Psychofarmaca hormonen en seksualiteit

Transcriptie

1

2 Psychofarmaca hormonen en seksualiteit Rikus Knegtering Lentis Groningen UMCG-UCP, Rob Giel Onderzoekscentrum, Neuroimaging center Rijksuniversiteit Groningen Verpleegkundig Symposium Ede UCP UMCG Groningen

3 Unconditional Grants: Eli Lilly, Janssen Cilag, Astra Zeneca, Bristol Myers Squibb, RGOc Acknowledgments Harry Beintema, Carl Blijd, Marc de Hert, Marco Boks, Rob van den Bosch, Linda Bosveld, Han Bous, Caroline ten Brink, Richard Bruggeman, Stynke Castelein, Frank van Es, Herman Kluiter, Just van der Linden, Hans Oolders, Haye Bij de Weg, Hanneke Westenbroek, Hugo Wolters, Ina Remerie, Durk Wiersma and more than 800 patients University Center Sint-Jozef, Kortenberg, University of Louvain Kennicentrum Schizofrenie

4

5

6 Zijn door geneesmiddelen veroorzaakte seksuele functiestoornissen een probleem?

7 Zijn door geneesmiddelen veroorzaakte seksuele functiestoornissen een probleem? Ongewenste effecten op seksualiteit bij antidepressiva correleert sterk met Ernstiger psychische klachten Lagere zelfwaardering Verminderde kwaliteit van leven Interpersoonlijke problemen

8 Ongewenste effecten op seksualiteit en medicatietrouw bij patienten met een ernstige psychiatrische ziekte 63% mannen 39% vrouwen seksuele bijwerkingen 50% sprak nooit hierover met arts (80% vrouwen sprak er nooit over). 42% mannen en 16% van de vrouwen gaven aan wegens ongewenste seksuele effecten wel eens gestopt te zijn met medicatie Ernst van bijwerking (erectiestoonissen) wordt door sommigen erger gevonden dan de oorspronkelijke klacht Finn et al. 1990; Psychol Med. 1990;20:843. Rosenberg e.a. 2003, J Sex Marital Ther. 29(4):

9 Hoe komen we op het spoor van seksuele bijwerkingen?

10 Percentages patienten dat seksuele functiestoornissen meldt bij medicatiegebruik, meting spontaan of met vragenlijst (%) Antidepr spon Antidepr quest Antipsych spon Antipsych quest Montejo-Gonzalez e.a J. Sex Marital Ther Knegtering e.a 2004 J Clin Psychopharm

11 Overzicht seksuele disfuncties bij antidepressiva gebruik (Meta-analyse) Serreti A et al J Clin Psychopharmacol 2009 jun;29(3): Bewerking Knegtering 2010

12 Overzicht seksuele disfuncties bij antidepressiva gebruik (Meta-analyse) 80% moclobemide agomelatine bupropion 20 placebo mirtazapine 50% fluvoxamine escitalopram duloxetine 5 imipramine 10% 0 Antidepressiva Serreti A et al J Clin Psychopharmacol 2009 jun;29(3): Bewerking Knegtering 2010 fluoxetine paroxetine citalopram

13 Overzicht seksuele disfuncties bij antidepressiva Gebruik (Meta-analyse) 30 80% moclobemide Aurorix 25 agomelatine Thymanax bupropion Wellbutrin 20 placebo mirtazapine Remeron fluvoxamine Fevarin 15 escitalopram duloxetine Lexapro Zymbalta 10 50% imipramine fluoxetine paroxetine Prozac Seroxat 5 10% citalopram venlafaxine sertraline Cipramil Efexor Zoloft 0 Serreti A et al J Clin Psychopharmacol 2009 jun;29(3): Bewerking Knegtering 2010

14 Sexual Dysfunction During 6 Weeks Treatment With Antipsychotics Knegtering et al, 2001, 2002, 2003, 2006,

15 Sexual Dysfunction During 6 Weeks Treatment With Antipsychotics % Patients Classic AP Clozapine Olanzapine Quetiapine Risperidone Aripipirazole Serum Prolactin Levels (ME/L) Classical Clozapine Olanzapine Quetiapine Risperidone Aripiprazole Sexual Dysfunction 0 Prolactin Knegtering et al, 2001, 2002, 2003, 2006,

16 Screeningsvraag

17 Screeningsvraag Veel mensen bemerken tijdens de behandeling met medicijnen een verandering in seksueel functioneren. Sommige mensen bemerken een verbetering, anderen een verslechtering. Heeft u een verandering gemerkt in het seksueel functioneren sinds het gebruik van

18 Welke geneesmiddelen veroorzaken seksuele functiestoornissen?

19 Invloed van medicamenten op verschillende fasen van seksualiteit Lithium; : vooral libido vermindering? Antipsychotica Prolactine verhogende : sterk, alle fasen Prolactine sparende : gering, vooral libido? Niet? Antidepressiva SSRI s : libido erectie maar vooral orgasme stoornissen TCA s : vooral clomipramine libido, erectie en orgasme stoornissen MAOa/b-remmers : libido, erectie, ejaculatie en orgasme stoornissen (alleen casuistiek)

20 Welke fasen in het seksueel gedrag worden door psychofarmaca beinvloed?

21 Welke neurotransmitter systemen zijn betrokken bij seksualiteit?

22 Invloed van medicamenten op verschillende fasen van seksualiteit Libido Opwinding Orgasme Ejaculatie Lithium?? Prolactine verhogende antipsychotica Antidepressiva (SSRI s)?? B-blokkers

23 Dopamine Hypothesis of Schizophrenia

24 Dopamine Hypothesis of Schizophrenia Mesocortical pathway Hypoactivity: negative symptoms Nigrostratial pathway (part of EP system) Tuberoinfundubular pathway (inhibits prolactin release) Mesolimbic pathway Hyperactivity: positive symptoms

25 Dopamine Antagonism: Positive Symptoms, EPS, hyperprolactinemia EPS DA inhibition Hyperprolactinemia Improvement of positive symptoms

26 De hypofyse en prolactine

27 De hypofyse en prolactine Corticotroop hormoon Groei Hormoon Prolactine Thyrotrophin LH TSH Knegtering H

28 Sexual Dysfunction And Prolactin Levels In Patients Treated With Risperidone Or Olanzapine No External Financial Support

29 Sexual Dysfunction And Prolactin Levels In Patients Treated With Risperidone Or Olanzapine Study Design No External Financial Support Week 1 Week 6 Risperidon 1-6mg/day randomisatie Previous antpsychot Symptoms Side effects Informed Concent Age PANSS I Olanzapine 5-25mg/day Knegtering et al 2006 J Sex Mart Ther PANSS II CGI ASFQ LAB

30 Sexual Side Effects And Serum Prolactin With Risperidone And Olanzapine * Any Dysfunction Libido Orgasm ** Prolactin % Patients Prolactin (ME/L) ** 10 * Risperidone (N = 21) Olanzapine (N = 25) 0 Risperidone Olanzapine * Mann Whitney U, P<.05. ** t-test, P=.03. Knegtering et al 2006 J Sex Mart Ther

31 Sexual Side Effects And Serum Prolactin With Risperidone And Olanzapine In Men * Sexual Dysfunction Libido Erection Ejaculation Orgasm Prolactin % Patients Prolactin (ME/L) * ** 0 Risperidone (N = 19) Olanzapine (N = 20) Risperidone Olanzapine * Mann Whitney U, P<.004. ** t-test, P=.002. Knegtering et al 2006 J Sex Mart Ther

32 Sexual Dysfunction And Prolactin Levels In Patients Treated With Risperidone Or Quetiapine Unconditional Grant AstraZeneca

33 Sexual Dysfunction And Prolactin Levels In Patients Treated With Risperidone Or Quetiapine Study Design Unconditional Grant AstraZeneca Week 1 Week 6/LOCF Risperidon 1-6mg/day randomisatie Previous antpsychot Quetiapine mg/day Symptoms Side effects Informed Concent Age PANSS I Knegtering e.a J Clin Psychopharm Vol PANSS II CGI ASFQ LAB

34 Sexual Dysfunction In Male Patients Using Risperidone Or Quetiapine * Sexual Dysfunction Libido Erection % Patients * * Ejaculation Orgasm Risperidone (N = 15) Quetiapine (N = 19) *P=.05 Knegtering e.a J Clin Psychopharm Vol

35 Sexual Dysfunction In Male Patients Using Risperidone Or Quetiapine Risperidone Quetiapine ** 47 Risperidone Quetiapine % Patients * 21 Prolactin Levels (ng/ml) ** N = 19 N = Sexual Dysfunction (libido and orgasm) 0 Sexual Dysfunction (libido and orgasm) * Chi square, P<.02. ** t-test, P=.000. Knegtering e.a J Clin Psychopharm Vol

36 Sexual Dysfunction In Female Patients Using Risperidone Or Quetiapine 45 Risperidone Quetiapine Risperidone ** Quetiapine % Patients Prolactin Levels (ng/ml) N = 10 * 0 N = ** 18 0 Sexual Dysfunction (libido and orgasm) 0 Sexual Dysfunction (libido and orgasm) * Chi square, P<.04. ** t-test, P=.001. Knegtering e.a J Clin Psychopharm Vol

37 Sexual Dysfunction In Female Patients Using Risperidone Or Quetiapine 60 * Sexual Dysfunction 50 Libido % Patients * Lubrication Orgasm Risperidone (N = 10) Quetiapine (N = 6) *P=.05 Knegtering e.a J Clin Psychopharm Vol

38 Sexual Dysfunction and Prolactin Levels in Patients Treated with Risperidone or Aripiprazole Grant BMS Netherlands Study Design Week 1 Week 6/LOCF Risperidon 1-6mg/day randomisatie Previous antpsychot Aripiprazole mg/day Symptoms Side effects Informed Consent Age PANSS I PANSS II CGI ASFQ LAB Knegtering Bous et al 2008 T. v. Psychiatrie 50 (suppl1) S335, Schizophrenia Research 102/1-3 suppl, 239.

39 Sexual Dysfunction and Prolactin Levels in Patients Treated with Risperidone or Aripiprazole: Results Week 0 Niet gestart N=5 N=1 Week 6 N=34 N=10 Risperidon 3.2 (SD 1.15) mg/dag N=18 (3 ) randomisatie Afbouw vorig antipsychoticum Aripiprazole 12.6 (SD 5.79) mg/dag Symptomen Informatie Toestemming Leeftijd: jaar PANSS I Niet gestart N=4 N=1 Voortijdig gestopt N=5 Wegens rusteloosheid en/of slapeloosheid PANSS II CGI ASFQ LAB N=18 (5 ) Knegtering Bous et al 2008 T. v. Psychiatrie 50 (suppl1) S335, Schizophrenia Research 102/1-3 suppl, 239.

40 Sexual Dysfunction in Patients Using Risperidone or Aripiprazole Sexsual dysfunction % Patients Improvement sexual functioning * ** Sexuel dysf *** 1000 Libido Orgasme 800 ** 600 Risperidone (N = 18 * Mann Whitney P=.005. ** Mann Whitney P=.01. *** t-test, P=.005. * ** Aripiprazole (N = 18) Prolactin (ME/L) Risperidone Prolactine Aripiprazole *** ** Knegtering Bous et al 2008 T. v. Psychiatrie 50 (suppl1) S335, Schizophrenia Research 102/1-3 suppl, 239.

41 Sexual Dysfunction in Male Patients Using Risperidone or Aripiprazole % 80 Patients 60 * * Sexual Dysfunction Libido Erection ** Prolactin 40 * Ejaculation Orgasm ** Risperidone (N = 15) Aripiprazole (N=13) 0 Risperidone Aripiprazole * Chi square P<.05 ** T-test p=.002 Knegtering Bous et al 2008 T. v. Psychiatrie 50 (suppl1) S335, Schizophrenia Research 102/1-3 suppl, 239.

42 Seksuele Disfuncties na 6 weken behandeling met antipsychotica, samenvatting Knegtering et al, 2001, 2002, 2003, 2006, 2008.

43 Seksuele Disfuncties na 6 weken behandeling met antipsychotica, samenvatting % Patients Classic AP Clozapine Olanzapine Quetiapine Risperidone Aripipirazole Serum Prolactin Levels (ME/L) Classical Clozapine Olanzapine Quetiapine Risperidone Aripiprazole Sexual Dysfunction 0 Prolactin Knegtering et al, 2001, 2002, 2003, 2006, 2008.

44 Prolactine bij mannen na 6 weken behandeling met antipsychotica Classical Clozapine Olanzapine Quetiapine Risperidone Aripiprazole Serum Prolactin Levels (ME/L) Prolactin Knegtering et al, 2001, 2002, 2003, 2006 and 2008

45 Waarom veroorzaakt een hoge prolactinespiegel seksuele functiestoornissen?

46 Invloed van prolactine op gedrag? Prolactine remt sommige dopaminerge regio s in het brein Prolactine is verhoogd bij parenting gedrag bij proefdieren (en afwezig knock-out ratten, apen) Prolactine is verhoogd tijdens seksuele activiteit met piek tijdens en na orgasme. Prolactine piek na een orgasme remt seksuele activiteit (mens) Exton et al. Psychoneuroendocrinology. 2001;26:287. Exton et al. World J Urol. 2001;19:377. Haake et al. Int J Impot Res. 2002;14:133.

47 Invloed van prolactine op gedrag? Mensen met een tumor die prolactine produceert (proactinomen) krijgen menstruatie en seksuele functiestoornissen Kinderen behandeld met prolactine verhogende cytostatica vertonen in adolecentie minder dating gedrag Mannen krijgen bij prolactine verhoging wel ochtend-erecties maar kunnen minder fantaseren over seks Knegtering

48 Hypothese Prolactine is een hormoon dat boven een zekere bloedspiegel gedrag laat wisselen van seksueel exploratief gedrag naar alternatief (ouderschapgebonden) gedrag Via dopaminerge mechanismen wordt deze gedragswisseling bevorderd.

49 Samenvatting Seksuele disfuncties (en menstruatie problemen) treden vaak op bij gebruik van klassieke antipsychotica en meer nog risperidon, minder frequent bij olanzapine, quetiapine en mogelijk ook clozapine. Geen seksuele functiestoornisen bij aripiprazole? Bij langer durende medicatie gebruik verdwijnen seksuele functiestoornissen niet (onderzoek niet getoond) Prolactine verhoging speelt een belangrijke rol Knegtering et al Psychoneuroendocrinology 2008 Jul;33(6):711-7.

50 Interventies voor ongewenste seksuele effecten van antipsychotica Vraag naar actief en routinematig naar ongewenste effecten (bijwerkingen), inclusief seksuele. Overleg met de patient de last. Overweeg een prolactine-sparend antipsychoticum (olanzapine tot 20 mg, quetiapine, aripiprazole). Of verlaag indien mogelijk de dosis Andere mogelijkheden (dopamine agonisten of sildenafil, tadalafil (Viagra achtige stoffen (duur)).

51 Literatuur H. Knegtering. Sexual functioning and antipsychotics, role of prolactin. PhD Thesis Knegtering H., Bruggeman R. What are the effects of antipsychotics on sexual functioning? Primary Psychiatry (2), 51-56*. Also other articles same issue. Balon R. The effects of antidepressants on human sexuality. Diagnosis and management. Primary Psychiatry Knegtering and Bruggeman: Sexual dysfunction and antipsychotics, how to bring up the up the issue when talking to patients. Adv in Schizophr and Clin Psychiatry (1): 8-12 Knegtering H., Bruggeman, R., Castelein S., Wiersma D. Antipsychotica en seksueel functioneren bij mensen met psychosen. Tijdschrift voor Psychiatrie (Oktober 2007)*. Knegtering H., van den Bosch R.J., Castelein S., Bruggeman R., Sytema S., van Os J. (2008). Are sexual side effects of prolactin-raising antipsychotics reducible to serum prolactin. First Schizophrenia International Research Society Conference. Venice June 21/25. Schizophrenia Research 102/1-3 suppl 2, 239. * online