LIJST VAN AFKORTINGEN VAN TIJDSCHRIFTEN... xxv INLEIDING: OPZET EN DOEL VAN DEZE STUDIE...1 HOOFDSTUK II. FUNCTIES VAN ZAKELIJKE SUBROGATIE...

Transcriptie

1 INHOUDSTAFEL VOORWOORD... v DANKWOORD..... ix LIJST VAN AFKORTINGEN VAN TIJDSCHRIFTEN xxv INLEIDING: OPZET EN DOEL VAN DEZE STUDIE DEEL I: ALGEMENE THEORIE VAN ZAKELIJKE SUBROGATIE...3 HOOFDSTUK I. ZAKELIJKE SUBROGATIE ALS JURIDISCH BEGRIP: OMSCHRIJVING EN SITUERING...5 HOOFDSTUK II. FUNCTIES VAN ZAKELIJKE SUBROGATIE Afdeling I. Zakenrechtelijke functie...9 Afdeling II. Verbintenisrechtelijke functie...11 HOOFDSTUK III. VOLMAAKTE EN ONVOLMAAKTE ZAAK- VERVANGING HOOFDSTUK IV. HISTORISCHE INLEIDING TOT ZAAKVER- VANGING: VAN HET OUDE GRIEKENLAND TOT DE CODE CIVIL HOOFDSTUK V. ALGEMENE THEORIE VAN ZAKELIJKE SUBROGATIE. 24 Afdeling I. De klassieke leer ( fictieleer ) Zaakvervanging als juridische fictie Onderscheid tussen algemene zaakvervanging en bijzondere zaakvervanging De objectieve benadering van zaakvervanging Evaluatie van de klassieke leer Tussenconclusie omtrent de klassieke leer Afdeling II. De leer van de waardebestemming Analyse van deze leer Evaluatie van de leer van de waardebestemming Tussenconclusie omtrent de leer van de waardebestemming Afdeling III. De billijkheidsleer...47 xi

2 Afdeling IV. Onderscheiden grondslag van de verschillende functies van zakelijke subrogatie Zakenrechtelijke functie: de preventie van ongerechtvaardigde vermogensverschuivingen Verbintenisrechtelijke functie: de leer van de kwalitatieve rechten HOOFDSTUK VI. HET ANGELSAKSISCHE TRACING-CONCEPT: EEN INLEIDENDE VERKENNING Afdeling I. Omschrijving van het tracing-begrip Afdeling II. Functies van tracing Kwalitatieve versterking van de restitutie-aanspraak Kwantitatieve versterking van de restitutie-aanspraak Verbintenisrechtelijke functie Afdeling III. De instrumentele (niet-remediale) aard van tracing Algemeen Verschil met zakelijke subrogatie Afdeling IV. Het toepassingsbereik van tracing HOOFDSTUK VII. BRONNEN VAN ZAAKVERVANGING Afdeling I. Conventionele zakelijke subrogatie Analyse van de heersende opvattingen Kritische bedenkingen Afdeling II. Wettelijke zakelijke subrogatie Privaatrecht Strafrecht A. Regeling vóór de Wet van 17 juli B. Regeling sinds de Wet van 17 juli Afdeling III. Zakelijke subrogatie als algemeen rechtsbeginsel Eerste spoor: een evolutie van de theoretische analyse van zakelijke subrogatie Tweede spoor: een rechtsvergelijkende analyse van zakelijke subrogatie A. Frans recht B. Nederlands recht C. Duits recht D. Angelsaksisch recht E. Tussenconclusie Derde spoor: de dematerialisering van het zakenrecht Vierde spoor: de tegenargumenten voor een algemeen beginsel van zaakvervanging Bundeling van de verschillende sporen Toepassing op de positie van de vruchtgebruiker A. Gevallen van zaakvervanging bij vruchtgebruik B. Theoretisch belang van zaakvervanging in het recht van vruchtgebruik xii

3 C. De positie van de vruchtgebruiker ten aanzien van het surrogaat D. Rechtsvergelijkende opmerkingen Toepassing op de positie van de verkoper onder eigendomsvoorbehoud A. Inleiding: Franse rechtspraak inzake eigendomsvoorbehoud en zaakvervanging B. Toepassing van deze rechtspraak in de Belgische rechtsorde C. Juridische grondslag voor de toepassing van zaakvervanging bij eigendomsvoorbehoud Gelijkstelling van eigendomsvoorbehoud en zakelijke zekerheidsrechten a. Analyse van deze opvatting b. Kritiek: eigendomsvoorbehoud is geen stil pandrecht Gelijkstelling van het eigendomsvoorbehoud met een volwaardig eigendomsrecht Zakelijke subrogatie als algemeen rechtsbeginsel Conclusie Afdeling IV. Besluit over het toepassingsdomein van zakelijke subrogatie DEEL II: ZAKELIJKE SUBROGATIE BINNEN RESTITUTIEVERHOUDINGEN INLEIDING HOOFDSTUK I. KLASSIFICATIE VAN DE RESTITUTIEVER- HOUDINGEN Afdeling I. Inleiding Afdeling II. Hoofdonderscheid: typische en a-typische restitutieverhoudingen Typische restitutieverhoudingen A-typische restitutieverhoudingen A. Omschrijving B. Verhouding tussen de a-typische restitutieverbintenissen Onverschuldigde betaling als juridische grondslag van de ongedaanmaking na nietigheid? Nietigheid van de overeenkomst als juridische grondslag voor de onverschuldigde betaling Strafrechtelijke restitutieverhoudingen Grondslag van het onderscheid tussen typische en a-typische restitutieverhoudingen Belang van het onderscheid tussen typische en a-typische restitutieverhoudingen A. Restitutie in natura en restitutie in waarde xiii

4 B. Zakenrechtelijke positie van de restitutiedebiteur C. Strafrechtelijke positie van de restitutiedebiteur HOOFDSTUK II. TOEPASSINGSVOORWAARDEN VOOR ZAKELIJKE SUBROGATIE Afdeling I. Een recht met zakelijke werking in de principale rechtsverhouding Algemeen: rechtsvergelijkende inleiding Het behoud van het eigendomsrecht als afbakeningscriterium in de rechtspraak A. De eenzijdige verkoopbelofte B. Het verlies van het bijzonder legaat Een zakelijke aanspraak als beperking van het toepassingsdomein van zaakvervanging Uitzonderingen op het vereiste van een zakelijke aanspraak A. Eigenlijke uitzondering: zakelijke rechten intuitu rei B. Oneigenlijke uitzondering: gedeeltelijk verlies van het oorspronkelijk onderpand C. De risico-omkering als uitzondering op het vereiste van de zakelijke aanspraak? Ogenblik voor de beoordeling van de zakelijke aanspraak Toepassing van bovengenoemde beginselen op restitutieverhoudingen A. Restitutie van bepaalde zaken Typische restitutieverhoudingen A-typische restitutieverhoudingen a. Restitutieplicht uit onverschuldigde betaling b. Restitutieplicht uit nietigheid, ontbinding of herroeping van een overeenkomst c. Strafrechtelijke restitutieplicht B. Restitutie van een algemeenheid van zaken Algemeen Fiduciaire rechtsverhoudingen Trustverhoudingen a. Algemeen b. Verschil tussen de Anglo-Amerikaanse trust en de Duitse Treuhand c. Toepassing op enkele Belgische trustachtige verhoudingen i. Terugkeer van de afwezige (art. 132 B.W.) ii. Fideicommis de residuo iii. Certificering van vennootschapseffecten Bewind Afdeling II. Vervanging van het oorspronkelijke onderpand Causaal verband tussen het oorspronkelijk onderpand en het surrogaat xiv

5 A. Algemeen B. Objectieve invulling van het causaal verband C. De verkrijging van het surrogaat op krediet: de mogelijkheid van backward tracing D. Het causaal verband tussen een verzekeringsuitkering en het gevaarsobject E. Bewijs van het causaal verband Algemeen Omkering van de bewijslast: zwakke versie van de swollen assets -theorie? Het voorwerp van het bewijs De indeplaatsstelling van een nieuw vermogensbestanddeel A. De vermindering van een passiefpost B. De verzekeringsuitkering De aanspraak uit een levensverzekering De aanspraak uit een aansprakelijkheidsverzekering De aanspraak uit een zaakverzekering a. Inleiding probleemstelling b. Positie van de eigenaar van het gevaarsobject ten opzichte van de verzekeringsuitkering analyse van rechtspraak en rechtsleer c. Verantwoording voor de evolutie in de rechtspraak en rechtsleer i. De objectivering van het verzekerbaar belang ii. Juridische grondslag voor die objectivering d. Tussenconclusie: de vatbaarheid van de verzekeringsuitkering als surrogaat C. De vordering tot betaling van de verkoopprijs als surrogaat Vervreemding door de accipiens van de onverschuldigd ontvangen zaak (art B.W.) Vervreemding door (de erfgenamen van) de bewaarnemer (art B.W.) Vervreemding door de gefailleerde detentor (art. 103, tweede lid Faill. W.) a. Inleiding b. Uitbreiding van het toepassingsgebied ratione materiae. 311 c. Uitbreiding van het toepassingsgebied ratione personae. 313 d. Uitbreiding van het toepassingsgebied ratione temporis e. Rechtsvergelijkende bedenkingen f. Tussenconclusie: de vatbaarheid van de koopprijs als surrogaat D. De aansprakelijkheidsvordering E. Een lichamelijke zaak Algemeen Verbetering of instandhouding van een vermogensbestanddeel F. Giraal of chartaal geld als surrogaat xv

6 1. Chartaal geld Giraal geld a. Inleiding b. De opvattingen in verband met de revindicatie van een bankrekening c. Rechtsvergelijkende analyse Frans recht Angelsaksisch recht Nederlands recht d. Inschrijving van het surrogaat op een bankrekening e. Tussenconclusie: de vatbaarheid van een bankrekening als surrogaat G. Waardepapieren als surrogaat Inleiding: de regeling in waarde van art. 103, tweede lid Faill. W Juridische verantwoording Toepassingsdomein van deze wettelijke uitsluiting Zakelijke subrogatie over verschillende graden: de creatie van een vervangingsketen HOOFDSTUK III. UITOEFENINGSVOORWAARDEN VOOR ZAKELIJKE SUBROGATIE Afdeling I. Subsidiaire aard van zakelijke subrogatie Beginsel A. Algemeen: betekenis van het subsidiaire karakter van zakelijke subrogatie B. Subsidiariteit ten opzichte van het volgrecht C. Subsidiariteit ten opzichte van de sanctie van nietigheid of niet-tegenstelbaarheid D. Subsidiariteit ten opzichte van de aansprakelijkheidsvordering Uitzonderingen op de subsidiaire aard van zakelijke subrogatie A. Zaakvervanging is niet subsidiair aan de actio de in rem verso B. Zaakvervanging is niet subsidiair binnen strafrechtelijke restitutieverhoudingen Rechtsvergelijkende analyse: Angelsaksisch recht A. Verhouding tussen tracing en aansprakelijkheid B. Verhouding tussen tracing en following Besluit Afdeling II. De gevolgen van de vermenging voor de zakelijke aanspraak Inleiding Klassiek beginsel: identificatievereiste Eigendomsaanspraken op vervangbare zaken A. Inleiding: de begrippen vervangbare zaken en soortzaken B. Eigendomspositie bij de buitenbezitstelling De eigendomsaanspraak op het vervangbare onderpand xvi

7 2. De eigendomsaanspraak op het vervangbare surrogaat C. Het lot van het zakelijk recht bij vermenging Klassiek uitgangspunt Evolutie in de rechtspraak: de vermenging doet het zakelijk recht niet noodzakelijk teloorgaan Evolutie in de wetgeving betreffende de revindicatie van effecten a. Inleiding b. Het Koninklijk Besluit nr. 62 van 10 november 1967: giralisering van effecten c. De wetgeving betreffende dematerialisatie van vennootschapseffecten d. De wetgeving betreffende certificering van vennootschapseffecten Voorwaarden voor het voortbestaan van de zakelijke aanspraak na vermenging a. Analyse van de onderscheiden opvattingen b. Situatie waarin de zaak het voorwerp uitmaakt van een voorafgaande individualisatie c. Situatie waarin de zaak niet het voorwerp uitmaakt van een voorafgaande individualisatie d. Tussenconclusie: de gevolgen van de vermenging D. Beschikkingshandelingen met de vermengde goederen E. Het lot van de zakelijke aanspraak bij vermenging van te restitueren zaken met zaken van de gefailleerde De gevolgen van de vermenging op de eigendomsaanspraak De gevolgen van beschikkingshandelingen met de vermengde zaken Rechtsvergelijkende benadering A. Frans recht Geen vereiste van invidividualisatie bij de giralisering van aandelen Geen vereiste van individualisatie in de verhouding tot de derde-verkrijger Geen vereiste van individualisatie bij eigendomsvoorbehoud B. Nederlands recht C. Angelsaksisch recht Voortbestaan van zakelijke aanspraken bij vermenging Identificatieregelen van tracing a. Vermenging van zaken van verschillende derden te goeder trouw b. Vermenging van eigen zaken met zaken van derden Het toepassingsbereik van tracing naar common law a. Klassieke uitgangspunt: dichotomie tussen common law tracing en equitable tracing xvii

8 b. Toenadering tussen common law en equity D. Duits recht E. Concluderende opmerkingen Een zakelijk recht op een niet-traceerbare waarde? De swollen assets -theorie A. Analyse van de sterke versie van de swollen assets -theorie B. Algemene kritiek op de sterke versie van de swollen assets - theorie C. Sporen van de swollen assets -theorie in het Belgische recht? Verbeurdverklaring bij equivalent met toewijzing aan de benadeelde Verlies van het surrogaat na het ontstaan van de samenloop Verhouding tussen vervangbaarheid van zaken en zaakvervanging DEEL III: ZAKELIJKE SUBROGATIE BINNEN HET DOMEIN VAN DE ZAKELIJKE ZEKERHEIDSRECHTEN INLEIDING: ZAKELIJKE ZEKERHEIDSRECHTEN EN ZAKELIJKE SUBROGATIE HOOFDSTUK I. MATERIEEL VERLIES VAN HET BEZWAARDE GOED. 492 Inleiding Afdeling I. Totstandkoming van een wettelijk kader Belgisch recht A. Totstandkoming van art. 10 Hyp. W B. De interpretatieve wet van 19 februari C. Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst Frans recht Nederlands recht Tussenconclusie Afdeling II. Toepassingsvoorwaarden voor zakelijke subrogatie Toepassingsgebied ratione personae : voorrecht, pand of hypotheek A. Voorrechten en hypotheken B. Pandrechten Vuistpand Pand op onlichamelijke zaken Pand op handelszaak Warrant C. Andere zekerheidsmechanismen met zakelijke werking Retentierecht Rechtstreekse vordering Voorafgaand zekerheidsrecht xviii

9 3. Toepassingsgebied ratione materiae: vergoedingsrecht uit hoofde van het tenietgaan, de beschadiging of het waardeverlies A. België B. Frankrijk C. Nederland Geen wederopbouw of herstelling Schuldeisers met een nuttige rang Afdeling III. Uitoefeningsvoorwaarden van zakelijke subrogatie Vervanging van het oorspronkelijke onderpand door een traceerbaar surrogaat A. Vervanging van het oorspronkelijke onderpand B. Traceerbaarheid van het surrogaat Uitoefening van het zakelijk zekerheidsrecht binnen de verjaringstermijn Afdeling IV. Juridische grondslag voor het recht van de preferente schuldeisers Delegatie van rechtswege Persoonlijke subrogatie Cessie van rechtswege Zakelijke subrogatie Afdeling V. Bijzondere gevolgen van zakelijke subrogatie bij zakelijke zekerheidsrechten Onmiddellijke opeisbaarheid van de gewaarborgde schuldvordering Bevrijdende werking van een betaling aan de schuldenaar A. Onroerende zakelijke zekerheidsrechten B. Roerende zakelijke zekerheidsrechten Geen inningsbevoegdheid van rechtswege voor de preferente schuldeiser Afdeling VI. Bijzondere toepassingen De verzekeringswetgeving (art. 58 W.L.O.) als lex specialis ten opzichte van art. 10 Hyp. W A. Inleiding en toepassingsdomein van art. 58 W.L.O B. Bevrijdende werking van de uitkering aan de schuldenaar Onroerende zakelijke zekerheidsrechten Roerende zakelijke zekerheidsrechten a. Publicatie van het zekerheidsrecht b. Verzet van de preferente schuldeiser c. Goede trouw van de verzekeraar C. De tegenwerpelijkheid van verweermiddelen door de verzekeringsmaatschappij aan de schuldeiser Beginsel Toepassingsdomein van de wettelijke uitzonderingen Excepties die ontstaan zijn na het schadegeval Schorsing of opzegging van de dekking of vermindering van het bedrag Toepassing op compensatie xix

10 2. De beëindiging van het zakelijk recht waarop een hypotheek is gevestigd HOOFDSTUK II. JURIDISCH VERLIES VAN HET BEZWAARDE GOED. 594 Afdeling I. Algemene beginselen Principe Rechtsvergelijkende analyse A. Frankrijk B. Nederland Juridische analyse Voorwaarden voor het intreden van de vervanging A. Vervanging van het oorspronkelijke onderpand B. Traceerbaarheid van het surrogaat C. Afwezigheid van gelijkwaardige beschermingsmechanismen Subsidiariteit van zakelijke subrogatie t.o.v. het volgrecht a. Onroerende zakelijke zekerheidsrechten b. Roerende zakelijke zekerheidsrechten Subsidiariteit van zakelijke subrogatie t.o.v. het retentierecht Gevolgen Afdeling II. Bijzondere toepassingen Wisselpand A. Algemeen B. Voorwaarden C. Juridische grondslag Zaakvervanging of vervangbaarheid van zaken? De rol van de wilsuiting van de partijen D. Toepassing op bijzondere pandrechten E. Conclusie De inning van verpande schuldvorderingen De onteigening van het bezwaarde goed A. Minnelijke verkoop na onteigeningsmachtiging B. Gerechtelijke onteigening Zakelijke zekerheid op een aandeel in onverdeelde mede-eigendom 648 A. Inleiding B. Toewijzing in natura aan de hypotheekgever C. Verkoop van het onverdeelde goed aan een derde (niet-deelgenoot) D. Toewijzing van het goed aan een andere deelgenoot E. Verdeling in natura (met opleg) F. Rechtsvergelijkende analyse G. Conclusie xx

11 DEEL IV: GEVOLGEN VAN ZAKELIJKE SUBROGATIE INLEIDING HOOFDSTUK I. ZAKENRECHTELIJKE GEVOLGEN Afdeling I. Subjectieve benadering van de zakenrechtelijke gevolgen Afdeling II. Zakelijke subrogatie als handhavingsmechanisme Algemeen Toepassing op restitutieverhoudingen Toepassing op zakelijke zekerheidsrechten Uitzondering op de handhaving van de zakenrechtelijke verhouding Invloed van publiciteitsmechanismen ten opzichte van derden Afdeling III. Rechtsvergelijkende benadering: gevolgen van tracing Tracing naar common law: exchange product theory Tracing naar equity A. Algemeen: keuzerecht B. Constructive trust C. Equitable lien Afdeling IV. Rangconflict tussen de begunstigde van zaakvervanging en andere zakelijk gerechtigden op het surrogaat Rechtsvergelijkende benadering A. Frans recht B. Nederlands recht C. Duits recht D. Angelsaksisch recht Eigen opvatting naar Belgisch recht A. Juridische analyse B. Rechtseconomische argumenten Afdeling V. Omvang van de gerechtigheid Inleiding Rol van de gelijkwaardigheid bij zaakvervanging Een dubbele beperking van de gevolgen van zaakvervanging A. Beperking tot de omvang van de gewaarborgde schuldvordering B. Beperking tot de waarde van het oorspronkelijke onderpand Zuivere vervanging Gemengde vervanging C. Vergelijking met het Angelsaksische tracing-recht: een ongelimiteerde zaakvervanging? D. Uitzondering: de strafrechtelijke restitutieplicht Analyse van de verbeurdverklaring met toewijzing aan de benadeelde Kritische analyse van het strafrechtelijke regime xxi

12 HOOFDSTUK II. VERBINTENISRECHTELIJKE GEVOLGEN Afdeling I. De inning van de surrogatoire schuldvordering Bevrijdende betaling aan de debiteur van de principale rechtsbetrekking Exclusief uitoefeningsrecht van de debiteur van de principale rechtsbetrekking voorafgaand aan de samenloop Uitoefeningsrecht van de restitutiecrediteur na de samenloop van diens debiteur A. Inningsbevoegdheid van de restitutiecrediteur na de samenloop B. De hypothese van het gelijktijdig faillissement van de debiteur en de derde Verklaring voor de beperking van de verbintenisrechtelijke gevolgen Afdeling II. Tegenwerpelijkheid van excepties in de diverse rechtsverhoudingen Excepties afkomstig uit de verhouding debiteur-derde A. Algemeen B. Toepassing: compensatie in de rekening-courant verhouding Excepties afkomstig uit de verhouding crediteur-debiteur Excepties afkomstig uit de verhouding crediteur-derde DEEL V: ALGEMENE CONCLUSIE EN SAMENVATTING Functies van zakelijke subrogatie in het vermogensrecht Reikwijdte van zakelijke subrogatie Voorwaarden voor de toepassing van zakelijke subrogatie Gevolgen van zakelijke subrogatie Zakelijke subrogatie en tracing: is de kloof in het zakenrecht (te) diep? BEKNOPTE BIBLIOGRAFIE I. België A. Algemene reeksen B. Boeken C. Overzichten van rechtsleer en rechtspraak D. Bijdragen in tijdschriften of verzamelwerken E. Annotaties II. Frankrijk A. Algemene reeksen B. Boeken xxii

13 C. Bijdragen in tijdschriften of verzamelwerken D. Annotaties III. Nederland A. Boeken B. Bijdragen in tijdschriften of verzamelwerken C. Annotaties IV. Common law A. Boeken B. Bijdragen in tijdschriften of verzamelwerken C. Annotaties V. Duitsland A. Reeksen B. Boeken C. Bijdragen in tijdschriften of verzamelwerken TREFWOORDENREGISTER xxiii