Beleidskader wegbeheer

Transcriptie

1 Beleidskader wegbeheer Gemeente Bladel Gemeente Bladel maart 2012 definitief

2 Beleidskader wegbeheer Gemeente Bladel dossier : D registratienummer : JWi/FvB/SS/R_IS-EH versie : 4 classificatie : Gemeente Bladel maart 2012 definitief DHV B.V. Niets uit dit bestek/drukwerk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. drukwerk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van DHV B.V., noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. Het kwaliteitssysteem van DHV B.V. is gecertificeerd volgens ISO 9001.

3 INHOUD BLAD 1 RENTMEESTERSCHAP WEGBEHEER Gemeente als rentmeester van de openbare ruimte Wegennet leidende functie in de openbare ruimte Wettelijke verplichtingen wegbeheer Kwaliteitsnorm wegennet gemeente De betekenis van het rentmeesterschap voor het wegbeheer 4 2 ONTWIKKELING KWANTITEIT EN KWALITEIT WEGENNET BLADEL Areaalgegevens gemeente Bladel Areaaluitbreiding Kempisch bedrijvenpark Kwaliteit wegennet Bladel Conclusies kwaliteit Verloop kwaliteit Conclusies kwaliteit Oorzaak hoge percentage onvoldoende wegen 9 3 MEERJARENBEGROTING Huidig budget Kapitaalbehoefte regulier wegonderhoud Kapitaalbehoefte gepland groot onderhoud (GGO) Kapitaalbehoefte GGO Handhaven budget ombouw en herstel voetpaden Verschil kapitaalbehoefte met budget Kapitaalbehoefte ruim hoger dan budget Regulier onderhoudsbudget laag t.o.v. vergelijkbare gemeenten Conclusies vergelijk budgetten 17 4 ADVIES TOEKOMSTIG BELEID Inleiding Gevolgen handhaving huidig budgetten Gevolgen handhaven regulier onderhoudsbudget Toename kapitaalbehoefte na Gevolgen handhaven GGO-budget Advies toekomstig beleid Nu investeren geeft winst voor de toekomst Volledig dekkend budget GGO noodzakelijk voor kwaliteit en duurzaamheid Advies 21 5 COLOFON 22 JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

4 VOORWOORD De gemeente Bladel is volgens de wet verantwoordelijk voor het onderhoud en beheer van haar openbare wegennet. Ter onderbouwing van de in de meerjarenbegroting opgenomen onderhoudsbudgetten voor dit wegenonderhoud is door Adviesbureau DHV B.V. het beleidskader wegbeheer gemeente Bladel opgesteld. Het beleidskader wegbeheer geeft de gemeente inzicht in de invulling van deze verantwoording, de gewenste en huidige kwaliteit van het wegennet en de benodigde onderhoudsbudgetten. Het beleidskader beslaat een periode van 5 jaar en biedt de gemeente de mogelijkheid het beleid voor deze periode af te stemmen op kwaliteit, de financiële mogelijkheden en de wensen van de politiek. Op basis van het in dit beleidskader aangegeven kwaliteitsniveau sober (6-) worden aan de raad keuzes voorgelegd met betrekking tot de benodigde onderhoudsbudgetten wegbeheer JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

5 1 RENTMEESTERSCHAP WEGBEHEER 1.1 Gemeente als rentmeester van de openbare ruimte De openbare ruimte is één van de pijlers van onze samenleving met een groot maatschappelijk rendement. Een goed functionerende openbare ruimte draagt bij aan actuele thema s zoals sociale samenhang, veiligheid, gezondheid, mobiliteit en bereikbaarheid, leefbaarheid, de ontwikkeling van kinderen en vastgoedwaarde. De investeringen die gemoeid zijn met het beheer van de openbare ruimte zijn dus niet alleen een kostenpost: het levert ook veel op. Via het beheer van de openbare ruimte wordt gestuurd op het functioneren van de samenleving. Als rentmeester van de openbare ruimte, dient de gemeente zich goed bewust te zijn van deze invloed. Minder aandacht voor beheer, betekent minder aandacht voor maatschappelijke functies van de openbare ruimte. 1.2 Wegennet leidende functie in de openbare ruimte Het beheer van de openbare ruimte bestaat uit de zorg voor wegen, groen, riolering, openbare verlichting en kunstwerken. Met een areaal van 1,7 miljoen m2 wegoppervlak in Bladel en een nieuwwaarde van ca. 110 miljoen euro heeft het wegbeheer het grootste aandeel in de beheertaken. Samen met de zorg voor riolering is het wegbeheer leidend in de te nemen maatregelen. De aandacht voor het wegbeheer vertaalt zich door naar de aandacht voor het beheer van de overige elementen in de openbare ruimte. Een goed functionerend wegennet is essentieel voor een goede bereikbaarheid van de gemeente. Het wegennet is daarom direct verbonden aan belangrijke thema s als reizen en transport, leefbaarheid maar ook landbouw en toerisme. Een goed functionerend wegennet is zodoende een essentiële component in de economische groei van de gemeente. De kwaliteit van het wegennet bepaalt in grote mate het functioneren van het wegennet. Het in stand houden van een goed functionerend wegennet met verantwoord wegbeheer is om bovenstaande redenen van groot maatschappelijk belang. 1.3 Wettelijke verplichtingen wegbeheer Naast een goed rentmeesterschap is de gemeente Bladel ook wettelijk verantwoordelijk voor het onderhoud van o.a. het openbare wegennet. Zo verplicht de Wegenwet de gemeente tot het uitvoeren van regelmatig en duurzaam onderhoud van de openbare verharding. Tevens is de gemeente, conform het Burgerlijk Wetboek, aansprakelijk bij schade van de burger, als de gemeente heeft verzuimd zorg te dragen voor het in een goede staat verkeren van de openbare weg. (Een nadere omschrijving van de wetgeving is opgenomen in bijlage 1) Voor wegen hangt de mate waarin de onderhoudsplicht moet worden voldaan af van de functie van de weg en de verwachtingen die de weggebruiker heeft op grond van het feitelijk beeld van de weg. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

6 Jurisprudentie heeft uitgewezen dat een onderhoudsachterstand volgens de CROW-systematiek 1 in de meeste gevallen juridisch wordt beoordeeld als het niet nakomen van de onderhoudsplicht. In deze gevallen is de gemeente aansprakelijk voor de veroorzaakte financiële schade en lichamelijke letsel. Daarnaast stelt de gemeente Bladel vanuit haar eigen zorgplicht hoge eisen aan veiligheid en het voorkomen van (ernstig) lichamelijk letsel. 1.4 Kwaliteitsnorm wegennet gemeente De gemeente Bladel hecht belang aan een goed functionerend wegennet en de instandhouding hiervan, echter niet tegen alle kosten. Op het gebied van wegbeheer streeft de gemeente Bladel naar een gezonde balans in kwaliteit en kosten met de focus op functionaliteit, duurzaamheid en veiligheid. In de toekomstvisie is o.a. opgenomen: het wegennet van de gemeente Bladel dient toegankelijk en veilig te zijn met een goede doorstroming'. In de ombuigingsoperatie 2010 is de gewenste kwaliteit van het wegennet gedefinieerd als zijnde sober. (6-) Om te voldoen aan deze verplichtingen en de wettelijke plichten op het gebied van wegbeheer hanteert de gemeente Bladel de richtlijnen van het CROW als de minimale kwaliteitsnorm voor de kwaliteit van weggennet. De gemeente hanteert hier kwaliteitsniveau C conform de kwaliteitscatalogus publicatie 288 of R- conform publicatie 145. Het gekozen niveau R- is het laagste kwaliteitsniveau dat een bestuurder kan kiezen en kan worden gedefinieerd als sober. In de wegbeheersystematiek zijn CROW-richtlijnen (niveau R-) zodanig gedefinieerd dat deze overeenkomen met het minimale niveau van verantwoord wegbeheer. De systematiek beschrijft, dat als niet wordt voldaan aan de CROW-richtlijnen, een verhoogd risico ontstaat op (terechte) schadeclaims en lichamelijk letsel en dat niet meer wordt voldaan aan de minimale eisen met betrekking tot veiligheid en comfort. Met andere woorden: als de richtlijn wordt overschreden, dan moet onderhoud worden uitgevoerd. Om een verantwoorde kwaliteit van wegennet te waarborgen wordt het wegbeheer binnen de gemeente Bladel uitgevoerd conform deze CROW-systematiek. Op basis van de crow-systematiek wordt jaarlijks de kwaliteit van het wegennet bepaald en het noodzakelijk onderhoud uitgevoerd. Uitgangspunt is hierbij dat de wegen die niet aan de kwaliteitsnorm voldoen in het betreffende jaar worden opgeknapt. In de praktijk wordt niet altijd aan dit uitgangspunt voldaan. Hoewel de CROW-systematiek als uitgangspunt voor het kwaliteitsniveau wordt gebruikt, vindt de daadwerkelijke sturing de afgelopen jaren plaats op basis van het beschikbare budget. Het budget voor regulier en gepland groot onderhoud staat vast en is zodoende leidend voor de hoeveelheid onderhoud dat kan worden uitgevoerd. 1.5 De betekenis van het rentmeesterschap voor het wegbeheer In de gemeentebegroting is een vast budget opgenomen voor het wegbeheer. Dit beleidskader laat zien wat de benodigde investeringen zijn om aan de minimale norm voor het wegbeheer te voldoen hoe zich dit verhoudt tot de gemeentebegroting en wat de gevolgen zijn voor het rentmeesterschap (hoofdstuk 3). Dit beleidskader is in lijn met het advies van de accountant in de managementletters 2010/2011 om vooraf aan de jaarrekeningcontrole de in de jaarrekening opgenomen voorzieningen voor groot onderhoud van kapitaalgoederen af te stemmen op actuele beheerplannen en hierbij eventuele verschillen te verklaren. 1 De CROW-systematiek geeft het minimaal noodzakelijk onderhoud aan. Het is de onderkant van verantwoord wegbeheer. (nadere uitleg CROW systematiek is opgenomen in bijlage 2) JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

7 2 ONTWIKKELING KWANTITEIT EN KWALITEIT WEGENNET BLADEL 2.1 Areaalgegevens gemeente Bladel Bladel is een groene gemeente met een dorpse uitstraling. De gemeente kenmerkt zich door een uitgestrekt buitengebied. Het totale oppervlak van de gemeente bedraagt ha. met een totaal aan verhard oppervlak van 170 hectare (ca. 1,7 miljoen m2). In verhouding tot het totale inwonertal heeft de gemeente Bladel een groot areaal wegen. Het verhard oppervlak van de gemeente Bladel is onderverdeeld in verschillende wegtypen. Een overzicht van deze onderverdeling is weergegeven in tabel 1 en figuur 1. Tabel 1: Areaal wegen peildatum december 2010, onderverdeeld per verhardingstype en wegtype Wegtype Omschrijving Beton m 2 Asfalt m 2 Elementen m 2 Totaal m 2 1 zwaar belaste wegen (autosnelweg) 0 m 2 0 m 2 0 m 2 0 m 2 niet in beheer van gemeente Bladel 2 zwaar belaste wegen (provinciale weg) 0 m 2 0 m 2 0 m 2 0 m 2 niet in beheer van gemeente Bladel 3 gemiddeld belaste wegen m m m m 2 (hoofdontsluitingswegen) 4 licht belaste wegen, (wegen in het m m m m 2 buitengebied, wijkontsluitingswegen) 5 woonstraten m m m m 2 6 verblijfsgebieden, (winkelerf, pleinen en 25 m m m m 2 voetpaden) 7 vrijliggende fietspaden m m m m 2 Totaal m m m m 2 In figuur 1 is de verdeling per wegtype zichtbaar gemaakt. Figuur 1: Verdeling areaal over verhardingstype en wegtype 62% 5% 33% Beton Asfalt Elementen 13% 30% 8% 15% 34% Hoofdontsluitingswegen Wegen in het buitengebied, wijkontsluitingswegen Woonstraten Pleinen en voetpaden Vrijliggende fietspaden JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

8 2.2 Areaaluitbreiding Kempisch bedrijvenpark De aandacht van de gemeente Bladel richt zich niet uitsluitend op de bestaande infrastructuur. De gemeente Bladel is een vooruitstrevende gemeente die zich graag verder wilt ontwikkelen. In de gemeente worden zodoende diverse in- en uitbreidingsprojecten gerealiseerd. De meest in het oog springende ontwikkeling is de aanleg van het Kempisch bedrijvenpark (KBP) dat op initiatief van de gemeenten Bergeijk, Bladel, Eersel en Reusel-De Mierden wordt aangelegd op de gemeentegrond van Bladel. Het KBP wordt aangelegd om te voorzien in de behoefte van diverse bedrijven uit de Kempengemeenten aan een hoogwaardig bedrijventerrein met grote kavels. Voor de ontwikkeling van de kempengemeenten en het behoud en vergroting van de werkgelegenheid is zodoende gekozen een gezamenlijk bedrijvenpark te realiseren. Het KBP is een hoogwaardig en modern bedrijvenpark in het hart van de Brabantse Kempen met een goede bereikbaarheid. Het KBP is een duurzaam bedrijvenpark van 175 hectare, met een hoogwaardige infrastructuur, is 69 ha aan hoogwaardige bedrijfskavels uitgeefbaar, vanaf m2. Het woonrijp maken van het gehele terrein is in oktober 2011 afgerond. In de komende jaren zullen diverse bedrijven op het terrein hun deuren gaan openen. Het beheer van de infrastructuur op het KBP wordt voor de eerste vijf jaar ingevuld met parkmanagement. 2 In tabel 2 zijn de arealen, die als basis dienen voor de berekening van de beheer- en onderhoudskosten, weergegeven. Tabel 2: Verdeling areaal over verhardingstype Wegtype Omschrijving Areaal m2 industrieweg Rijbaan (nieuw) m 2 industrieweg Rijbaan (bestaand) m 2 fietspad Fietspad asfalt m 2 Totaal m 2 2 Parkmanagement is een vorm van beheer op bedrijventerreinen waarbij de bedrijven onderling en met de gemeente(n) samenwerken om op het bedrijventerrein de gewenste kwaliteit te realiseren en deze op lange termijn te behouden. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

9 Het beheer van het areaal van het KBP wordt in 2017 geheel overgedragen aan de gemeente Bladel. Overeengekomen is dat de overgedragen verhardingen moeten voldoen aan de kwaliteitsnormen. Noodzakelijk onderhoud zal dus voorafgaand aan de overdracht worden uitgevoerd. Na de overdracht is de gemeente verantwoordelijk voor het zorgdragen van het (weg) beheer. De gemeente dient derhalve rekening te houden met een uitbreiding van het areaal van circa 3,5% vanaf Kwaliteit wegennet Bladel In het najaar van 2011 is het volledige wegenareaal van de gemeente Bladel visueel geïnspecteerd. Aan de hand van deze visuele inspectie is de kwaliteit van het gehele wegennet bepaald. Hiervoor is de CROW systematiek gehanteerd. (een nader beschrijving van de kwaliteitsbepaling op basis van de CROW systematiek is opgenomen in bijlage 3) De CROW maakt onderscheid in drie kwaliteitsniveaus: 1) Voldoende. wegen met beperkte schades (licht tot matig in kleine omvang). Onderhoud op lange termijn > 5 jaar. Niveau A+ en A conform de kwaliteitscatalogus ) Matig. matige schades in redelijke omvang, onderhoud op middellange termijn 3-5 jaar. Niveau B conform de kwaliteitscatalogus ) Onvoldoende. ernstige schades of matige schades in grote omvang, onderhoud op korte termijn 1-2 jaar of achterstallig onderhoud. Niveau C en D conform de kwaliteitscatalogus 288. Bij deze onderverdeling is voornamelijk het percentage onvoldoende van belang aangezien deze direct invloed hebben op het onderhoud op korte termijn. Hierbij is het streven om het percentage onvoldoende wegen op een dermate laag niveau te houden dat het mogelijk is om elk jaar het percentage onvoldoende scorende wegen in het groot onderhoud uit te voeren. Op basis van ervaringscijfers wordt geadviseerd dat het percentage onvoldoende scorende wegen tussen de 4 en 9% ligt. Een overzicht van de kwaliteit van het weggenet onderverdeeld per verhardingstype is weergegeven in figuur 2 en tabel 3. Figuur 2: Kwaliteit verhardingen gehele wegennet gemeente Bladel in 2011 JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

10 Tabel 3: Kwaliteitsverdeling gehele wegennet gemeente Bladel in 2011 Voldoende Matig Onvoldoende Asfalt 88% 2% 10% Elementen 88% 1% 11% Beton 98% 0% 2% Totaal 88% 2% 10% 2.4 Conclusies kwaliteit Verloop kwaliteit Om een beeld te krijgen hoe de kwaliteit van het wegennet zich in de afgelopen periode heeft ontwikkeld is de kwaliteit op basis van de inspectie 2011 vergeleken met de kwaliteit uit de inspectie van In tabel 4 zijn de waarden uiteengezet.. Tabel 4: Kwaliteitsverdeling gehele wegennet gemeente Bladel in 2007 en 2011 Voldoende Matig Onvoldoende Totaal 89% 88% 3% 2% 8% 10% Asfalt 80% 88% 4% 2% 16% 10% Elementen 87% 88% 4% 1% 9% 11% Beton 98% 98% 0% 0% 2% 2% Op basis van tabel 4 kan worden opgemaakt dat de totale kwaliteit van het wegennet licht achteruit is gegaan in de periode Deze achteruitgang is geheel te wijten aan de achteruitgang van de kwaliteit op elementenverhardingen. De kwaliteit van de asfaltverhardingen is in de afgelopen periode wel verbeterd. Het uitgangspunt in 2007 was echter verder onder het gewenste niveau. Mede hierdoor is in de afgelopen periode zwaarder ingestoken op asfaltonderhoud. Voor de kwaliteit van de asfaltverhardingen heeft dit effect gehad (al blijft het percentage onvoldoende te hoog), de kwaliteit van de elementenverhardingen is hierdoor echter verslechterd Conclusies kwaliteit Uit de tabellen 3 en 4 is af te leiden dat de kwaliteit van het gehele wegennet zich kenmerkt door een te hoog percentage onvoldoende wegen, een laag percentage matige wegen en een gezond percentage voldoende wegen. In de tabellen valt op dat de kwaliteit van de asfalt- en elementenverhardingen achterblijft met een percentage onvoldoende van respectievelijk 10 en 11%. Beide percentages liggen boven de gewenste norm van 4-9%. Daarbij is op veel wegen sprake van achterstallig onderhoud. Op de wegen die schade vertonen dient derhalve op korte termijn onderhoud worden uitgevoerd. Circa 10 % van de asfaltverhardingen scoort een onvoldoende, voor deze wegen is het uiterst belangrijk dat op korte termijn (1-3 jaar) onderhoud wordt uitgevoerd om kapitaalvernietiging en verdere achteruitgang te voorkomen. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

11 2.4.3 Oorzaak hoge percentage onvoldoende wegen In de kwaliteitstabellen vallen de hoge percentages onvoldoende scorende wegen op. Het hoge percentage onvoldoende scorende wegen kent meerdere oorzaken: Stijging onderhoudsprijzen De prijzen voor het onderhoud wegen zijn in de periode sterk gestegen. Met name de asfaltprijzen zijn zeer sterk gestegen tot pieken van 150% (t.o.v. 2007). Gemiddeld lagen de asfaltprijzen in de periode ca. 30 % hoger dan het prijspeil Dit als direct gevolg van de stijging van de olieprijs; de grondstof voor de bitumen in het asfalt. Onvoldoende budget Mede als gevolg van de stijging van de onderhoudsprijzen is het budget in de periode niet voldoende geweest om op alle onvoldoende scorende wegen onderhoud uit te voeren. Elk jaar zijn daarom meerdere wegen die conform de CROW-planning direct onderhoud behoeven naar achter geschoven. Deze wegen blijven in de inspectie terugkomen als onvoldoende. Focus op klein elementenonderhoud Als gevolg van het budgettekort zijn beperkt grootschalige onderhoudwerkzaamheden aan elementenverhardingen uitgevoerd. In deze periode is vrijwel uitsluitend kleinschalig onderhoud uitgevoerd ter plaatse van de plaatselijke ernstige schades vaak naar aanleiding van meldingen en klachten van bewoners. Wegen die in deze periode groot onderhoud behoefden zijn blijven liggen en verder verslechterd en komen zodoende in de inspectie 2011 naar voren als onvoldoende. Noodzaak tot gepland groot onderhoud Op een aantal wegen is de constructieve schade aan de verharding dermate hoog dat niet meer kan worden volstaan met een reguliere onderhoudsmaatregel. Op deze wegen dient een zwaardere maatregel worden uitgevoerd en is vaak een algehele reconstructie noodzakelijk. De kosten voor deze reconstructies liggen zeer hoog en zijn niet opgenomen in de berekende onderhoudsbudgetten. Hiervoor is in de gemeente Bladel een apart Gepland Groot Onderhoud (GGO) budget beschikbaar. Omdat het beschikbaar GGO budget niet afdoende is om al deze wegen direct aan te pakken wordt het gepland groot onderhoud op deze wegen in de meeste gevallen uitgesteld. GGO blijft echter noodzakelijk. Uitstel onderhoud voor integrale aanpak Het onderhoud op een aantal onvoldoende scorende wegen is uitgesteld zodat de onderhoudswerkzaamheden integraal kunnen worden opgepakt. Op een aantal wegen dient naast de wegverharding ook de riolering te worden onderhouden. Door deze onderhoudswerkzaamheden op elkaar af te stemmen kan in één onderhoudsslag tegen beperkte kosten en met minder overlast het onderhoud worden uitgevoerd. Vorstschade De afgelopen winters zijn strenger geweest dan gemiddeld. Met name asfaltverhardingen hebben sterk te leiden onder vorstinvloeden, sneeuw en dooizouten. Veel asfaltverharding zijn in de winters van sterker in kwaliteit achteruit gegaan dan in de gemiddelde winter. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

12 Deel van de wegconstructies elementenwegen onvoldoende voor huidige verkeersbelasting Het grootste deel van het areaal elementenwegen is ouder dan 25 jaar en is aangelegd direct op de zandondergrond zonder de toepassing van een fundering van bijvoorbeeld menggranulaat. De verkeersbelasting op deze wegen is in de loop van de jaren sterk toegenomen. De lichte wegconstructies zonder fundering zijn hier niet op ontworpen. Als gevolg hiervan treedt op de zwaarder belaste elementenwegen eerder en zwaardere schade op dan gebruikelijk. Om de terugkeer van de schade in de toekomst te beperken dient bij het onderhoud op dergelijke wegen de wegconstructie te worden versterkt. Elementenverhardingen worden met gepland groot onderhoud versterkt door het aanleggen van een funderingsconstructie of door de weg om te bouwen tot een asfaltverharding. Het verbeteren van de gehele constructie van deze wegen is de meest duurzame manier van onderhoud maar gaat tegelijkertijd gepaard met hoge onderhoudskosten. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

13 3 MEERJARENBEGROTING Huidig budget De gemeente Bladel heeft voor de invulling van haar wegbeheer de beschikking tot 3 budgetten: 1. Budget regulier wegonderhoud. Budget voor het uitvoeren van kleinschalig onderhoud op incidentele schades en voor het uitvoeren van reguliere onderhoudsmaatregelen gericht op het geven van een kwaliteitsimpuls aan de weg zoals het herstraten van hele voetpaden en het vervangen van een asfalt deklaag. Onder het budget regulier onderhoud valt: - het budget regulier asfaltonderhoud van ,- - het klein onderhoudsbudget van ,- In het huidige reguliere onderhoudsbudget is geen apart budget opgenomen voor regulier elementenonderhoud. Figuur 3: Kapotgereden elementenverharding in de Akkerstraat Hoogeloon 2. Budget gepland groot onderhoud (GGO) Budget voor het uitvoeren van gepland groot onderhoud op wegen waarvoor regulier wegonderhoud niet meer volstaat. Onder gepland groot onderhoud wordt o.a. verstaan: het grotendeels of geheel opbreken en opnieuw aanleggen van een asfalt of elementenverharding of het geheel reconstrueren van een bestaande verhardingen. Het jaarlijks budget voor het GGO bedraagt ,-. 3. Budget ombouw en herstel voetpaden Budget voor het uitvoeren van onderhoud op voetpaden waarbij voetpaden met verouderd materiaal direct worden omgebouwd naar een duurzame tegelverharding van kleinere 20 x 20 tegels. Deze tegels hebben een langere levensduur en zijn minder onderhoudsgevoelig. De oorsprong voor een specifiek budget voor het onderhouden en verduurzamen van de voetpaden ligt bij de (politieke) wens om de kwaliteit van de voetpaden in de gemeente op een goed niveau te houden. Het jaarlijks budget voor het ombouwen en herstellen van voetpaden bedraagt ,-. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

14 Tabel 5: Overzicht beschikbare budgetten Planjaar Regulier onderhoud , , , , ,- GGO , , , , ,- Ombouw voetpaden , , , , ,- In tabel 5 zijn de beschikbare budgetten voor de periode weergegeven. De budgetten zijn in de afgelopen 5 jaar niet geïndexeerd. Ook in de budgetten voor de komende jaren is geen rekening gehouden met indexatie en areaaluitbreiding. Vanwege de prijsstijgingen en de areaaluitbreidingen in de afgelopen periode en de komende periode betekent dit dat het netto budget in de afgelopen periode is gedaald. Integraal GGO Het streven van de gemeente Bladel is om het budget GGO zoveel mogelijk in te zetten op grootschalige integrale onderhoudswerkzaamheden. Een goed voorbeeld is het project Bladel zuid waarbij diverse disciplines zijn betrokken. Wegbeheer is leidend in het opstellen van de planning voor het GGO en streeft hierbij naar een optimale integrale aanpak. Het budget GGO kan om deze reden niet geheel worden toegekend aan wegbeheer. De disciplines verkeer, groen, kunstwerken en openbare verlichting liften indien mogelijk mee met de uit te voeren werkzaamheden. Verkeer levert hiervoor een jaarlijkse bijdrage uit het VVP. Vanzelfsprekend vindt ook afstemming plaats met de discipline riolering. De kosten voor de rioleringswerkzaamheden komen echter niet ten laste van het GGO budget maar worden betaald uit het rioolfonds. 3.2 Kapitaalbehoefte regulier wegonderhoud De kapitaalbehoefte regulier onderhoud is vastgesteld met behulp van de CROW systematiek. Op basis van de visuele inspectie van het gehele wegareaal is de kapitaalbehoefte voor regulier onderhoud berekend. Bij de berekeningen van de kapitaalbehoefte is uitgegaan van een algeheel kwaliteitsniveau R- (sober) conform de CROW publicatie 145. De berekende kapitaalbehoefte is derhalve het minimum voor verantwoord wegbeheer. De kapitaalbehoefte is in de maatregeltoets 3 door de wegbeheerder geoptimaliseerd. Hierbij is de hoge kapitaalbehoefte voor het jaar 2012 (a.g.v. het hoge percentage onvoldoende wegen) afgevlakt over de planperiode. Dit uitsluitend op locaties waar onderhoudsmaatregelen verantwoord naar achter konden worden geschoven. In figuur 7 is een overzicht van de kapitaalbehoefte regulier onderhoud opgenomen. Hierbij is een onderverdeling gemaakt in de kosten per verhardingssoort. 3 De maatregeltoets vormt binnen het systeem van wegbeheer de schakel tussen de resultaten van de inspectie en de vertaling naar het daadwerkelijk uit te voeren onderhoud. In de maatregeltoets worden de definitieve onderhoudsmaatregelen en de planning bepaald en worden de werkzaamheden afgestemd met andere disciplines. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

15 Figuur 4: Kapitaalbehoefte regulier wegonderhoud in de gemeente Bladel Kosten ( ) klein onderhoud Asfalt Elementen Beton Planjaar Een onderdeel van het reguliere onderhoud is het klein onderhoud. De kosten voor het klein onderhoud worden berekend als percentage van de totale vervangingswaarde het wegenareaal. De voor de berekening gehanteerde percentages zijn terug te vinden in publicatie 147 van het CROW en verschillen per verhardingstype (zie bijlage 4). Voor de gemeente Bladel is uitgegaan van een laag percentage dat overeenkomt met het gewenste kwaliteitsniveau. Dit komt overeen met een bedrag van ,- per jaar. In tabel 6 is de definitieve kapitaalbehoefte van het reguliere wegonderhoud weergegeven. Een gedetailleerde berekening van de kapitaalbehoeften is opgenomen in bijlage 4. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

16 Tabel 6: Kapitaalbehoefte regulier wegonderhoud in de gemeente Bladel Planjaar Lange termijn 2017 e.v. Onderhoudskosten Regulier onderhoud , , , , , ,- asfalt/elementen Klein onderhoud , , , , , ,- Totaal Onderhoudskosten , , , , , ,-- De gemiddelde kapitaalbehoefte regulier onderhoud voor de jaren bedraagt ,- excl. indexering en BTW. Dit is een gemiddeld bedrag van 0,28 per m2 verharding. 3.3 Kapitaalbehoefte gepland groot onderhoud (GGO) Kapitaalbehoefte GGO De levensduur van een weg is ondanks het uitvoeren van goed wegonderhoud eindig. De gemiddelde levensduur van een weg is jaar. Aan het einde van deze levensduur dient de weg weer op het oorspronkelijke structurele en kwalitatieve gebruiksniveau te worden gebracht. In de gemeente Bladel worden deze maatregelen uitgevoerd onder de noemer gepland groot onderhoud (GGO). Werkzaamheden waarbij (een groot deel van de) gehele wegconstructie wordt opgebroken en gereconstrueerd en werkzaamheden die grootschalig integraal worden uitgevoerd vallen onder het GGO. De kosten voor het uitvoeren van dit gepland groot onderhoud vallen buiten de kapitaalbehoefte regulier onderhoud conform de CROW. De CROW systematiek gaat er namelijk vanuit dat hiervoor een apart budget beschikbaar is. Het GGO budget is hierbij vaak als voorziening ingericht (zoals in Bladel) waar het regulier onderhoudsbudget als vaste budgettaire belasting wordt gerekend. Op basis van de visuele inspectie en de maatregeltoets is de kapitaalbehoefte voor het GGO berekend voor de periode De berekende kosten zijn excl. BTW en indexering. In figuur 8 is een totaaloverzicht weergegeven voor de periode In totaal wordt voor de periode (10 jaar) voor bijna 14 miljoen euro aan GGO-kosten verwacht. Een gemiddeld bedrag van 1,4 miljoen per jaar. Figuur 5: Werkelijke kapitaalbehoefte GGO , , , ,00 Kosten ( ) , , , , , ,00 0, Planjaar JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

17 Het is op basis van de huidige resultaten van de inspectie niet mogelijk om voor de gehele periode van 10 jaar exact in te schatten welke wegen voor GGO in aanmerking komen. In het huidige schema zijn de wegen opgenomen die met zekerheid in deze periode GGO behoeven. Met name voor de periode 2017 tot 2021 dient rekening worden gehouden dat aanvullend op dit overzicht andere wegen in aanmerking komen voor GGO. Naar verwachting zal zodoende de gemiddelde kapitaalbehoefte voor de periode ruim hoger liggen dan de gestelde 1,4 miljoen Handhaven budget ombouw en herstel voetpaden In de berekening van de kapitaalbehoefte voor het GGO is rekening gehouden met de handhaving van het budget voor de ombouw en het herstel van voetpaden. De kwaliteit van de voetpaden in de gemeente Bladel is als gevolg van dit aparte budget hoog. Met het budget van ,- per jaar wordt het gehele areaal voetpaden van ruim m2 in zeer goede staat gehouden. Tevens wordt het areaal met dit budget geleidelijk omgebouwd naar duurzame 20 x 20 tegels. Voor een in verhouding zeer beperkte investering wordt een groot resultaat geboekt. In de berekening van de kapitaalbehoeften GGO en regulier onderhoud is rekening gehouden dat de voetpaden middels dit aparte budget worden hersteld. De voetpaden zijn zodoende niet opgenomen in beide kapitaalbehoefte berekeningen. 3.4 Verschil kapitaalbehoefte met budget Kapitaalbehoefte ruim hoger dan budget In hoofdstuk 3 zijn de beschikbare budgetten gepresenteerd en is de kapitaalbehoefte voor het onderhoud berekend. In onderstaande figuren is een vergelijking gemaakt tussen het budget en de kapitaalbehoefte voor zowel het regulier onderhoud als het GGO. Figuur 6: Vergelijking budget met kapitaabehoefte regulier wegonderhoud Kosten ( ) Klein onderhoud Asfalt Elementen Beton e.v. Planjaar JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

18 Figuur 7: Kapitaalbehoefte GGO , , , ,00 Kosten ( ) , , , , , ,00 0, Planjaar Regulier onderhoudsbudget laag t.o.v. vergelijkbare gemeenten Om inzicht te krijgen hoe de budgetten en kapitaalbehoeften van de gemeente Bladel zich verhouden met andere gemeenten zijn de budgetten globaal vergeleken met de budgetten van enkele vergelijkbare gemeenten uit zuidoost brabant (met zandondergrond en een uitgestrekt buitengebied). Voor een juiste vergelijking zijn de budgetten en behoeften terug gerekend naar kosten per jaar per m2. In de grafiek is tevens een schatting het landelijke gemiddelde conform ervaringscijfers van het CROW van 0,75-1,00 / m2 aangegeven. Figuur 8: vergelijk regulier onderhoudsbudget met vergelijkbare gemeenten en landelijke gemiddelden 0,80 0,70 /m2/jaar 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 budget regulier onderhoud per m2 kapitaalbehoefte regulier onderhoud per m2 0,10 0,00 A Bladel B C D Nederland gemeenten Bladel scoort laag in de vergelijking met andere gemeenten en het landelijk gemiddelde. Zowel de kapitaalbehoefte als het beschikbare budget per m2 liggen ruim lager dan die van vergelijkbare gemeenten. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

19 Er is geen vergelijk gemaakt tussen de GGO kosten van de betreffende gemeenten. Veel gemeenten hebben geen apart GGO budget maar financieren deze werken middels aparte projectbudgetten ( ten laste van de algemene middelen) waardoor geen goede vergelijking kan worden gemaakt Conclusies vergelijk budgetten De belangrijkste uitkomsten uit de vergelijking tussen de beschikbare budgetten en berekende kapitaalbehoeften zijn: 1) Het beschikbare budget regulier onderhoud van ,- voor de periode is significant lager dan de kapitaalbehoefte van ,-. Het budget beslaat slechts 2/3 van de kapitaalbehoefte. 2) De verwachte kapitaalbehoefte voor de periode 2017 e.v. ligt vele malen hoger dan voor de periode ) De kapitaalbehoefte voor GGO voor de periode is veel hoger dan het beschikbare budget. Het beschikbare budget beslaat slecht ca. 60% van het verwachte GGO in deze periode 4) Bladel scoort laag in de vergelijking met andere gemeenten en het landelijk gemiddelde. Het budget is uitzonderlijk laag met 0,18 per m2 en daarmee ver onder het (landelijk) gemiddelde. De kapitaalbehoefte is in vergelijking met andere gemeenten tevens laag. In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op de oorzaken en gevolgen van deze verschillen. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

20 4 ADVIES TOEKOMSTIG BELEID 4.1 Inleiding De kapitaalbehoefte voor regulier onderhoud en GGO uit hoofdstuk 3 zijn bepaald op basis van de minimale kwaliteitsnorm R- van de CROW systematiek. Deze minimale kwaliteitsnorm is zodanig gedefinieerd dat deze overeenkomen met het minimale niveau van verantwoord wegbeheer. De systematiek beschrijft, dat als niet wordt voldaan aan de CROWrichtlijnen, een verhoogd risico ontstaat op (terechte) schadeclaims en lichamelijk letsel en dat niet meer wordt voldaan aan de minimale eisen met betrekking tot veiligheid en comfort. Door het budget gelijk te stellen aan de kapitaalbehoefte volgens de CROW systematiek wordt dit voorkomen. 4.2 Gevolgen handhaving huidig budgetten Gevolgen handhaven regulier onderhoudsbudget Regulier onderhoudsbudget onvoldoende voor handhaven sober kwaliteitsniveau R- Voor de periode 2012 t/m 2016 is een budget van ,- per jaar voor regulier onderhoud gereserveerd. Dit budget ligt ruim onder de gemiddelde kapitaalbehoefte van ,-. Indien gekozen wordt om voor de komende periode bovenstaand budget door te zetten dan heeft dit aanzienlijke gevolgen voor de kwaliteit van het openbare wegennet in de gemeente Bladel. Het gestelde sobere kwaliteitsniveau R- kan met het huidige budget niet worden gewaarborgd. Dit heeft directe gevolgen voor de veiligheid van de weggebruiker (lichamelijk letsel), aansprakelijkheidsstellingen en de mobiliteit en bereikbaarheid: De huidige kwaliteit van de wegen kenmerkt zich door een hoog percentage onvoldoende scorende wegen. Deze onderverdeling vraagt om een kapitaalinjectie op de korte termijn om het wegennet op het minimale kwaliteitsniveau te brengen. Blijft deze kapitaalinjectie achterwege dan dienen onderhoudsmaatregelen aan wegen met ernstige schades worden uitgesteld en zal het percentage onvoldoende scorende wegen niet (of slechts beperkt) afnemen. Er wordt zo een groeiend stuwmeer van achterstallig onderhoud gecreëerd die zonder kapitaalinjectie zal blijven groeien. De kwaliteit van het wegennet voldoet niet aan het kwaliteitsniveau R-. door het uitstellen van technisch noodzakelijk regulier onderhoud a.g.v. budgettekort dienen op de middellange termijn zwaardere onderhoudsmaatregelen worden uitgevoerd. De winst van het uitstellen van het onderhoud weegt niet op tegen de meerkosten van het zwaardere onderhoud. Er zal hierdoor kapitaalvernietiging optreden. Deze ontwikkeling heeft met name op asfaltwegen grote gevolgen. Het regulier onderhoud zal zich grotendeels richtten op het asfaltonderhoud. Het uitstellen van onderhoud aan asfaltverhardingen heeft namelijk sneller en grotere gevolgen dan bij elementenverhardingen. Er is geen financiële mogelijkheid regulier onderhoud uit te voeren op elementenverhardingen. De kwaliteit van de elementenverhardingen zal hierdoor verder achteruit lopen. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

21 Omdat er te weinig geld beschikbaar is voor het uitvoeren van al het noodzakelijk rationeel wegbeheer zal gekozen moeten worden om een aantal wegen bewust in elkaar te laten zakken. Deze wegen kunnen dan enkel met GGO weer op niveau worden gebracht. In de praktijk zal dit voornamelijk elementenverhardingen betreffen zonder fundering, waarvoor naast het herstellen van de schade ook de constructie kan worden verbeterd. Het GGO budget zal hierdoor echter verder onder druk komen te staan. De kosten voor klein onderhoud zullen significant stijgen. Omdat regulier onderhoud vanwege een tekort aan budget slechts beperkt kan worden uitgevoerd dient de veiligheid van de wegen zoveel mogelijk gewaarborgd te worden door kleine herstelwerkzaamheden van ernstige (gevaarlijke) schades zoals het vullen van gaten en het herstraten van ernstige oneffenheden. Deze werkzaamheden hebben slechts beperkt effect op de algehele kwaliteit van de weg en dus het wegennet en bieden vaak enkel beperkt uitstel van het noodzakelijk regulier onderhoud. De veiligheid van de weggebruiker zal sterk afnemen als gevolg van de verslechtering van de kwaliteit van het wegennet. Ook het aantal schadeclaims zal hierdoor sterk toenemen. Figuur 8: Onderhoudsnoodzaak op de Neptunes te Hapert Toename kapitaalbehoefte na 2017 De huidige balans in de kwaliteit van het wegennet is niet representatief voor een gemiddeld wegenareaal. De achteruitgang van wegen is van vele factoren afhankelijk zoals o.a. de periode van aanleg. De kapitaalsbehoefte voor het onderhoud kan zodoende per periode sterk fluctueren. Wegen in wijken uit dezelfde periode van aanleg kunnen bijvoorbeeld op korte termijn na elkaar allemaal aan onderhoud toe zijn en vice versa. Op basis van de kwaliteit en berekende kapitaalbehoefte voor de periode in vergelijking met de kapitaalbehoefte voor 2017 e.v. (op basis van is het aannemelijk dat het wegennet in een onderhoudsdal zit). Dit wordt mede ondersteund door de gemiddelde kapitaalbehoefte regulier onderhoud van 0,28/m2. In vergelijkbare gemeenten ligt de kapitaalbehoefte omstreeks de 0,50/m2. Het is aannemelijk dat de kapitaalbehoefte na 2017 niet zo laag zal blijven. Een onderhoudsdal is vaak van beperkte duur. Voor de periode vanaf 2017 dient de gemeente daarom rekening te houden met een sterke stijging van de reguliere onderhoudskosten richting de berekende kapitaalbehoefte op cycluskentallen van ,-. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

22 Op basis van de huidige kwaliteit kan worden aangenomen dat bovenstaand bedrag niet direct benodigd zal zijn maar in de loop van enkele jaren zal toenemen. Handhaving van het huidige budget zal echter onvoldoende zijn om het minimale kwaliteitsniveau te halen. Er dient zodoende rekening gehouden te worden met een forse toename in kapitaalbehoefte. Door de kwaliteit en kapitaalbehoefte van het wegennet periodiek te blijven monitoren kan tijdig inzicht worden verkregen in de hoogte van de toename. Geadviseerd wordt derhalve om periodiek ( tweejaarlijks) de kwaliteit en kapitaalbehoefte van het gehele wegennet te monitoren en in te spelen op de geconstateerde veranderingen Gevolgen handhaven GGO-budget De kapitaalbehoefte voor GGO sluit voor de periode ruim niet aan op de beschikbare budgetten. Het beschikbare budget beslaat ca. 60% van het verwachte GGO in deze periode. Met het huidige budget is het dus niet mogelijk alle noodzakelijke gepland groot onderhoud uit te voeren. Indien gekozen wordt om voor de komende periode bovenstaand budget door te zetten zonder maatregen te treffen dan heeft dit gevolgen voor de kwaliteit van het openbare wegennet in de gemeente Bladel: Noodzakelijk gepland groot onderhoud van wegen wordt vanwege budgettekort niet uitgevoerd en uitgesteld. De veiligheid van de weggebruiker kan op deze wegen onvoldoende worden gewaarborgd. Om het gebruiksrisico van deze wegen niet onverantwoord hoog op te laten lopen en de kans op materiele en lichamelijke schade als gevolg van nalatig onderhoud te beperken zal op deze wegen onderhoud moeten worden uitgevoerd. Vaak gebeurt dit door plaatselijk ad hoc onderhoud. (bijvoorbeeld het vullen van gaten in asfalt) Dit onderhoud kenmerkt zich door hoge kosten met een beperkte en kortdurende kwalitatieve verbetering, GGO blijft namelijk noodzakelijk. Deze kosten zijn een kenmerkend voorbeeld van kapitaalvernietiging en komen daarbij geheel ten laste van het regulier onderhoudsbudget waar reeds een tekort is. 4.3 Advies toekomstig beleid Nu investeren geeft winst voor de toekomst Het hoge percentage onvoldoende scorende wegen in het wegennet in de gemeente Bladel vraagt om een kwaliteitsimpuls op korte termijn. De kwaliteitsproblematiek wordt namelijk grotendeels veroorzaakt door het hoge percentage onvoldoende scorende een groot aantal wegen. Onderhoud op deze wegen kan niet of slechts minimaal worden uitgesteld. Het uitstellen van technisch noodzakelijk onderhoud op deze wegen leidt tot zwaardere onderhoudsmaatregelen op de middellange termijn (3-5 jaar) of tot GGO. De winst van het uitstellen van het onderhoud weegt niet op tegen de meerkosten van het zwaardere onderhoud (kapitaalvernietiging). Daarbij staat het GGO budget zelf onder grote druk. Als er geen maatregelen worden genomen zal de kwaliteit als gevolg van het budgettekort sterk verslechteren. Deze ontwikkeling is niet wenselijk. Buiten het hoge percentage onvoldoende scorende wegen scoort het wegennet van Bladel voldoende. Het percentage matig scorende wegen is namelijk zeer laag en het percentage voldoende scorende wegen ligt boven de gewenste bandbreedte. Door de onvoldoende scorende wegen te verbeteren naar voldoende wordt een goede verhouding in kwaliteit gecreëerd. Een wegennet met een gezonde kwaliteitsverhouding kan het meest efficiënt worden beheerd tegen minimale kosten. Nu investeren geeft zodoende winst voor de toekomst. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

23 Een toekomst waarin een toename in de onderhoudsvraag wordt verwacht getuige de kapitaalbehoeftenberekening voor 2017 e.v. Het is belangrijk deze periode tegemoet te gaan met een wegennet van gezonde kwaliteit zonder onderhoudsachterstand Volledig dekkend budget GGO noodzakelijk voor kwaliteit en duurzaamheid In de CROW systematiek wordt ervan uitgegaan dat voor gepland groot onderhoud een apart budget beschikbaar is. In de afgelopen periode is het mogelijk geweest het noodzakelijke GGO te bekostigen uit het beschikbare budget. Voor de komende periode is echter een aanzienlijk grotere kapitaalbehoefte benodigd. Volledige dekking van de kapitaalbehoefte groot gepland onderhoud is noodzakelijk voor het op peil brengen van de kwaliteit van het wegennet in Bladel. Daarbij wordt het GGO budget gebruikt voor het oppakken van grootschalige integrale projecten waarbij diverse disciplines zijn betrokken. Het zijn juist deze integrale projecten die sterk bijdragen aan de positieve beleving van de openbare ruimte en maatschappelijk veel opleveren. Denk hierbij aan het investeren in groot integraal onderhoud op wegen in het centrum en het verbeteren van fiets- en voetpaden. Deze GGO projecten dragen tevens sterk bij aan de duurzaamheids doelstellingen van de gemeente Bladel. Door elementenverhardingen te voorzien van goede funderingen, hoofdroutes om te bouwen naar asfaltverhardingen, teerhoudend asfalt af te voeren en voetpaden aan te leggen in duurzame tegelverharding wordt een kwalitatief hoge en duurzame openbare ruimte aangelegd Advies Gemiddeld jaarbudget regulier onderhoud verhogen Op basis van de kwaliteit van het wegennet en de ontwikkelingen in de afgelopen periode wordt geadviseerd voor de periode een onderhoudsbudget vrij te maken van gemiddeld ,- per jaar conform de CROW kapitaalbehoefte. Geadviseerd wordt dit bedrag jaarlijks te indexeren op basis van de vaste CBS prijsindexcijfers en areaaluitbreiding (0,5 % per jaar). Geadviseerd wordt om de budgetten voor klein onderhoud en regulier onderhoud asfalt / elementen af te stemmen op de berekende kapitaalbehoeften uit hoofdstuk 3. GGO budget verhogen Het verbeteren van de kwaliteit van het wegennet is enkel mogelijk als vanuit het reguliere onderhoudsbudget geen kosten hoeven worden gemaakt voor het veilig houden van uitgesteld GGO. Daarom wordt geadviseerd om het budget GGO gelijk te stellen aan de kapitaalbehoefte van gemiddeld 1,4 miljoen per jaar. Bij het uitzetten van het gepland groot onderhoud wordt geadviseerd zo optimaal mogelijk in te zetten op integrale en duurzame projecten en projecten met een hoge maatschappelijke waarde. Voortgang monitoren De berekeningen in de kapitaalbehoeften geven aan dat er in de komende jaren een stijging in de onderhoudskosten kan worden verwacht. Op basis van de huidige inspectie kan echter geen exacte inschatting worden gemaakt van de situatie over 3-10 jaar. Geadviseerd wordt derhalve om periodiek ( tweejaarlijks) de kwaliteit en kapitaalbehoefte van het gehele wegennet te monitoren en in te spelen op de geconstateerde veranderingen. JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

24 5 COLOFON Gemeente Bladel/Beleidskader wegbeheer JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH Opdrachtgever : Gemeente Bladel Project : Beleidskader wegbeheer Dossier : D Omvang rapport : 22 pagina's Auteur : ing. F.M. van Balken Projectleider : ing. F.M. van Balken Projectmanager : ir. J.A.J. Wilgers Datum : 7 maart2012 Naam/Paraaf : ing. F.M. van Balken JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH

25 Larixplein VB Eindhoven Postbus JZ Eindhoven T (040) F (040) E eindhoven@dhv.com

26 Press "Appendix Report" button to Insert the First Appendix Gemeente Bladel/Beleidskader wegbeheer bijlage 0 JWi/JWi/FvB/SS/R_IS-EH