Antipsychotica en seksuele bijwerkingen: van farmacologische mechanismen tot de klinische praktijk
|
|
- Margaretha Meyer
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Antipsychotica en seksuele bijwerkingen: van farmacologische mechanismen tot de klinische praktijk Dr. Marrit K. de Boer Psychiater / onderzoeker Universitair Medisch Centrum Groningen
2 Disclosure Twee studies die mede gefinancierd werden door Lilly en BMS. Speakers fees van Lilly.
3 Leerdoelen Na het volgen van deze presentatie weet u: Dat seksuele bijwerkingen bij antipsychotica veel voorkomen. Welke fasen van seksueel functioneren beïnvloed kunnen worden door antipsychotica. Dat seksuele bijwerkingen de therapietrouw en kwaliteit van leven negatief beïnvloeden. Waarom het belangrijk is dat behandelaren actief vragen naar seksuele bijwerkingen en hoe dit gedaan kan worden. Wat de belangrijkste farmacologische mechanismen zijn waardoor seksuele bijwerkingen ontstaan. Welke behandelingsstrategieën beschikbaar zijn voor seksuele bijwerkingen van antipsychotica.
4 Algemene inleiding Seksueel functioneren bij patiënten met schizofrenie is afhankelijk van: De ziekte zelf Psychosociale factoren Lichamelijke gezondheid Gebruik van psychofarmaca Aizenberg et al., 1995; Marques et al., 2012
5 Algemene inleiding Patiënten met schizofrenie: Minder vaak een lange en stabiele relatie 80-90% heeft behoefte aan seksuele activiteit en/of een intieme relatie Seksuele bijwerkingen: Belangrijk onderwerp Moeite om het te bespreken Voor sommigen erger dan de oorspronkelijke klacht McCann, 2010; Finn et al., 1990
6 Waarom vragen naar seksuele bijwerkingen? Percentage patiënten dat seksuele bijwerkingen meldt bij medicatiegebruik, spontaan of met vragenlijst Antidepr spon Antidepr quest Antipsych spon Antipsych quest 10 0 Montejo-Gonzalez et al., 1997; Knegtering et al., 2004
7 Hoe vragen naar seksuele bijwerkingen? Screeningsvraag Sommige patiënten merken een verandering in hun seksuele verlangens of functioneren als ze medicijnen gebruiken. Veranderingen in seksueel functioneren kunnen gemerkt worden tijdens het vrijen met een ander of bij zelfbevrediging. Sommige patiënten merken een verbetering in het seksueel functioneren, anderen een verslechtering. Heeft u een verandering gemerkt sinds u uw huidige medicatie gebruikt? De Boer et al., Schizophrenia Research, 2013
8 6 gevalideerde vragenlijsten bij gebruik van antipsychotica Vraagt naar alle fasen: ASFQ beschikbaar op PRSexDQ CSFQ-14 Vraagt niet naar alle fasen: ANNSERS ASEX NSFQ De Boer et al., Schizophrenia Research, 2013; De Boer et al., J Sex Research, 2014
9 Seksuele disfunctie bij gebruik van antipsychotica Review Baggaley (studies vanaf 2002): Impact op seksueel functioneren (aflopend) Risperidon Klassieke antipsychotica Olanzapine Clozapine Quetiapine Aripiprazol Baggaley, 2008
10 Seksuele disfunctie bij gebruik van antipsychotica Studies Knegtering en De Boer % 70 Classic AP Serum Clozapine 60 Olanzapine Quetiapine 50 Risperidone Aripipirazole 40 Prolactin Levels (ME/L) Classical Clozapine Olanzapine Quetiapine Risperidone Aripiprazole Sexual Dysfunction 0 Prolactin Knegtering et al. 2008; De Boer et al. 2011
11 Meta-analyse seksuele disfunctie bij gebruik van antipsychotica Serretti and Chiesa, 2011
12 Seksuele bijwerkingen bij depot antipsychotica In literatuur nauwelijks iets over bekend Studie naar depot antipsychotica: Cross-sectionele studie, n=53 In Fact teams Lentis Groningen en Winschoten en polikliniek psychosen UCP 47% seksuele disfunctie gemeten met ASFQ Conclusie: Waarschijnlijk ongeveer evenveel seksuele bijwerkingen bij depot antipsychotica als orale antipsychotica De Boer et al., submitted
13 Kans op seksuele bijwerkingen (samengevat) Hoog: Klassieke antipsychotica, risperidon Vermoedelijk ook paliperidon (maar weinig onderzocht) Midden: Olanzapine, quetiapine, clozapine Laag: Aripiprazol Nog onbekend: Lurasidon De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015
14 Onderliggende farmacologische mechanismen
15 Relevante neurotransmitters in seksueel functioneren Inhibitie: Serotonine (5-HT) Opioïden Endocannabinoïden Excitatie: Dopamine Noradrenaline Oxytocine Melanocortines Pfaus, 2012
16 Relevante neurotransmitters in psychofarmaca Inhibitie Dopamine Noradrenaline Serotonine Acetylcholine Histamine Excitatie Dopamine Noradrenaline 5HT-1a 5HT-2 (2a? 2c?) De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015
17 Titel Tekst
18
19 Fosfodiësterase-5-remmers voor seksuele bijwerkingen? Fosfodiësterase-5-remmers (PDE-5 inhibitors): Sildenafil (Viagra ) Tadalafil (Cialis ) Vardenafil (Levitra ) Lodenafil Weinig onderzocht bij antipsychotica-geïnduceerde seksuele bijwerkingen Gopalakrishnan, 2006; De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014
20 Pilot studie met tadalafil Inclusion: - N=15 - Male patients - Treated with antipsychotics - Erectile dysfunction randomization Tadalafil Placebo Placebo Tadalafil 3 weeks 3 weeks IIEF SRA IGUQ ASFQ PANSS IIEF SRA IGUQ ASFQ PANSS IIEF SRA IGUQ ASFQ PANSS IIEF = International Index of Erectile Function Questionnaire SRA = Subject s Reaction on Antipsychotics IGUQ = Global-usefulness Question Grant Lilly Netherlands ASFQ = Antipsychotic and Sexual Functioning Questionnaire PANSS = Positive and Negative Syndrome Scale De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014
21 Resultaten tadalafil studie Geen effect gemeten met IIEF Wel effect gemeten met ASFQ Conclusie: Mogelijk enig effect, maar resultaten zijn niet consistent De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014
22 Behandelingsstrategieën: algemene interventies Vraag naar actief en routinematig naar ongewenste effecten (bijwerkingen), inclusief seksuele bijwerkingen Overleg met de patient de last Geef uitleg over seksuele bijwerkingen Psychosociale interventies De Boer et al., J Sex Research, 2014 De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015
23 Medicamenteuze behandelingsstrategieën Dosisverlaging Switchen Bv. naar quetiapine, olanzapine, aripiprazol Additiestrategieën Dopamine agonist, aripiprazol Fosfodiësterase-5-remmer: sildenafil, tadalafil, lodenafil De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015; De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014; Nunes et al., 2012
24 Conclusie Het is belangrijk om actief te vragen naar seksuele bijwerkingen, aangezien deze zelden spontaan worden gerapporteerd, maar wel leiden tot verminderde kwaliteit van leven en therapieontrouw Seksuele bijwerkingen van antipsychotica komen vaak voor, maar de kans hierop verschilt duidelijk per middel en is afhankelijk van de farmacologische eigenschappen Onderliggende farmacologische mechanismen zijn o.a.: Dopamine antagonisme Prolactine stijging α 1 antagonisme Medicamenteuze behandelingsstrategieën: Dosisverlaging, switchen Additiestrategieën Kennis van onderliggende mechanismen leidt tot het maken van beargumenteerde keuzes in de klinische praktijk
25 Dank voor uw aandacht!
Antipsychotica en seksuele bijwerkingen: het afwegen van behandelingsstrategieën
Antipsychotica en seksuele bijwerkingen: het afwegen van behandelingsstrategieën Dr. Marrit K. de Boer Psychiater / onderzoeker Universitair Medisch Centrum Groningen Disclosure Twee studies die mede gefinancierd
Nadere informatieOnder de tafel of op de (keuken) tafel?
Onder de tafel of op de (keuken) tafel? 3 e PHAMOUS symposium 30 mei 2017 Thalia Herder Psychiater in opleiding (UCP/UMCG) Arts/seksuoloog NVVS in opleiding (UMCG) Potentiële) belangenverstrengeling Voor
Nadere informatiePsychofarmaca hormonen en seksualiteit
Psychofarmaca hormonen en seksualiteit Rikus Knegtering Lentis Groningen UMCG-UCP, Rob Giel Onderzoekscentrum, Neuroimaging center Rijksuniversiteit Groningen Verpleegkundig Symposium Ede 18-02-2010 UCP
Nadere informatieSeksualiteit, psychiatrie, psychofarmaca en zorg
Seksualiteit, psychiatrie, psychofarmaca en zorg Dr. Rikus Knegtering, psychiater Lentis Groningen UMCG-UCP, Rob Giel Onderzoekscentrum, Neuroimaging center Rijksuniversiteit Groningen Congres Amersfoort
Nadere informatiePub u l b ic i at a i t e i s
Internationale publicaties (Peer ( Peer-reviewed reviewed journal articles) Castelein S, Gaag M van der, Bruggeman R, Busschbach JT van, Wiersma, D. Empowerment in People with Psychotic Disorders: A Comparison
Nadere informatieSamenvatting. Antipsychotica en seksueel functioneren bij mensen met schizofrenie. Rikus Knegtering
Samenvatting Antipsychotica en seksueel functioneren bij mensen met schizofrenie Rikus Knegtering Inleiding Klinische problemen bij mensen die met antipsychotische medicijnen werden behandeld vormden de
Nadere informatieConflicts of interests geen. nieuwe geneesmiddelen. Resultaten/conclusie. Rikus Knegtering. to the future.. Geneesmiddelen onderzoek UCP
Conflicts of interests geen Psychosen Rikus Knegtering 25 Jaar onderzoek. (N)iets nieuws onder de zon? 23 Oktober 2014, Back to the Future Rikus Knegtering, Lentis, RGOc, Neuroimaging center Kern Back
Nadere informatieVersie 2003 Academisch Ziekenhuis Groningen Afdeling Psychiatrie Rikus Knegtering & Stynke Castelein
Antipsychotics and Sexual Functioning Questionnaire A.S.F.Q. Versie 2003 Academisch Ziekenhuis Groningen Afdeling Psychiatrie Rikus Knegtering & Stynke Castelein Inleiding In het kader van wetenschappelijk
Nadere informatieAntipsychotica en seksueel functioneren, theorie en praktijk Marrit de Boer en Rikus Knegtering
GGzet Wetenschappelijk 2014 Jaargang 18 nummer 3 Kakkerlak Swanny Kremer Antipsychotica en seksueel functioneren, theorie en praktijk Marrit de Boer en Rikus Knegtering Therapeutische leefstijlveranderingen
Nadere informatieCitation for published version (APA): Castelein, S. (2009). Guided peer support groups for psychosis: A randomized controlled trial s.n.
University of Groningen Guided peer support groups for psychosis Castelein, Stynke IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please
Nadere informatieEen kwestie van maatwerk
Medicamenteuze interventies ter vermindering van agressief gedrag Een kwestie van maatwerk Dr Rob Heerdink Pharmacoepidemiology & Clinical Pharmacology Utrecht Institute for Pharmaceutical Sciences Universiteit
Nadere informatieDe toegevoegde waarde van antipsychotica bij de behandeling van een depressie. P. Moleman directeur Moleman Psychopharmacology
De toegevoegde waarde van antipsychotica bij de behandeling van een depressie P. Moleman directeur Moleman Psychopharmacology Relaties met een farmaceutisch bedrijf of sponsor Geen Antidepressivum, antipsychoticum
Nadere informatieFrank van Es,psychiater UCP
Zorgvraag: Speerpunt van de KNMG Co-patiënt bij het consult Bereiken we onze patiënten? 376.62 patiënten van 20 studies naar herhalingsrecepten Therapietrouw; vanwege Risico op een Infarct na eerder Infarct
Nadere informatieVZA Psychiatrie Workshop DVZA Apr Siska Desplenter
VZA Psychiatrie Workshop DVZA 05.02.2019 Apr Siska Desplenter Casus 26/08/2016 Casus Man, 30 jaar, 73 kg DSM: schizofrenie, paranoïde type Wisselend cannabis gebruik Expliciete vraag patiënt switch Xeplion
Nadere informatieSchizofrenie/psychotische stoornis: MAO-remmers bij depressie 6558 PANSS: Positive and Negative Syndrome Scale
Schizofrenie/psychotische stoornis: MAO-remmers bij depressie 6558 PANSS: Positive and Negative Syndrome Scale CONCLUSIE MAO-remmers kunnen de afbraak van dopamine remmen, waardoor er in theorie een verergering
Nadere informatieBewegingsstoornissen bij jong volwassenen met schizofrenie. GROUP Symposium Ypsilon en Anoiksis 22 januari 2010 J. Koning, AIOS Symforagroep
Bewegingsstoornissen bij jong volwassenen met schizofrenie GROUP Symposium Ypsilon en Anoiksis 22 januari 2010 J. Koning, AIOS Symforagroep Hoofdboodschap Ondanks de introduc/e van nieuwere types an/psycho/ca
Nadere informatieAntipsychotica en monitoren van bijwerkingen
Antipsychotica en monitoren van bijwerkingen Symptomatische behandeling bij psychosen Effectiviteit: 70 a 90% Indicaties Schizofrenie Manie Depressie met psychot. kenm. Waanstoornis Psychose NAO Psycho-org.
Nadere informatieSRA-c Version July 2008 (Dutch)
SRA-c Version July 2008 (Dutch) Subject s Reaction to Antipsychotics Clinical version Klinische versie van de SRA vragenlijst voor de evaluatie van gewenste en ongewenste effecten van antipsychotica gebruik
Nadere informatieCover Page. Author: Liem-Moolenaar, Marieke Title: Human pharmacology of current and new treatments for schizophrenia Issue Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18570 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Liem-Moolenaar, Marieke Title: Human pharmacology of current and new treatments
Nadere informatieTijdschrift voor Seksuologie (2004) 28, 140-146
Tijdschrift voor Seksuologie (2004) 28, 140-146 www.tijdschriftvoorseksuologie.nl Vaak seksuele functiestoornissen door antipsychotica, vooral bij prolactineverhoging. Resultaten van een aantal vergelijkende
Nadere informatieCHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING
CHAPTER 10 NEDERLANDSE SAMENVATTING 167 168 Systemische lupus erythematosus (SLE) is een chronische auto-immuunziekte waarbij auto-antilichamen een ontstekingsreactie door het gehele lichaam kunnen veroorzaken.
Nadere informatiedr. Wiepke Cahn UMCUtrecht
dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica
Nadere informatieDE AANPAK VAN GEDRAGSSTOORNISSEN BIJ OUDEREN MET DEMENTIE IN EEN WZC
DE AANPAK VAN GEDRAGSSTOORNISSEN BIJ OUDEREN MET DEMENTIE IN EEN WZC Infomoment voor huisartsen en verplegend personeel van WZC Sint-Camillus in Wevelgem Dokters Fien Dendoncker en Jan Vanroose 25/09/2014
Nadere informatieChapter 10 Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 De laatste jaren is de mortaliteit bij patiënten met psychotische aandoeningen gestegen terwijl deze in de algemene populatie per leeftijdscategorie is gedaald. Een belangrijke
Nadere informatieNeuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten
Proefschrift: S.U. Zuidema Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie Samenvatting Dementie is een ongeneeslijke aandoening met belangrijke effecten op cognitie, activiteiten
Nadere informatieDe toegevoegde waarde van antipsychotica bij de behandeling van een depressie. P. Moleman directeur Moleman Psychopharmacology
De toegevoegde waarde van antipsychotica bij de behandeling van een depressie P. Moleman directeur Moleman Psychopharmacology Relaties met een farmaceutisch bedrijf of sponsor Geen 3 Casus: 39-jarige man,
Nadere informatieAls het niet over gaat
Als het niet over gaat Begeleiding van chronisch psychiatrisch patiënten in de huisartsenpraktijk Marian Oud en Ingrid Houtman kaderartsen ggz Na deze workshop heb je: Leerdoelen kennis van de componenten
Nadere informatieDiseasemanagement. Jaarlijkse evaluatie van de gezondheid
Utrecht, 18 december 2008 Irene Lako, RGOc/UMC Groningen Diseasemanagement Jaarlijkse evaluatie van de gezondheid Irene Lako, S Schorr, K van der Elst, H Knegtering, C Slooff, JRBJ Brouwers, K Taxis, R
Nadere informatieCannabis en alcohol in de praktijk van de psychiater. Arjen Neven, psychiater a.neven@palier.nl Centrum voor Dubbele Problematiek Palier, Den Haag
Cannabis en alcohol in de praktijk van de psychiater Arjen Neven, psychiater a.neven@palier.nl Centrum voor Dubbele Problematiek Palier, Den Haag Disclosure (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst
Nadere informatieDisclaimer. Deze presentatie kan off-label informatie bevatten. Raadpleeg altijd de SmPC alvorens enige medicatie voor te schrijven.
Disclaimer De inhoud van deze presentatie is onafhankelijk samengesteld door de spreker(s). De slides representeren de persoonlijke mening van de spreker(s). Deze presentatie kan off-label informatie bevatten.
Nadere informatieSwitching Antipsychotica (AP)
Switching Antipsychotica (AP) Het hoe & wat Hans Oolders, psychiater Syndroom Schizofrenie Incoherentie Onsamenhangendheid Wanen Hallucinaties Desorganisatie Realiteit verstoring Sociale teruggetrokkenheid
Nadere informatieDepressieve symptomen bij mensen met schizofrenie
Groningen, Maart 013 4/5 Depressieve symptomen bij mensen met schizofrenie Count symptoms that count Overlap is nog iets gecompliceerder.. Depressive symptoms Negative symptoms EPS Irene M. Lako 1,, Prof.
Nadere informatieInteracties met Psychofarmaca. Drs. G. Nap, Ziekenhuisapotheker MHA Apotheek Parnassia Groep 14 november 2016
Interacties met Psychofarmaca Drs. G. Nap, Ziekenhuisapotheker MHA Apotheek Parnassia Groep 14 november 2016 Disclosure belangen spreker Gert Nap (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk
Nadere informatieDilemma s voor behandelaars bij het voorschrijven van libidoremmende medicatie
Dilemma s voor behandelaars bij het voorschrijven van libidoremmende medicatie Jelle A. Troelstra, psychiater Van der Hoevenkliniek Utrecht EFP 17 november 2009 Is het voorschrijven van libidoremmers te
Nadere informatieCopyright 2016 M. de Ruijter & L..Tammenga. Bijwerkingen in de GGZ
Copyright 2016 M. de Ruijter & L..Tammenga Bijwerkingen in de GGZ Ideaal middel farmacologisch eenvoudig werkingsmechanisme = therapeutische indicatie weinig tot geen andere farmacologische effecten Realiteit
Nadere informatieOp weg naar vermindering van negatieve symptomen/apathie en een betere toekomst in de maatschappij voor mensen met psychosen.
Op weg naar vermindering van negatieve symptomen/apathie en een betere toekomst in de maatschappij voor mensen met psychosen. Rikus Knegtering 10 September 2015 Lentis, NIC, RGOc, UMCG Abstract: Op weg
Nadere informatieSt. Antonius Ziekenhuis
UROLOGIE Behandeling met PDE-5 remmer BEHANDELING Behandeling met PDE-5 remmer Uw uroloog heeft een recept met een PDE5-remmer voorgeschreven voor u. In deze folder leest u meer informatie over de werking
Nadere informatieAntipsychotica en seksueel functioneren bij mensen met psychosen
state-of-the-art-artikel Antipsychotica en seksueel functioneren bij mensen met psychosen h. knegtering, r. bruggeman, s. castelein, d. wiersma achtergrond Seksuele functiestoornissen die optreden tijdens
Nadere informatieRichtlijn Antipsychotica. Richtlijnenmiddag 2017
Richtlijn Antipsychotica Richtlijnenmiddag 2017 Voor wie Daarvoor is de indeling volgens de DSM 5: 297.1 Waanstoornis 298.8 Kortdurende psychotische stoornis 295.40 Schizofreniforme stoornis 295.90 Schizofrenie
Nadere informatieSamenvatting (Dutch Summary)
Samenvatting (Dutch Summary) CHAPTER 286 Samenvatting Schizofrenie is een van de ernstigste psychiatrische aandoeningen, die ongeveer 1% van de wereldbevolking treft. De prevalentie van schizofrenie is
Nadere informatiePsychofarmaca bij d e de ouderen Waarom slikken zij? A D. D Hooghe Hooghe
Psychofarmaca bij de ouderen Waarom slikken zij? A. D Hooghe Psychofarmaca Benzodiazepines en aanverwanten Antidepressiva Antipsychotica Antipsychotica Assessment of antipsychotic prescribing in Belgian
Nadere informatieAcute ingrijpmedicatie. Dr. Maarten Bak, psychiater Benjamin Richartz, afdelingshoofd Mondriaan / Universiteit Maastricht
Acute ingrijpmedicatie Dr. Maarten Bak, psychiater Benjamin Richartz, afdelingshoofd Mondriaan / Universiteit Maastricht Disclosure Maarten Bak Speaker fees received from: Astra Zeneca, Lundbeck Positions
Nadere informatieOntwikkeling van de vragenlijst Betrouwbaarheid en validiteit
109 Samenvatting 110 Inleiding Dit proefschrift beschrijft de ontwikkeling van een vragenlijst die door patiënten zelf in te vullen is om zowel gewenste (effectiviteit) als ongewenst effecten (bijwerkingen/tolerabiliteit)
Nadere informatieIn the Client Care Control Room
In the Client Care Control Room Een blik in de toekomst- Naar een optimale somatische zorg voor psychitatrische patienten Richard Bruggeman Provinciaal Psychosen Programma UCP UMCG Groningen en Lentis
Nadere informatieHet Effect van Gender op de Relatie tussen Persoonlijkheidskenmerken en Seksdrive
Gender, Persoonlijkheidskenmerken en Seksdrive 1 Het Effect van Gender op de Relatie tussen Persoonlijkheidskenmerken en Seksdrive Gender Effect on the Relationship between Personality Traits and Sex Drive
Nadere informatieSociale uitsluiting bij autisme spectrum stoornis (ASS) Gegevens bij aanmelding. Gegevens bij aanmelding. Inhoud
Gegevens bij aanmelding Gegevens bij aanmelding Ervaring Bijna iedereen Waarom/bij wie? Langdurige overvraging Stress en puberteit Drugs Geen grip op leven; zeer onveilig gevoel Bij jongeren ( als ouder
Nadere informatieMedicatiegebruik bij mensen met een verstandelijke beperking
Medicatiegebruik bij mensen met een verstandelijke beperking Congres Mind the Body 12 februari 2015 Barber Tinselboer, AVG s Heeren Loo locatie Apeldoorn Inhoud Casus Medicatie en de cliënt met een verstandelijke
Nadere informatieMedicatie bij Probleemgedrag
Medicatie bij Probleemgedrag Reehorst 10-6-2016 Dr. Martin Kat psychiater M.C.Alkmaar afd. Klin. Geriatrie/ Amsterdam/ CCE psykat@hetnet.nl inhoud Probleemgedrag en de ouderenpsychiatrie Wat doet medicatie
Nadere informatieScreening op bijwerkingen van psychofarmaca Polikliniek bijwerkingen
Screening op bijwerkingen van psychofarmaca Polikliniek bijwerkingen Lianne Tammenga, Verpleegkundig Specialist GGZ Marielle de Ruijter, Coördinator Polikliniek bijwerkingen Verpleegkundig Specialist GGZ
Nadere informatieSRA. Subjects Reactie op Antipsychoticagebruik. H.A. Wolters H. Knegtering D. Wiersma R.J. van den Bosch Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG)
SRA Subjects Reactie op Antipsychoticagebruik H.A. Wolters H. Knegtering D. Wiersma R.J. van den Bosch Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) Ref.: Wolters HA, H Knegtering, D Wiersma, RJ van den
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Antipsychotica worden frequent voorgeschreven aan oudere patiënten voor de behandeling van een delier of gedragsproblemen bij dementie. In Nederland zijn er meer dan 300.000 antipsychotica
Nadere informatieUniversitair Medisch Centrum Groningen
Universitair Medisch Centrum Groningen Beter af met minder Reduction of Inappropriate psychotropic Drug use in nursing home residents with dementia Claudia Groot Kormelinck Prof.dr. Sytse Zuidema Probleemgedrag
Nadere informatie11-10-2014. Ypsilon 30 jaar. Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart
Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht - Ypsilon en onderzoekers trekken sinds die tijd met elkaar op Wat hebben we gezamenlijk bereikt!
Nadere informatieInformatieavond Bipolaire stoornis. Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater
Informatieavond Bart van den Bergh, verpleegkundig specialist GGz Ronald Vonk, psychiater Bipolaire Stoornis Bipolaire Stoornis = Manisch Depressieve Stoornis (MDS) Algemeen Ziekteverschijnselen Beloop
Nadere informatieSeksuele stoornissen bij psychofarmaca. Informatiebrochure patiënten
Seksuele stoornissen bij psychofarmaca Informatiebrochure patiënten INHOUD Inleiding 1. Wat zijn psychofarmaca en hoe werken ze? 2. Seksuele bijwerkingen van psychofarmaca 2.1. Angstdempende middelen 2.2.
Nadere informatieSeksuele stoornissen bij psychofarmaca. Informatiebrochure patiënten
Seksuele stoornissen bij psychofarmaca Informatiebrochure patiënten 1 INHOUD Inleiding 1. Wat zijn psychofarmaca en hoe werken ze? 2. Seksuele bijwerkingen van psychofarmaca 2.1. Angstdempende middelen
Nadere informatieRob Heerdink Universitair Hoofddocent Klinische Farmacoepidemiologie Universiteit Utrecht
Hoe vertaal ik resultaten uit de medische literatuur en richtlijnen naar de dagelijkse praktijk? Interpretatie van resultaten van geneesmiddelenonderzoek Rob Heerdink Universitair Hoofddocent Klinische
Nadere informatieCasuïstiek bespreking. delier
Casuïstiek bespreking delier Bernarda Heslinga Huisarts, kaderarts palliatieve zorg, lid consultatieteam palliatieve zorg Helma Mebius Verpleegkundige, lid consultatieteam palliatieve zorg Palliatieve
Nadere informatieDr. L. Bais, Lentis
NEGATIEVE SYMPTOMEN EN APATHIE: DISCLOSURES: LEONIE BAIS NEUROSTIMULATIE ALS MOGELIJKE BEHANDELVORM LEONIE BAIS & RIKUS KNEGTERING LENTIS NEUROIMAGING CENTER, UMCG ROB GIEL ONDERZOEKCENTRUM, UMCG (potentiële)
Nadere informatieMEMANTINE-ADDITIE AAN CLOZAPINE 1. Memantine-additie aan Clozapine bij Therapieresistente Schizofrenie
MEMANTINE-ADDITIE AAN CLOZAPINE 1 Memantine-additie aan Clozapine bij Therapieresistente Schizofrenie (Memantine Add-On Therapy to Clozapine in Refractory Schizophrenia) David M.H. Buyle David M.H. Buyle
Nadere informatieDepot antipsychotica
Depot antipsychotica Rikus Knegtering Lentis Groningen Rob Giel onderzoekscentrum, Neuroimaging centrum, UMCG Groningen-Maastricht 9 april 2014 Dank aan Dr. Stefan Heres, Prof Dr. Prakash Masand, Andrea
Nadere informatieRunning head: EFFECT VAN IB-CGT OP SEKSUELE DISFUNCTIES BIJ VROUWEN
Running head: EFFECT VAN IB-CGT OP SEKSUELE DISFUNCTIES BIJ VROUWEN Het Effect van Online Cognitieve Gedragstherapie op Seksuele Disfuncties bij Vrouwen The Effectiveness of Internet-based Cognitive-Behavioural
Nadere informatieCAT VRAGEN OEFENEN Week 1. Cursus Psychisch Functioneren Mw. dr. U. Klumpers, psychiater/ cursuscoördinator Vrijdag 8 maart 2013
CAT VRAGEN OEFENEN Week 1 Cursus Psychisch Functioneren Mw. dr. U. Klumpers, psychiater/ cursuscoördinator Vrijdag 8 maart 2013 1.Psychiatrisch onderzoek: De cognitieve functies bestaan o.a. uit: a. geheugen,
Nadere informatieBegeleiding van chronisch psychiatrische patiënten (EPA) in de 1e lijn. Het zijn net gewone mensen
Begeleiding van chronisch psychiatrische patiënten (EPA) in de 1e lijn Het zijn net gewone mensen Voorstellen Julia Machielsen (POH-GGZ/verpleegkundig specialist GGZ) Ingrid Houtman (Huisarts/Kaderarts
Nadere informatieMedicatie bij dementie. Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist
Medicatie bij dementie Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist Inhoud Terug naar de basis De hersenen en de ziekte van Alzheimer Het geheugen Het autonoom zenuwstelsel De
Nadere informatieCost-effectiveness of the HIT programme in patients with schizophrenia and persistent auditory hallucinations
Costeffectiveness of the HIT programme in patients with schizophrenia and persistent auditory hallucinatio A.D. Stant, H. Groen,, D. Wiersma, J.A. Jenner,, E.M. TenVergert MTAbureau & afdeling Psychiatrie
Nadere informatieStemmen in beeld Bunnik Symposium 8 maart 2013
Stemmen in beeld Bunnik Symposium 8 maart 2013 Disclosure Iris Sommer Speaker fees received from: Lundbeck Positions held on Advisory Boards: no commercial companies Grants and sponsoring: ZONMW, NWO,
Nadere informatieTherapie(on)trouw bij MS en het Nocebo-effect
en het Nocebo-effect Christine Westerweel, GZ-psycholoog MS-Expertisecentrum Nieuw Unicum MSMS, 18 december 2018 Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk
Nadere informatieSociale cognitie bij schizofrenie GROUP
Sociale cognitie bij schizofrenie GROUP 06-02-2015 Arija Maat AMC Geen Belangenverstrengeling Introductie 2009 AGIKO UMC Utrecht (Dr. W. Cahn en Prof.dr. R.S. Kahn) Sociale cognitie en schizofrenie GROUP
Nadere informatiePositieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen
Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic
Nadere informatiebehandeling van psychotische stoornissen
Workshop: De plaats van depotantipsychotica bij de medicamenteuze behandeling van psychotische stoornissen Dr. P.F.J. (Raphael) Schulte Opleider psychiatrie Psychiater behandelcentrum bipolaire stoornissen,
Nadere informatieBijwerkingen van psychofarmaca. M. de Ruijter en L. Tammenga Verpleegkundig specialist GGZ Polikliniek bijwerkingen GGz Centraal
Screenen is zinloos Bijwerkingen van psychofarmaca M. de Ruijter en L. Tammenga Verpleegkundig specialist GGZ Polikliniek bijwerkingen GGz Centraal Disclosure belangen sprekers Geen Leerdoelen Na het volgen
Nadere informatieABC ARIPIPRAZOL, BREXPRAZOL, CARIPRAZINE
ABC ARIPIPRAZOL, BREXPRAZOL, CARIPRAZINE SOME BASIC NEUROSCIENCE OF THE DOPAMINE SYSTEM EEN NIEUWE KLASSE ANTIPSYCHOTICA, OF VEEL MEER? VAN THEORIE NAAR PRAKTIJK RIKUS KNEGTERING, VOORJAAR 2019 DISCLOSURES
Nadere informatieStappenplan bevorderen van therapietrouw in de eerste lijn
Stappenplan bevorderen van therapietrouw in de eerste lijn Bevorderen van therapietrouw bij ouderen die chronisch medicatie gebruiken Stap 1: screenen op therapietrouw (kruis aan) Is het u duidelijk hoe
Nadere informatieIndividuele creatieve therapie als onderdeel van de oncologische revalidatie
Individuele creatieve therapie als onderdeel van de oncologische revalidatie Eveline Bleiker Minisymposium Oncologische Creatieve therapie in ontwikkeling 26 mei 2015 Achtergrond Even voorstellen Creatieve
Nadere informatieDe rol van stress en verwachtingen bij chronische lichamelijke klachten: Op weg naar innovatieve therapievormen
Symposium 30 maart 2012 Pijn, jeuk, vermoeidheid. verschillende klachten, één behandeling? Recente ontwikkelingen in de diagnostiek en behandeling van chronische lichamelijke klachten De rol van stress
Nadere informatieDe rol van stress en verwachtingen bij chronische lichamelijke klachten: Op weg naar innovatieve therapievormen
Symposium 30 maart 2012 Pijn, jeuk, vermoeidheid. verschillende klachten, één behandeling? Recente ontwikkelingen in de diagnostiek en behandeling van chronische lichamelijke klachten De rol van stress
Nadere informatieStudie naar bijwerkingen van medicijnen bij kinderen met (mogelijk) autisme
pagina 1 van 9 Studie naar bijwerkingen van medicijnen bij kinderen met (mogelijk) autisme SPACe-studie, informatiebrief voor kinderen 12 t/m 15 jaar die starten met een antipsychoticum Inleiding Wij vragen
Nadere informatieSRA-34. Subjects Reactie op Antipsychoticagebruik. Verkorte versie (Nederlands)
SRA-34 Subjects Reactie op Antipsychoticagebruik Verkorte versie (Nederlands) Vragenlijst voor de evaluatie van gewenste en ongewenste effecten van antipsychotica gebruik I.M. Lako H.A. Wolters H. Knegtering
Nadere informatieHet werkingsmechanisme van atypische antipsychotica
N E U R O F A R M A C O L O G I E Het werkingsmechanisme van atypische antipsychotica T R E F W O O R D E N A TYPISCHE ANTIPSYCHOTICA; WERKINGS- MECHANISME; EXTRAPYRAMIDALE BIJWER- KINGEN; CLOZAPINE. door
Nadere informatieVEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS
VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS OVER MIJ Veiligheid & voorschrijven van medicatie 6-11-2014 2 IK ZAL HET VANDAAG HEBBEN OVER Onderzoek doen OF waarom onderzoek doen leuk is en soms
Nadere informatieAngst en Netwerken. Angst en psychosen. Angst om. Angst om. Angst en psychose. Deel 1 Angst bij vroegdetectie, psychose en als drempel naar herstel.
Disclosure belangen spreker Angst en Netwerken (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële)
Nadere informatieGEWICHTSTOENAME DOOR ANTIPSYCHOTICA.
GEWICHTSTOENAME DOOR ANTIPSYCHOTICA. KAN IK DAAR WAT AAN DOEN? Erik E. Rijnvis, Auteur is casemanager bij Stichting De Zonnewijzer, een nazorg- en rehabilitatieproject voor adolescenten die een eerste
Nadere informatiePsychotische aandoeningen
Psychotische aandoeningen Psychotische aandoeningen 1/4 1/6 Mensen met een psychose gebruiken antipsychotica om uit de psychose te komen en om een nieuwe psychose te voorkomen. Het is voor iemand met een
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/25850 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/25850 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Beek, Erik te Title: Neuropharmacology of novel dopamine modulators Issue Date:
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieDetectie, monitoring, preventie, behandeling bijwerkingen psychofarmaca. Copyright 2015 M. de Ruijter & L..Tammenga
Detectie, monitoring, preventie, behandeling bijwerkingen psychofarmaca Copyright 2015 M. de Ruijter & L..Tammenga Speerpunten polikliniek bijwerkingen Kwaliteit van leven Medicatietrouw Preventie en behandeling
Nadere informatieHans Mulder, ziekenhuisapotheker WZA Assen Bennard Doornbos, psychiater GGZ Drenthe
Hans Mulder, ziekenhuisapotheker WZA Assen Bennard Doornbos, psychiater GGZ Drenthe In samenwerking met: M.Simoons 1, E.N. van Roon 2, R.Bruggeman 3 en H.G. Ruhé 4 1 Wilhelmina Ziekenhuis Assen, afdeling
Nadere informatieMetabool syndroom. Bestaat het wel bij de oudere psychiatrische patiënt?
Metabool syndroom Bestaat het wel bij de oudere psychiatrische patiënt? Even voorstellen Casper Jansen Specialist ouderengeneeskunde Centrum voor ouderenpsychiatrie GGNet Sanne Wassink-Vossen Verpleegkundig
Nadere informatieSeksualiteit en geneesmiddelen
Seksualiteit en geneesmiddelen Huisarts-onderzoeker, coördinator kaderopleiding urogynaecologie, UMC St Radboud Nijmegen Samenvatting Geneesmiddelen kunnen seksuele bijwerkingen hebben, met als mogelijke
Nadere informatieDag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie. Dr. P. Geerts
Dag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie Dr. P. Geerts Voorstelling en disclosure Psychiater AZ Groeninge Afdelingspsychiater STAP (ouderenpsychiatrie) Afdelingspsychiater liaisonpsychiatrie Systeemtherapeut
Nadere informatie8e Tweedaagse nascholing psychosen Noord Nederland - Hotel Zwartewater, Zwartsluis
8e Tweedaagse nascholing psychosen Noord Nederland - Hotel Zwartewater, Zwartsluis Donderdag 14 maart 2013 09:00-09:30 Ontvangst en inschrijving dagvoorzitter: Richard Bruggeman 09:30-12:00 Moderator:
Nadere informatieSlaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling
Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Het interactieve brein in slaap 12-10-2012 Slaapstoornissen
Nadere informatieDr. C. Slofstra, Lentis
Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Sponsoring of onderzoeksgeld Bedrijfsnamen Menzis Gemeente Groningen Christien Slofstra Hoe zorg je voor een sterk herstelondersteunend netwerk
Nadere informatieSoms kan er iets tussen u en uw partner in komen te staan.
Soms kan er iets tussen u en uw partner in komen te staan. Heeft u last van een erectiestoornis (ED) of van symptomen van een vergrote prostaat (BPH)?* Lees dan verder. * BPH, of benigne prostaathyperplasie,
Nadere informatieHandreiking voor onderzoekers en METC s bij het indienen en beoordelen van protocollen voor onderzoek naar suïcidepreventie
Handreiking voor onderzoekers en METC s bij het indienen en beoordelen van protocollen voor onderzoek naar suïcidepreventie Prof. dr. Ad Kerkhof Dr. Annemiek Huisman Vrije Universiteit Amsterdam In het
Nadere informatieDe Relatie tussen Hechting en Welbevinden bij Ouderen: De mediërende Invloed van Mindfulness en Zingeving
De Relatie tussen Hechting en Welbevinden bij Ouderen: De mediërende Invloed van Mindfulness en Zingeving Relationships between Attachment and Well-being among the Elderly: The mediational Roles of Mindfulness
Nadere informatiePsychosebehandeling met een lage dosering. -antagonist. l. de haan, i. maksmovic
korte bijdrage Psychosebehandeling met een lage dosering l. de haan, i. maksmovic samenvatting Onderzoek wordt besproken naar effectiviteit, bijwerkingen en -binding van lage versus hogere dosering antipsychotica
Nadere informatie, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis
2015041635, v26; FK Achtergrondinformatie Bipolaire Stoornis 5 Consultatiedocument Farmacotherapeutisch Kompas voor registratiehouders Graag reactie voor 30 november 2017 van de registratiehouders die
Nadere informatie