Lithium en de bipolaire stoornis

Transcriptie

1 Lithium en de biplaire strnis Plikliniek Hfddrp, Academische zrglijn biplair Inleiding Lithium, dat behrt tt de grep stemmingsstabilisatren, vrmt met het meeste bewijs vr effectiviteit, ng steeds de basis vr de medicamenteuze behandeling van de biplaire strnis (k wel manisch depressieve strnis genemd). De eerste beschrijving van het gebruik van lithium bij stemmingsstrnissen dateert al van het einde van de negentiende eeuw. In 1954, werd de effectiviteit van lithium vr het eerst wetenschappelijk bewezen dr de Deense lithiumexpert Mgens Schu. Pas vanaf de zeventiger jaren nam de behandeling van de biplaire strnis met lithium een grte vlucht, m in de tachtiger en negentiger jaren vanwege de txiteit en bijwerkingen weer tijdelijk af te nemen. De laatste jaren is het gebruik van lithium weer in pmars, en is ng steeds het vrkeursmiddel als het m de behandeling van de biplaire strnis gaat. Het gebruik van lithium leidt k tt minder suïcides. Lithium wrdt zwel tegepast in de nderhudsbehandeling van patiënten met een biplaire strnis, als in de acute behandeling van manische- en depressieve episdes. Ok bij langdurige depressieve strnissen wrdt lithium sms vrgeschreven als andere antidepressieve medicijnen geen, f nvldende, effect geven. Lithium Lithium is een in water plsbaar zut, dat in de natuur, bijv. In planten en water vrkmt. Lithium wrdt gewnnen in zutmijnen. Het smaakt als keukenzut met een metalige bijsmaak. Waarm lithium werkt bij de biplaire strnis, is niet ged bekend. Lithium; middelen en inname Lithiumcarbnaattablet van 400 mg (=milligram) bestaat k nder de merknamen Camclit en Priadel. Ze kunnen het beste ingenmen wrden met water f yghurt. Lithium heft slechts eenmaal per dag te wrden ingenmen. Als u vergeten bent uw (dagelijkse) dsis in te nemen dan neemt u p het vlgende tijdstip (f de vlgende dag) uw nrmale dsis in. U kunt een vergeten dsering niet inhalen, en k de vlgende keer geen dubbele dsis nemen. Bepalen van de lithiumspiegel in het bled Lithium is pas effectief als er een bepaalde cncentratie in het bled, de zgenaamde lithiumspiegel, aanwezig is. Een te hge lithiumspiegel is giftig en een te lage werkt niet. Daarm wrdt de lithiumspiegel regelmatig bepaald, waarbij er wat bled wrdt afgenmen in het labratrium. Het is de werkzame lithiumspiegel, die de dsis bepaalt. De ene patiënt (grte sterke jnge man) heeft vr een werkzame spiegel 2000 mg ndig en de ander (kleine udere vruw) 200 mg. Bledafname in het labratrium dient 12 uur na de lithiuminname (maximaal plus f min een half uur) plaats te vinden. Een ged labratrium nteert he laat u de medicatie hebt ingenmen en he laat de bledafname plaatsvnd. De lithiumspiegel wrdt tenminste elke 3-6 maanden bepaald, en in het begin van de behandeling vaker. Er wrdt gestreefd naar een lithiumspiegel van mml/l (milliml per liter: labratriummaat). Bij een stabiele stemming wrdt een lithiumspiegel van mml/l aangehuden. Bij uderen streeft men ernaar tussen de 0.4 en 0.8 mml/l te blijven. Bij smmige patiënten is een hgere lithiumspiegel ndig m een stabiele stemming te bereiken. Ok bij een dreigende manie f depressie kan een hgere lithiumspiegel wrden aangehuden. Lithium en lichamelijke gezndheid Behandeling met lithium vereist dat bepaalde rganen (nieren, schildklier, hart) nrmaal functineren. Vrafgaande aan de lithiumbehandeling wrdt het functineren van deze rganen dan k nderzcht. Verstring van zut en vcht in het lichaam (braken, diarree f krts met heftig transpireren) kan reden zijn m (tijdelijk) met lithium te stppen wegens gevaar vr vergiftiging. Ok cmbinaties met andere medicijnen en diëten eisen aandacht. Bewaakt met wrden, he het lichaam reageert, bijvrbeeld via cntrles van de schildklier, het hart en/f de nieren. Een nregelmatige hartslag, nieraandeningen, hge bleddruk f een verstrde schildklierfunctie, kunnen aanleiding zijn tt 1

2 aanpassing van lithiumbehandeling. In het algemeen wrdt elke 3 tt 6 maanden de schildklier- en nierfunctie, en daarnaast het natrium, kalium, calcium en aantal witte bledlichaampjes in het bled gecntrleerd. Een hartfilmpje (ECG) wrdt bij patiënten bven de 60 jaar, f p indicatie, gemaakt. Urinenderzek hrt hier minimaal een keer per jaar k bij. Verder wrden minimaal eenmaal per jaar het chlesterl- en nuchtere glucsewaarden in het bled bepaald. En tensltte wrdt uw gewicht, buikmvang, bleddruk en plsslag jaarlijks, f p indicatie vaker, gecntrleerd. In de eerste maanden van de behandeling met lithium is het ndig bvenstaande cntrles vaker uit te veren. Lithium en andere medicijnen Bij het gebruik van - diuretica (vchtafdrijvers, plaspillen) f - NSAID s (pijnstillers: Diclfenac, Aleve, ibuprfen, Indcid, Vltaren en andere ntstekingswerende medicatie, die in vrije verkp is en veel wrdt gebruikt), f - antibitica, wrdt geadviseerd altijd cntact pnemen met uw behandelaar. Deze middelen kunnen de lithiumspiegel namelijk tt te hge waarde den tenemen. Frequentere cntrle (wekelijks) van de lithiumspiegel is in dit geval ndzakelijk. Dsisverlaging kan ndzakelijk zijn. Ok andere medicijnen kunnen de lithiumspiegel beïnvleden. Laat uw behandelaar altijd weten welke medicijnen u gebruikt, k medicijnen die u znder recept heeft gekregen. Meld bij andere artsen k altijd dat u lithium gebruikt. Paracetaml is de enige pijnstiller die u veilig kunt gebruiken. Lithium, bijwerkingen en vedingsadviezen Bijwerkingen die regelmatig vrkmen zijn: Misselijkheid, buikkrampen en diarree: dit treedt vral in het begin van de behandeling p. Verlagen van de dagdsering f innames verdelen ver de dag kan dan helpen. Maagpijn kunt u verminderen dr iets te eten bij het innemen van de medicijnen bijvrbeeld een banaan, cracker f rijstwafel. Als u weinig eet f diarree heeft, is het erg belangrijk dat u vldende vcht blijft gebruiken én dat u vldende zut binnenkrijgt. U kunt daarvr het beste sep f builln nemen. Drge mnd, drst, veel drinken en plassen: lithium is een zut en heeft invled p de nieren en speekselklieren. Het kan een zute, metaalachtige smaak in de mnd geven. Prbeert u dan eens lichtzure prducten, zals augurken, zure haring f magere yghurt. U kunt drst bestrijden met drinken van water, gekeld en p smaak gebracht met citren. Sms gaat de drge mnd f de vieze (zute) smaak niet ver met drinken. Prbeert u dan eens licht zure prducten. Die stimuleren de prductie van speeksel, waardr uw mnd minder drg wrdt. Vrbeelden van licht zure prducten zijn: augurken, zilveruitjes, Amsterdamse uien, zure haring en rlmps (met mate), een schaaltje magere kwark f magere yghurt (met vruchten, znder suiker), brdbeleg gemaakt van kwark, halvanaise f ygnaise met bijvrbeeld verse tuinkruiden (bieslk, peterselie, selderij f uitjes) f sandwichspread, een zuurtje f kauwgm, een partje citren, grapefruit, zurige appel, een ijsklntje met wat citrensap, een waterijsje, kude citrenthee, ngezet vruchtensap. Bij een nrmale, geznde veding hrt u dagelijks minimaal 1.5 liter vcht te drinken: ngeveer tien glazen per dag. Als u meer drst heeft, kunt u meer vcht gebruiken. Het is niet aan te raden m, nder nrmale mstandigheden, meer dan 3 liter te gebruiken. Het vele plassen kan prblematisch blijven. Indien u steeds meer met drinken, waardr het plassen teneemt en de urineheveelheid meer dan 3 liter per dag wrdt, meldt dit dan bij uw behandelaar, want verder nderzek en aanvullende behandeling is in dat geval ndzakelijk.. Het speeksel wrdt minder en u krijgt meer kans p tandbederf en gaatjes. Zrg vr gede mndhygiëne en verleg met tandarts f mndhygiëniste. Gewichtstename. Dit kan het gevlg zijn van lithium p de stfwisseling en een verhgde inname van calrierijk eten en drinken. Dit kunt u vrkmen dr minder vetrijke prducten te eten. Drink k liever geen sapjes f frisdrank, maar neem calriearme dranken. Als u veel drinkt, let er dan p dat u calriearme dranken neemt, zals: water en (klzuurhudend) mineraalwater, eventueel met wat citrensap thee znder suiker in diverse smaken, zals citren, kersen, kaneel en sinaasappel kffie znder suiker, eventueel met halfvlle kffiemelk (suiker kunt u eventueel vervangen dr een zetstf) heldere sep gemaakt van buillnpeder, een zakje seppeder f zelfgemaakte builln 2

3 light frisdranken zals cassis light, sinas light, seven-up light en cla light (met mate) magere melk, karnemelk en halfvlle melk (aanbevlen heveelheid is een halve liter per dag) grentesap en ngezet vruchtensap (met mate) een scheutje limnadesirp f limnadesirp znder suiker, aangemaakt met water f (klzuurhudend) mineraalwater gebruik met mate klzuurhudende dranken, want deze kunnen een beschadigend effect p uw gebit hebben Ok vldende lichaamsbeweging is belangrijk. Hud uw eet- en drinkgewnten ged in de gaten, z ndig kunt u een diëtist raadplegen. Trillen (tremr): Dit kmt vral in het begin vr, en bij hgere dseringen. Vaak gaat het vanzelf weer ver. Als dit niet z is kan het middel prpranll (een bètablkker) helpen. Alchl, kffie, thee, cla f chcla kunnen het trillen versterken. Effect p schildklier: vral bij vruwen is er een kans dat de schildklier te weinig schildklierhrmn gaat prduceren. Dit kan tijdig en znder prblemen wrden hersteld met schildklierhrmntabletten. Sms neemt k de schildklier in vlume te (struma, krp). Onderzek is ndig f behandeling hiervan ndig. Bijwerkingen die weinig vrkmen zijn: Acne f psriasis (drge huid met kaarsvetachtige uitslag) kan tenemen f vr het eerst ptreden. Hiervr zijn verschillende behandelingen mgelijk via de huisarts f dermatlg. Bij vruwen kmt een enkele keer tegenmen haaruitval vr, meestal van vrbijgaande aard. Een vervlakte stemming en vermindering van creativiteit wrdt sms pgemerkt dr lithiumgebruikers, dit heven geen verschijnselen te zijn van depressiviteit. Het gemis van manische verschijnselen f wisselende stemming wrdt sms als saai ervaren. Hier kan k een vermindering van de beleving van seksualiteit passen. Het verlagen van de lithiumspiegel kan sms helpen. Klachten ver cncentratie en geheugen: deze kunnen passen bij een biplaire strnis, nafhankelijk van het gebruik van lithium. Zelden wrdt een nregelmatige f trage hartslag gemeld. Nierfunctiestrnissen f verandering in de suiker- f kalkstfwisseling zijn zeldzaam. Lithium en vedingsadvies In het vrige stukje werd uitverig stilgestaan bij de bijwerkingen van lithium. Dr rekening te huden met wat u eet en drinkt, kunnen smmige bijwerkingen verminderen. Naast de al eerder gegeven vedingsadviezen is de vlgende aanvulling ng van belang: Lithium en zutgebruik In het lichaam kan lithium zich sms gedragen als natrium (keukenzut). Dat is een stf waarvan het lichaam niet te veel, maar k niet te weinig met hebben. Als het lichaam te weinig natrium bevat, gaan de nieren minder zut en minder lithium uitscheiden. Hierdr kan het lithiumgehalte in het lichaam te hg wrden. Dat kan leiden tt meer bijwerkingen f zelfs een lithiumvergiftiging. Als u lithium gebruikt, is het daarm belangrijk dat u elke dag ngeveer evenveel zut gebruikt. U met p de vlgende punten letten: Het kan zijn dat u p advies van een andere arts met beginnen met een dieet met minder zut (natrium) terwijl u lithium gebruikt. In dat geval met de lithiumdsering aangepast wrden dr uw behandelaar. Begin nit zelf uw zutgebruik te verminderen. Zut raakt u kwijt dr te plassen, dr transpiratie en via de ntlasting. Verliest u meer zut dan nrmaal (dr hevige transpiratie, braken f diarree), zrg dan dat u extra zut binnenkrijgt. Dit kan bijvrbeeld in de vrm van een glas builln f sep, een glas tmatensap met wat zut, lijven f rkvlees p het brd. Lithiumvergiftiging Een lithiumvergiftiging, waarbij de lithiumspiegel gevaarlijk verhgd is, kan ptreden als de spiegel niet regelmatig geneg gecntrleerd wrdt. Ok is het risic verhgd bij lithiumgebruik in cmbinatie met andere medicijnen die de lithiumspiegel kunnen verhgen (bijvrbeeld antibitica, antidiuretica), bij te weinig vchtinname, bij vcht- en zutverlies (zals bij braken, diarree en veel zweten dr bijvrbeeld warm weer f krts) en bij het vlgen van een dieet. Bij een lithiumvergiftiging is er sprake van de vlgende verschijnselen: Vrege verschijnselen 3

4 Verminderde eetlust, misselijkheid, braken, diarree. Spierzwakte, ernstig beven (handen), spierschkken, nvast lpen, nduidelijke spraak ( met dubbele tng ). Slaperigheid, sufheid, traagheid. Langzamere pls. Late verschijnselen Opwinding. Gespannenheid en trillingen van de spieren, hge reflexen en snelle gbewegingen. Epileptische tevallen. Bewustzijnsdaling tt zelfs cma. Weinig tt niet plassen. Het is belangrijk dat u, maar k uw naasten, deze verschijnselen van vergiftiging ged (her)kennen, m p tijd met uw behandelaar te verleggen, als deze verschijnselen ptreden. Het is van belang m k bij twijfel direct de lithium te staken, builln (te laten) drinken en te verleggen met de behandelaar m z snel mgelijk een lithiumspiegel te laten bepalen. Buiten kantruren neemt u bij een vermeden van een lithiumvergiftiging cntact p met de crisisdienst, f de (waarnemend) huisarts cntact pgenmen wrden. Lithium en peraties Bled en vchtverlies en braken bij en na peraties zijn redenen m extra aandacht aan lithium te geven. Afhankelijk van het te verwachten effect hiervan p de vchttestand van het lichaam, wrdt sms geadviseerd de lithium enkele dagen vr de peratie te staken. Als de vchttestand weer nrmaal is, kan de lithium hervat wrden. Ok het narcsemiddel kan van invled zijn p de lithiumspiegel. Bespreek het wel f niet stppen met lithium vr de peratie met uw behandelaar en de chirurg en de anesthesilg ruim van te vren. Na een peratie met de lithiumspiegel extra gecntrleerd wrden. Lithium en autrijden Een gele sticker p geneesmiddelverpakkingen betekent dat zij de rijvaardigheid kunnen beïnvleden. Psychfarmaca hebben een lichte tt ernstige invled p de waakzaamheid en cncentratie. Eventueel kan een rijvaardigheidstest gedaan wrden. Autrijden wrdt sterk afgeraden tijdens en een peride na een manische f een (ernstige) depressieve episde, in perides van beginnen met een nieuw medicijn, f in de peride na een verhging van de dsering. Het gebruik van alchl en drugs in cmbinatie met psychfarmaca is niet tegestaan in het verkeer mdat de meeste psychiatrische medicijnen het effect van alchl en drugs versterken. Zie k: Lithium en alchl Alchl versterkt het versuffende effect. Ok als u hier niets meer van merkt mdat u gewend bent geraakt aan lithium, kunt u dr het gebruik van alchl erg suf wrden. Bvendien kan het gebruik van veel alchl leiden tt vcht- en zutverlies, wat weer effect p de lithiumspiegel kan hebben. Overmatig gebruik van alchl kan de behandeling ernstig cmpliceren. Af en te een glaasje alchl is in cmbinatie met lithium geen prbleem maar beperk het gebruik van alchl. Lithium en een verre vliegreis/jetlag Een eventuele vliegreis naar een land in een andere tijdzne vereist bijzndere aandacht. De zgenaamde jetlag, dr het winnen f verliezen van tijd, kan een patiënt met een biplaire strnis ntregelen. De klap die het tijdsverschil verrzaakt, is p te vangen dr in de dagen vr de reis het dagelijkse ritme al geleidelijk aan te passen aan de nieuwe tijd. Dat geldt k vr het tijdstip waarp de medicijnen ingenmen wrden. Begin ruim van tevren langzaam één uur per dag het dag- en nachtritme p te schuiven naar het dag- en nachtritme zals dat in het vakantieland geldt. Als een grte intercntinentale reis gemaakt gaat wrden met een tijdsverschil van zes uur, begint dan zes dagen van tevren. De inname van lithium schuift mee. Dat zal weinig prblemen pleveren, mits niet meer dan één uur per dag pgeschven wrdt. Als het een krtdurend buitenlands verblijf betreft, dan kan ervr gekzen wrden m de medicijnen vlgens de Nederlandse tijd te blijven innemen, zeker als dat tijdstip mgerekend in de tijd van het vakantieland gunstig valt. Bij terugkeer naar Nederland, wrdt de hele prcedure in mgekeerde richting gevlgd. 4

5 Lithium en mndhygiëne Dr het effect p de speekselklier verandert de samenstelling van het speeksel en is uw gebit minder tegen cariës beschermd. Een gede mndhygiëne is belangrijk, z ndig in verleg met uw tandarts f mndhygiëniste. Regelmatige afspraken bij de tandarts en mndhygiëniste zijn aan te raden. Bij de Pli Biplaire Strnissen kunt u de vlgende flder krijgen: Mndverzrging en de Biplaire Strnis Lithium en zwangerschap. Een zwangerschap terwijl u lithium gebruikt is mgelijk. Lithiumgebruik tijdens de zwangerschap geeft echter wel risic s vr meder en kind. Laat u daarm ged vrlichten dr uw behandelaar als u een zwangerschapswens heeft. Bij een eventuele zwangerschap bent u dan vrbereid en kan een z ged mgelijke begeleiding gegeven wrden. Samengevat: De 10 hfdregels bij Lithium gebruik 1. Neem de vrgeschreven lithiumtabletten iedere dag in p vaste tijden. 2. Een vergeten dsis mag u niet inhalen. 3. Neem nit minder (maar zeker nit meer) dan de u vrgeschreven dsis. 4. Bledafname vr de bepaling van de lithiumcncentratie in het bled met in principe 12 uur na de laatste inname plaatsvinden. Dus als u lithium 2 keer per dag inneemt, wacht u met de chtenddsis tt na de bledafname. 5. Geef altijd aan andere artsen die u behandelen, dr dat u lithium gebruikt. Laat aan hen k uw infrmatiemateriaal zien, bijvrbeeld een vrlichtingsbekje. 6. Wanneer u van een andere arts extra medicatie krijgt vrgeschreven, geef dit dan dr aan uw behandelaar. Wanneer u pijnstillers ndig heeft, gebruik dan paracetaml. Meldt het gebruik van andere pijnstillers bij uw behandelaar. 7. Breng nbegrepen lichamelijke klachten behalve nder de aandacht van uw huisarts, k ter kennis van uw behandelaar. 8. Lithiumgebruik tijdens de zwangerschap biedt risic s vr meder en kind. Laat u bij kinderwens vrlichten dr uw behandelaar 9. Zrg vr vldende inname van zut en vcht bij warmte, ziekte (zeker bij krts, braken, diaree), hevig transpireren en langdurige inspanning. Als u een dieet wilt vlgen, verleg dan met degene die u lithium vrschrijft. 10. Zrg dat u de verschijnselen van een (mgelijke) lithiumvergiftiging kent: Vrheen niet bestaande en snel tenemende sufheid, slmheid, lustelsheid, spierzwakte, zwaar gevel in armen en benen, een nzekere drnk mans -lp f drnk mans spraak, sterk beven van handen en/f kaak, braken, diarree en spiertrekkingen. Stp in een dergelijk geval de lithiuminname en neem z spedig mgelijk cntact p met uw behandelaar f buiten kantruren de crisisdienst f (waarnemend) huisarts, die bij bvenstaande klachten meestal met sped de lithiumspiegel zal willen bepalen. 5

6 Meer infrmatie Misschien heeft u naar aanleiding hiervan ng vragen. Uw behandelaar zal uw vragen graag beantwrden. Brnnen Handbek Biplaire strnissen. Ralph Kupka, Elise Knppert-van der Klein, Willem Nlen (red), de Tijdstrm, In gesprek ver: Medicijnen bij manisch-depressieve strnissen. Nederlandse Vereniging vr Psychiatrie Een Leidraad. De Biplaire strnis vr patiënt en betrkkenen. LithiumPlus Werkgrep, Richtlijn vr behandeling van biplaire strnissen. Websites Flders Mndverzrging en de Biplaire Strnis Tekstverantwrding Academische Werkplaats Biplaire strnissen GGZ ingeest 17 maart