzaamheden van granen, aardappelen en suikerbieten met eigen "mderne" machines uitveren blijven bij de eenmaal gemaakte kze. De gstwerkzaamheden, welke met behulp van de werktuigencöperatie zijn uitgeverd, zullen vr wat de aardappelen en suikerbieten betreft p nageneg evenveel bedrijven p deze wijze in de kmende jaren gerid wrden, terwijl bij de granen sprake is van een lichte teruggang. Het gaat hier echter m een tamelijk klein aantal bedrijven zdat bij de interpretatie van deze gegevens vrzichtigheid gebden is. Het laten uitveren van het gstwerk dr een lnwerker kwam het meest vr. Gevraagd f ze als ze pniw knden kiezen p dezelfde wijze zuden vrtgaan, blijkt een aantal de vrkr te geven aan een andere weg. Wanneer men 967/68 als uitgangspunt neemt, valt een verschuiving te cnstateren; bij een niwe kze zu dit bij de granen een daling inhuden van 8%, bij aardappelen van % en bij suikerbieten van 7%; het gaat daarbij telkens m zwel kleinere als grtere arealen. Slechts betrekkelijk weinig van degenen die hun gst dr een lnwerker laten uitveren denken bij een eventuele niwe kze ver te gaan tt vlledige eigen mechanisatie, veel meer aan een gezamenlijke aanschaf en/f gezamenlijk gebruik. p 80 bedrijven werd de graangst dr een lnbedrijf uitgeverd; bij een mgelijke niwe kze zuden daarvan beren meer aan gstwerk in cmbinatie denken. Deze cijfers zijn bij de aardappelgst resp. en 4 en bij de suikerbietengst resp. 6 en. Een en ander betekent, dat het aantal akkerbuwers, dat in cmbinaties zu willen gsten ten pzichte van 967/68 een aanzienlijke stijging zu kunnen vertnen: bij de granen 80%, bij de aardappelen 7% en bij de suikerbieten 78%. 6. Résumé p ngeveer driekwart van de bedrijven schakelen de akkerbuwers 75