Introductie (1) en opzet onderzoek en beoordeling van de informatiebronnen (2) (hoofdstuk 1 en 2) Verkenning van het onderzoeksgebied (hoofdstuk 3)

Transcriptie

1 173 Hoofdstuk 10 Ht ondrzok in prspctif In dit hoofdstuk van ht ondrzok wordt naggaan of d doln van ht ondrzok, zoals gformulrd in 1.4, zijn brikt. Ht uitgvord ondrzok wordt hirbij vrantwoord aan d hand van d vijf dlondrzoksvragn. Ht hoofdstuk wordt afgslotn mt n trugblik op ht ondrzok. a Introducti (1) n opzt ondrzok n boordling van d informatibronnn (2) (hoofdstuk 1 n 2) b Vrknning van ht ondrzoksgbid (hoofdstuk 3) c Wtgvnd initiativn van d ovrhid op ht gbid van lfomgvinghindr (hoofdstuk 4) Gdragsaspctn van ht bzwaar (hoofdstuk 5) Vrknning n slcti van d bdrijvighid in ht ondrzoksgbid (hoofdstuk 6) Bschrijving van d gslctrd bdrijvn in Harlingn (hoofdstuk 7) Ervarn lfomgvinghindr (hoofdstuk 8) Vrglijking (hoofdstuk 9) Vrondrstld lfomgvinghindr di dz vroorzaaktn in d priod (hoofdstuk 7) d Ht ondrzok in prspctif (hoofdstuk 10) Figuur 60 Plaats van ht hoofdstuk 10 in ht schma van ht ondrzok 10.1 Ingdind bzwarn ovr hindr door d zich ontwikklnd bdrijvighid Dlondrzoksvraag 1 wrd als volgt bschrvn: Wlk bzwarn wrdn door omwonndn gdurnd d priod ingdind als racti op d zich in dz priod ontwikklnd bdrijvighid?. Bij dlvraag 1 vragn w ons af of ht ondrzok antwoord kan vrstrkkn op, tn rst wlk bzwarn wrdn ingdind n tn twd of d in ht ondrzok ondrzocht bdrijvighid rprsntatif is voor d zich in dz priod ontwikklnd local bdrijvighid. Wlk bzwarn? Voor ht rst dl van dz dlvraag (wlk bzwarn?) gaan w na of ht ondrzok antwoord vrstrkt op d vraag waarom d burgrs van Harlingn bzwaar indindn. Hirbij mot bhalv d rdn van ht bzwaar ook inzichtlijk wordn, wannr in d vrgunningprocdur ht bzwaar wrd ingdind n ho dit gburd. Ht gbruik van wlk bzwarn in d dlvraag kan immrs duidn op zowl d rdn als op d manir n ht momnt waarop n bzwaar wrd aangtknd. Voor ht twd dl van d dlvraag (inzicht in d zich ontwikklnd bdrijvighid?) gaan w na of d ondrzoksrsultatn inzicht vrschaffn in d lfomgvinghindr di door d volldig local bdrijvighid wrd vroorzaakt. Gbruikt wrkwijz voor d vrantwoording van dlondrzoksvraag 1 Aan d hand van d uitkomstn van d volgnd vragn wordt naggaan of ht ondrzok antwoord vrstrkt op d gnomd aspctn: 1. Waarom wrdn bzwarn ingdind? 2. Op wlk momnt n ho wrdn bzwarn ingdind? 3. Wlk dl van d nijvrhid van d gmnt Harlingn is bij dit ondrzok btrokkn?

2 PP uw PP uw) 174 Ovr dz vragn kan uit d uitkomstn van ht ondrzok ht volgnd wordn afglid: 1. Waarom wrdn bzwarn ingdind? In 8.2 n 8.3 zijn d rdnn om bzwaar aan t tknn wrggvn. Gconstatrd is dat van d 82 gslctrd locatis 40 (49%) mt bzwarn wrdn gconfrontrd. Als wordt gkkn naar d rdn van ht bzwaar in d ondrzokspriod blijkt dat gurhindr als ht grootst problm wrd rvarn. Daarna volgn ht risico op brand/xplosi, aantrkkn ongdirt, rotuitstoot n ook gluid. Stof blijkt als n bprkt problm t wordn bschouwd. Bij boordling van stankhindr van d ondrzocht bdrijvn (zi 9.1) blijkt dat vooral d vls- n visvrwrknd nijvrhdn hirto aanliding gavn. Stof blijkt bij vooral d stnbwrknd bdrijvighid als n problm t zijn bschouwd. Opvallnd is ook dat gluid, bhalv bij d schpsbwrknd bdrijvighid, nit als n problm wrd gzin. Bodmvrontriniging kwam in d laatst priodn als n problm naar vorn. Opprvlaktwatrvrontriniging wrd in gring mat als n problm gzin. Dz vorm van lfomgvinghindr was in ht ondrzoksgbid min of mr bhrsbaar, omdat mn ht vrontrinigd opprvlaktwatr op z kon lozn. Uit d bzwarn kan nit wordn afglid dat miliubsf, zoals wij di thans knnn, d rdn was voor ht indinn van bzwarn. Er was mr sprak van dirct hindr. Als dz uitkomstn wordn vrglkn mt ldrs uitgvord ondrzok kan ht volgnd wordn opgmrkt: Globaal komn voor d priodn A n B d uitkomstn van dit ondrzok ovrn mt di van andr ondrzokn ovr di priodn. Vrbruggn (1999) (19PP maar ook Prins (1993) (bgin 20PP PP uw) constatrdn dat stankhindr als ht grootst problm wrd rvarn. Vrbruggn (1999) constatrd dat tgn ht ind van d 19PP 35% van d ingdind bzwarn stankhindr btroffn. Tabl 44 in 8.5 laat zin dat dz voor d gslctrd bdrijvighid in Harlingn 24% bdrog. Vrbruggn (1999) constatrd dat lfomgvinghindr, 30% van d bzwarn, als n gvaar voor d volksgzondhid wrd bschouwd. D rdn varird tussn risico voor chmisch of stankvrwkknd stoffn. Stank ontstond op zijn burt ook wr door stilstaand n vrontrinigd opprvlaktwatr. 2. Op wlk momnt n op wlk manir wrdn bzwarn ingdind? UUOp wlk momnt?; In 8.2 n 8.3 zijn d uitkomstn van ht ondrzok wrggvn. Uitgaand van ht momnt waarop d bzwarn wrdn ingdind kunnn w d volgnd dri momntn ondrschidn: bij d aanvraag- n uitbridingsvrgunningn n tijdns d bdrijfsactivititn (tolrantifas). Tgn 30% van d oprichtingsaanvragn van d 82 ondrzocht bdrijvn wrd bzwaar ingdind. Tgn 12% van d 133 uitbridingsvrgunningn van dz bdrijvn wrd bzwaar ingdind, trwijl tgn 21% van d bdrijvn tijdns haar bdrijfsactivititn bzwaar wrd aangtknd. Bij bzwarn tgn vrgunningsaanvragn blkn rcnt rvaringn n rol t spln. In ht Harlingn van 1905 had mn slcht rvaringn mt d darmnwassrij van Van Gldr. Bij all aanvragn in dzlfd tijdspriod van vrglijkbar bdrijvn wrdn dan ook bzwarn ingdind. UUOp wlk manir?; Als w nagaan op wlk manir bzwaar wrd ingdind, kijkn w opniuw naar d in 8.2 gprsntrd uitkomstn. Hirin wordt bschrvn dat ondrschid kan wordn gmaakt tussn individul n collctif indinn van bzwarn. D uitkomstn latn zin dat gmiddld dri kr zo vaak collctif bzwaar wrd ingdind als individul. Bij d dri vrgunningsvormn samn blijkt dat gmiddld 80 bzwarn collctif n 27 individul wrdn ingdind. Ht indinn van bzwarn lijkt dus gpaard t gaan mt n hoog saamhorighidsgvol. In 5.2 blk dat bij d boordling van lfomgvinghindr n drital aspctn n rol splt; d waarnmbaarhid, onzkrhid ovr gzondhidsrisico s n d mat van bhrsbaarhid van d lfomgvinghindr. Op basis van dz dri aspctn kan wordn gschat wlk gdrag wordt vrwacht bij n vorm van lfomgvinghindr. Zo wordt n bprkt n bhrsbar vorm van lfomgvinghindr individul afghandld, trwijl daarntgn collctif wordt gragrd op grootschalig n onbhrsbar vormn van lfomgvinghindr. En gval waarbij d mat van bhrsbaarhid n ook ht gzondhidsrisico tr discussi stondn, was d vrgunningsaanvraag van ht Ministri van Dfnsi (Loodswzn) in 1974 voor ht plaatsn van n tank voor vloibaar propaan pal achtr d bbouwing van d Zuidrhavn. Hirtgn wrd collctif bzwaar ingdind. En andr opvallnd gval waarbij d mat van bhrsbaarhid in twijfl wrd gtrokkn, was d vrgunnings-aanvraag in 1906 van D Bruin voor n prcl aan d Noordrstraat 3. Dit bdrijf wnst daar n vtsmltrij t vstign. D aanvraag stuitt op nogal wat bzwarn van omwonndn. Zlfs d stadsarchitct mnd ht collg hiromtrnt ngatif t motn advisrn. Er wrd vrwacht dat ht bdrijf stankovrlast zou vroorza-kn. Dit bdrijf had d pch dat r nt vl ophf in d stad was gwst bij n soortglijk bdrijf (darmnwassrij Van Gldr). Mt d in 5.2 bschrvn bnadring, ht bron-pad-bdrigd objctmodl, is ht moglijk om d door bdrijvn vroorzaakt lfomgvinghindr t boordln. Dz bnadring ondrschidt qua schaal van d

3 175 lfomgvinghindr n aantal vormn (zi dsgwnst 5.2, tabl 9). Zo wordt bij n nduidig nkl bron gdacht aan n bdrijf dat één vorm van lfomgvinghindr (gluid- of stankhindr) vroorzaakt. D hindr is waarnmbaar n in zkr zin bhrsbaar. En andr vorm van hindr di wordt ondrschidn is n grot nduidig nkl bron. Dit btrft n rlatif groot bdrijf mt nig hondrdn wrknmrs. Om bij d laatst vorm d vroorzaakt hindr t bprkn of t voorkomn zijn mstal collctiv actis noodzaklijk. D bdrijvighid van Harlingn in d ondrzokspriod blijkt grotndls t bstaan uit local nduidig bronnn afgwissld mt n nkl grot nduidig nkl bron. Voorbldn van nklvoudig lokal nduidig bronnn in ht ondrzoksgbid warn d huidnvllnblotrij van Van Gldr n d Schpswrf Kooiman, trwijl d Schpswrf Wlglgn n d Gmntlijk Gasfabrik voorbldn zijn van grot nduidig bronnn. 3. Wlk dl van d nijvrhid van d gmnt Harlingn is bij dit ondrzok btrokkn? Uit n in 8.5 gmaakt schatting blk dat d voor dit ondrzok gslctrd bdrijvn qua aantal vstigingn n ook qua aantal wrknmrs ongvr 18 % van d bdrijvighid omvattn in ht ondrzoksgbid in d priod Omdat d slcti di bdrijvn btrft waar d mst lfomgvinghindr wordt vrwacht, is vrmodlijk d door dz bdrijvn vroorzaakt lfomgvinghindr aanmrklijk grotr dan d brknd 18 %. Ruw schattingn op basis van d dri totsingsinstrumntn latn zin dat qua gurhindr door d gslctrd bdrijvighid ongvr 6 kr zovl, qua stofhindr 1.8 kr n qua gluidhindr 4.6 kr lfomgvinghindr zou zijn vroorzaakt. Dit btknt dat in rlati tot d total local bdrijvighid van Harlingn, waarbij voor d rst van d bdrijvn n zkr basishindr is aanghoudn, d gslctrd bdrijvighid 50% mr gurhindr, 8% mr stofhindr n 18% mr gluidhindr hft vroorzaakt. Vrantwoording dlondrzoksvraag 1 Op basis van wrkglgnhidscijfrs is vastgstld dat ht ondrzok gmiddld 18% van d local bdrijvighid van ht ondrzoksgbid in d ondrzokspriod omvat. Uit vrzamld informati kon wordn afglid dat n btrouwbar inschatting is gmaakt van zowl door d gslctrd als door d local nijvrhid vroorzaakt lfomgvinghindr. Ht ondrzok vrschaft n god indruk van d rdn om bzwaar ovr lfomgvinghindr in t dinn n van d wijz waarop dit gburd. D rdnn voor ht indinn van bzwarn komn globaal ovrn mt ldrs uitgvord ondrzokn Bdrijfsaanpassingn als ractis op d ingdind bzwarn D hirop btrkking hbbnd ondrzoksvraag 2 luidd als volgt: zijn ondr invlod van ingdind bzwarn gdurnd d ondrzokspriod d bdrijfsactivititn aangpast n in wlk mat hft dit glid tot vrmindring van lfomgvinghindr? Voor d vrantwoording van ondrzoksvraag 2 t stlln dlvragn Om ondrzoksvraag 2 t kunnn vrantwoordn gaan w na of ht ondrzok antwoord vrstrkt op d volgnd dlvragn: a. Haddn bzwarn ook aanpassingn van bdrijfsactivititn tot gvolg?; b. In wlk mat lidd bzwaar makn tot vrmindring van d lfomgvinghindr?. Ovr dz vragn kan uit d uitkomstn van ht ondrzok ht volgnd wordn afglid: a. Haddn bzwarn ook aanpassingn van bdrijfsactivititn tot gvolg? Aan d hand van d in 8.2 n 8.3 gprsntrd uitkomstn kan wordn afglid wlk aanpassingn d ingdind bzwarn tot gvolg haddn. Van d 40 bdrijvn, di wrdn gconfrontrd mt bzwarn, blk dat 31% van d bdrijvn koos voor btr nalving van d randvoorwaardn van d vrgunning trwijl 21% d bdrijfsactivititn bëindigd. Van 10% van d 40 bdrijvn mt bzwarn, wrd d vrgunning gwigrd, trwijl 16% bsloot hun bdrijf t vrplaatsn. Dat laatst gburd vooral in priod A vanuit d dichtbvolkt bbouwing, waarbij ovrhidsbmoinis nadrukklijk n rol spld. In 13% van d gvalln wrd ht bzwaar mt ovrlg afgdaan. En aantal bdrijvn bsloot ondr invlod van bzwarn, gcombinrd mt ht aanschrpn van d ovrhidsbmoinis om hun bdrijfsactivititn t stoppn. Dit btrof d bdrijvn Kooijman, Haitsma, Roorda n min of mr ook Dutz. En blangrijk aspct dat hirbij n rol spld was ht tonmnd tozicht van nit-gmntlijk instantis als ht Rijk, d Provinci n ht Watrschap. b. In wlk mat lidd bzwaarmakn tot vrmindring van d lfomgvinghindr? Op basis van ruw schattingn is brknd dat door d gslctrd bdrijvighid tn opzicht van d ovrig bdrijvighid ongvr 50% mr gurhindr is vroorzaakt. Als w vrvolgns bijvoorbld naar ht ffct van

4 176 d bzwarn tgn d visrokrijn in priod A kijkn, dan kunnn w uit ht bzwarnpatroon aflidn dat binnn circa 10 jaar d rook- n gurhindr van d visrokrijn strk vrmindrd. Ook ht uit d stad plaatsn van bdrijvn di vrantwoordlijk warn voor gurhindr zoals Van Gldr rond 1900, Frisia Suikrwrkn rond 1965 n d bëindiging van ht drogn van garnaln rond 1960, liddn tot vrmindring van d gurhindr. Vrwacht wordt dat ook d hindr van opprvlaktwatrvrontriniging vrmindrd door ht vrplaatsn van bdrijvn uit d stad n door btr nalving van d randvoorwaardn. Hindrparamtrs, zoals gluidhindr n bodmvrontriniging, vrmindrdn pas na 1980 ondr invlod van d inwrkingtrding van d miliuwtgving. Vrantwoording dlondrzoksvraag 2 D vls- n visvrwrknd bdrijvn krgn in priod A t makn mt bzwarn, voornamlijk door stankhindr. D bdrijvighid di d mst lfomgvinghindr vroorzaakt, wrd ondr druk van d gmnt vrplaatst uit d stadskrn. Dat dit nit altijd lukt blk uit ht ondrzoksgval Roorda. Ondanks protstn van n ghl buurtschap wist dit bdrijf zich toch lang tijd (tot 1988) t handhavn. Vl bdrijvighid wist zich gtolrrd, ondanks dat dz lfomgvinghindr vroorzaakt. Voorbldn hirvan zijn; d schpswrvn (gluidshindr) in d ghl ondrzokspriod. Hirm wordt bvstigd dat ht indinn van bzwarn nit altijd tot vrmindring van lfomgvinghindr lidd. Uit 8.4 kan wordn afglid dat bzwaar indinn in sommig gvalln ffct had. Als gvolg van dz bzwarn wrdn bdrijvn gdwongn hun activitit t stoppn, aan t passn of dz op n andr locati voort t zttn. Vrgunningn wrdn gwigrd of bdrijvn mostn n niuw vrgunning aanvragn. Vrmindring van lfomgvinghindr als gvolg van bzwarn wrd gschat aan d hand van wrkglgnhidsgtalln. Op basis van brkningn kon wordn aangtoond dat in priod A d gurhindr mt circa 10% vrmindrd. Vrwacht wordt dat ook d andr hindrparamtrs vrmindrdn ondr invlod van d ingdind bzwarn Ht ffct van status op vrmindring van local lfomgvinghindr Dlondrzoksvraag 3 hft als dol na t gaan of d uitkomstn van dit ondrzok aantonn dat prsonn uit hogr maatschapplijk gropringn invlod hbbn ghad op ht nivau van lfomgvinghindr. Om hirachtr t komn wrd d volgnd dlondrzoksvraag gstld: Hbbn maatschapplijk positis n rol gspld bij vrmindring van d local lfomgving?. Om dz vraag aan d ondrzoksuitkomstn t kunnn totsn wrdn d volgnd vragn opgstld: a. Kan uit d ondrzoksrsultatn wordn afglid in wlk mat status n positiv invlod hft ghad op vrmindring van d lfomgvinghindr? b. Zijn andr aspctn aanwijsbaar waarbij status mt btrkking tot lfomgvinghindr n rol hft gspld? Ovr dz vragn kan uit d uitkomstn van ht ondrzok ht volgnd wordn afglid: a. Kan uit d ondrzoksrsultatn wordn afglid in wlk mat n hogr status n positiv invlod hft ghad op vrmindring van d lfomgvinghindr? In 8.2 is in tabl 33 d status van d prsonn wrggvn di pr dlpriod bzwarn indindn, ook qua momnt waarop zij bzwaar maaktn. Warn ht in priod A vooral d lagr maatschapplijk gropn di bzwaar maaktn, in priod B maar vooral in priod C vrschoof dit naar d maatschapplijk middngropn. Door d maatschapplijk hogr gropn wrd mindr van ht indinn van bzwarn gbruik gmaakt. D lit n d hog burgrij maaktn hlmaal gn gbruik van ht rcht om bzwarn in t dinn. Opvallnd is dat in priod A burgrs uit d hogr inkomnsgropn bzwaar aantkndn tgn d ondrzoksgvalln Van Gldr n Prsvrantia n in priod B tgn d ondrzoksgvalln Roorda n Dlfts Rubbr Industri. Dz bzwaarmakrs uit hogr inkomnsgropn hbbn in di gvalln hun positis gbruikt om d lfomgvinghindr tgn t gaan. In gnomd gvalln had dit tot gvolg dat d vroorzaakt lfomgvinghindr vrmindrd. En voorbld hirvan is Van Gldr. Dit bdrijf wrd wgns onaccptabl lfomgvinghindr uit d stad vrplaatst. Uit vrslagn van gsprkkn mt ht Collg wordt duidlijk, dat vrplaatsing van ht bdrijf van Van Gldr uit d stadskrn vooral door bzwaarmakrs uit hogr inkomnsgropn tot stand kwam. Ht ffct van d invlod van d hog inkomns uit d priod B kon nit duidlijk wordn vastgstld. In ht gval van Roorda was wl sprak van bzwaar van n potntiël concurrnt. Dit btrof mr n bzwaar om lkaar dwars t zittn in ht kadr van d concurrnti. Roorda lit zich chtr, zoals hirbovn al wrd vrmld, nit door d bzwarn uit ht vld slaan, maar wist zich door ht spl handig t spln t handhavn. Bij d bodmsanring van ht bdrijf kwam chtr naar vorn dat ht bdrijf jarnlang ovrtollig afval op zijn bdrijfstrrin had bgravn. Bij ht ondrzoksgval Dlfts Rubbr Industri was ht ffct van d invlod van ht bzwaar van imand mt n hogr status nit god t achtrhaln.

5 PP uw PP uw PP uw 177 b. Zijn andr aspctn aanwijsbaar waarbij hogr status mt btrkking tot lfomgvinghindr n rol hft gspld? Ht aspct rvaring of knnis kwam bprkt aan d ord. In hoofdstuk 5 waarin vooral d gdragsaspctn rondom ht bzwaar indinn wrdn bsprokn, blk dat ondr andr rvaring mt n bpaald hindrvorm rdn kan zijn om tot acti ovr t gaan. In d ondrzokspriod is d scholing in Ndrland aanzinlijk vrbtrd. In priod A hft ht tkort aan rvaring mt hindr waarschijnlijk n rol gspld bij ht in vrhouding bprkt aantal bzwarn dat tgn lfomgvinghindr wrd aangtknd. Maar als r in vrogr priodn bzwaar wrd aangtknd, dan was dat ook mr dan trcht. En voorbld hirbij is d visrokrij, waarondr in d 19PP dcnnia lang d bwonrs van ht noordwstlijk dl van Harlingn motn hbbn gldn. En tintal visrokrijn mot vooral in d maandn mi, juni n juli, als d mst vis wrd grookt, vl rook- n rotuitstoot hbbn vroorzaakt. Vrondrstld wordt dat als r mr knnis was gwst, dit tot mr bzwarn zou hbbn glid. Waarschijnlijk is dat d rdn dat vanaf 1970 in Ndrland, door btr scholing n maatschapplijk draagvlak ontstond voor ht huidig miliublid. Uit ht ondrzok komt slchts van één gval nadrukklijk naar vorn dat d invlod van n hogr inkomn n positif ffct op vrmindring van d lfomgvinghindr hft ghad. Wduw van Hulst trok zich ht lot aan van d bzwaarmakrs tgn ht bdrijf Van Gldr (6, 7 n 8) n bwrkstlligd bij ht collg van B & W dat dz zich kritisch opstldn tgn ht btrffnd bdrijf. Uit ht ondrzok komt naar vorn dat in ht bijzondr d middngrop, bstaand uit d gschoold arbidrs n d klin middnstand, in d ondrzokspriod mt 60% d grootst bzwaarmakrs warn. Vrantwoording dlondrzoksvraag 3 Uit d ondrzoksrsultatn blijkt dat op n nkl gval na status n bprkt rol hft gspld bij d vrmindring van lfomgvinghindr. Door d grot vrbondnhid van d lit, di grotndls tglijkrtijd d broodhrn van d stad warn, mt d bdrijvighid wrdn vanuit d hogr social gropringn bprkt bzwarn ingdind. D maatschapplijk middngropn maaktn ht mst gbruik van d moglijkhid om bzwaar in t dinn. Dz middngrop, bstaand uit d gschoold arbidrs n d klin middnstand, drog voor 60% aan d bzwarn bij D rol van d ovrhid bij trugdringing van d lfomgvinghindr Dlondrzoksvraag 4 mot duidlijkhid vrschaffn ovr d rol van d ovrhid bij lfomgvinghindr. Dlondrzoksvraag 4 luidd als volgt: In wlk mat hft ovrhidsbmoinis n rol gspld bij trugdringing van lfomgvinghindr? Aan d hand van vrzamld ggvns van dri ondrzokslocatis is gprobrd dz dlondrzoksvraag t vrantwoordn.. D rol van d ovrhid D uitkomstn van ht ondrzok latn zin ( 9.3) dat d ovrhid in mrdr gvalln pas brid was maatrgln t trffn als ht cht nit andrs kon. Vóór d opkomst van ht miliubsf stld d ovrhid zich qua lfomgvinghindr nit rg slagvaardig op. In priod B was massaal protst van omwonndn nodig om d gmnt Harlingn t latn inzin dat d vrlnd vrgunning aan n garnalndrogrij nabij d Wstrzdijk nit op hun stun kon rknn. W kunnn d t stlln vraag, Waarom ragrd d ovrhid laat of zlfs nit? ook omdraain in Ho vr ging d tolranti van d bvolking wat btrft accptati van nit accptabl lfomgvinghindr? In d 19PP n d rst hlft van d 20PP ontbrak ht d ovrhid aan knnis n rvaring om lfomgvinghindr t boordln. Daarnaast past ht sociaal n culturl nit dat mn bzwaar indind ovr lfomgvinghindr. Pas na d Twd Wrldoorlog, ton blk dat d groind nijvrhid nit alln maar voordln voor d maatschappij vrschaft maar ook risico s inhild voor d lfomgving, wrd mr ontvanklijk voor ht bzwaarmakn. Btrokknhid van d ovrhid aan d hand van dri gvalln D btrokknhid van d local ovrhid in Harlingn bij d vrmindring van lfomgvinghindr in d ondrzokspriod wordt aan d hand van n drital gvalln gïllustrrd. Pr gval wordt ht problm gschtst waarna op hoofdlijnn wordt gprobrd afwijknd vrschijnsln t vrklarn. D volgnd gvalln zijn hirbij bkkn: a. D vrschilln in bzwarnpatroon btrffnd d locatis van d Gmntlijk Gasfabrik t Harlingn n ht trdstillatibdrijf Prsvrantia aan d Oud Trkvaart; b D racti van d ovrhid op d wijz van ht massal protst naar aanliding van d uitbridingsvrgunningn in 1965 n 1978 van ht Ministri van Dfnsi (loodswzn) aan d Zuidrhavn 36; c D schuldvraag omtrnt d lfomgvinghindr nabij d voormalig ondrhoudswrf van Kooiman aan d Kanaalwg 17.

6 178 Ad a. D vrschilln in bzwarnpatroon btrffnd d locatis van d Gmntlijk Gasfabrik t Harlingn n ht trdstillatibdrijf Prsvrantia aan d Oud Trkvaart UUProblmschts In 1898 vrog d gmnt Harlingn als niuw ignaar van d gasfabrik n Hindrwtvrgunning aan bij d provinci als bvogd gzag. Dz vrgunning wrd vrlnd zondr dat r bzwarn tgn wrdn ingdind. Hirna zou nog n tintal uitbridingsvrgunningn volgn, waartgn ook gn bzwarn wrdn ingdind. Er kon tnminst gn informati in d archivn wordn gvondn di hirop duidt. D gasfabrik zou tot ongvr 1970 opnblijvn n bslog uitindlijk ht gbid tussn ht Fabriksplin n ht Rapnburg, bgrnsd door d Zuidoostrgracht. Ht gas wrd opgslagn in tw grot gashoudrs. D dichtstbijzijnd bwoning was op sommig locatis mindr dan 20 mtr van d bdrijfsactivititn vrwijdrd (zi figuur 62. Volgns bijlag 3 mot bij gasfabrikn rkning wordn ghoudn mt gur- n gluidshindr trwijl ht risico voor bodmvrontriniging hoog wordt gschat. Voor gurhindr wordt ht risico bpaald op d één na hoogst klass. Lfomgvinghindr zou binnn n afstand van 1000 mtr van ht bdrijf nit uit t sluitn zijn. Figuur 61 Zicht op d gmntlijk gasfabrik van Harlingn anno 1940 (Vrniging Oud Harlingn, 2000) Op ongvr één kilomtr tn oostn van d gasfabrik vrkrg in januari 1895 W.C. Fontin n hindrwtvrgunning voor oprichting van d NV Kooltrdstillrdrij Prsvrantia. In rst instanti vrlnd d gmnt, waarbij ht ovrigns wl n andr gmnt (Frankradl) btrof, d vrgunning zondr r randvoorwaardn aan t vrbindn. Ht was d bdoling dat bij Prsvrantia door dstillrn van tr, n afvalproduct bij d producti van gas, grondstoffn zoudn wordn gproducrd voor d groind chmisch bdrijvighid. Ht btrof stoffn als naftaln, bnzn, fnol n consrvringsmiddln voor hout zoals crosoot n carbolinum. Dirct bij d oprichting van d fabrik warn al vanwg ht 'miliuvrvuilnd' karaktr van Prsvrantia bzwarn binnngkomn bij d gmnt Frankradl. Latr kwamn tijdns d productifas van ht bdrijf nog vl mr bzwarn binnn. In juni 1901 richtt n aantal omwonndn voor d zovlst kr n brif aan ht gmntbstuur, waarin z gwag makn ovr d door d fabrik in d omgving aangricht schad. UUConcludrnd Ho kan wordn vrklaard dat tw nagnog dzlfd bdrijvn mt bijna dzlfd lfomgvinghindr n zodanig vrschillnd bzwaarpatroon oplvrn? D racti op d bdrijfsactivitit bij ht trdstillatibdrijf Prsvrantia kan als n normal racti wordn bschouwd. D situati was zo risicovol dat r van n gvaarlijk n nit accptabl situati sprak was. Trdampn uit d schoorstn vormdn rglmatig n gvaar voor omwonndn. Dit was voor d ovrhid, d gmnt n zlfs d rbij ghaald Ministr van Arbid, gn rdn om ht bdrijf t sluitn. D ondrnmr wrd op zijn woord gloofd ton hij aangaf, dat d bdrijfsactivititn gn gvaar voor d omwonndn vormdn. Om conomisch rdnn was ht bdrijf in 1902 chtr wl gdwongn zijn poortn t sluitn. Spculati, hard fitn kondn nit wordn gvondn, lvrt op, dat r zich wat btrft accptati van d lfomgvinghindr van d gasfabrik, n situati kan hbbn voorgdaan di vrglijkbaar is mt wlk Cavalini

7 179 bschrijft in zijn profschrift (Cavalini, 1992). Cavalini bschrijft ht gdrag van d inwonrs van Hoogkrk, vrogr n zlfstandig gmnt maar nu n stadswijk van d stad Groningn, di jarnlang wrdn gconfrontrd mt stankovrlast van n nabij glgn suikrfabrik. Hij constatrd dat ht hirbij ging om n bïnvlod kijk op ht rvarn van lfomgvinghindr, n vorm van gdrag di vooral voortkwam uit d grot financiël afhanklijkhid van d btrffnd bwonrs. In Harlingn bij d Gmntlijk Gasfabrik was dit vrmodlijk ook aan d ord. Wl mot r op wordn gwzn dat hir d situati van 1900 aan d ord is, trwijl ht ondrzok van Cavalini in 1992 wrd uitgvord. Waarschijnlijk zal door d grotr standsvrschilln rond 1900 ht ffct grotr zijn gwst door d grotr conomisch afhanklijkhid van d broodhrn. In d bschouwing van d Gasfabrik is alln gkkn naar lfomgvinghindr. Als bijvoorbld wordt gkkn naar vilighidsaspctn dan kunnn vraagtkns wordn gplaatst bij d bbouwing nabij d gashoudrs (zi figuur 62). Figuur 62 Foto van woningn nabij ht Gmntlijk Gasfabrik rond 1950 (Bron: Van Ovr, 1994) D foto laat duidlijk zin dat d bwoning bijna lttrlijk tgn d gashoudr aan was gbouwd. D laatst van dit rijtj huizn, di ovrigns wl onbwoonbaar warn vrklaard maar nog wl bwoond wrdn (zi ht witt bord op d huizn), was op 20 mtr van d gashoudr glgn. Ad b. D racti van d ovrhid op ht massal protst naar aanliding van uitbridingsvrgunningn in 1965 n 1978 van ht Ministri van Dfnsi (loodswzn) aan d Zuidrhavn 36 Problmschts In 1968 vrog ht Ministri van Dfnsi n uitbridingsvrgunning aan tn bhov van n inrichting voor ht hrstlln n opslaan van btonningsvoorwrpn, slopn n godrn voor schpn aan d Zuidrhavn 36. In d vrgunningaanvraag wrd voorzin in opslag van litr disl in tw ondrgronds tanks, maar ook in d bovngronds opslag in n tank van vloibaar propaangas. D gwnst opslag van propaan gaf aanliding aan d buurtbwonrs om collctif t protstrn. Maar lifst 20 prsonn n instllingn, waarondr ook d omliggnd bdrijvn tkndn bzwaar aan. Z warn bang dat ht propaan zou xplodrn. Hun protst mocht nit batn, d gmnt vrstrkt 29 april 1966 in ovrnstmming mt d aanvraag d vrgunning aan ht Loodswzn. Bij n uitbridingsaanvraag in 1978 kwam d propaandiscussi wr trug. Opniuw ragrd d buurt op dz vrgunningsaanvraag n tknd wr massaal bzwaar aan. Ook ditmaal mocht ht nit batn n 8 juni 1979 vrkrg ht Loodswzn d gwnst vrgunning. D gmnt als bvogd gzag vrlnd dz vrgunning aan ht Loodswzn. In d discussi tot d vrgunningvrlning wrd d gmnt bijgstaan door tchnisch n juridisch dskundign van d Marin, waar ton ht Loodswzn ondr vil. Ht ontbrak d gmnt aan xprtis om n zorgvuldig risicoanalys uit t vorn. Tw kr ngrd d

8 180 gmnt hirbij d grot grop omwonndn di bzwaar tgn d vrgunningvrlning haddn aangtknd. D btrffnd propaantank stond op mindr dan 15 mtr van d achtrzijd van d woningn van d prcln Zuidrhavn 30 n 32 vrwijdrd. Er warn gn bschrmnd voorziningn aan d tank gtroffn, zoals vrzinkn in n aardn wal, d tank stond in d opn lucht pal achtr d btrffnd woningn. Binnn n straal van 15 mtr gold n vrbod voor ht gbruik van opn vuur. Bij vrgunningvrlning anno 2004 haddn vl strngr randvoorwaardn voor plaatsing van n drglijk tank ggoldn. Ht is vrijwl zkr dat d plaatsing van dz tank mt vloibaar propaan thans nit op dz plaats n op dz wijz zou wordn togstaan. Concludrnd Bij d gmnt ontbrak ht aan knnis om n drglijk vrgunning zorgvuldig t bhandln n t vrlnn. D vrlning van d vrgunning was waarschijnlijk nit vrij van politik, want als dz propaantank nit wrd gplaatst was d kans groot gwst dat ht Loodswzn naar Trschlling was vrhuisd. Dit laatst gburd ovrigns in d jarn ngntig toch. Uitindlijk wrd n vrgunning afggvn waardoor omwonndn gdurnd nig tintalln jarn bloot wrdn gstld aan, naar huidig maatstavn, nit accptabl risico. Thans is ht voormalig pand van ht loodswzn gsloopt n is d bodm van d locati tglijkrtijd mt d bodm van naastglgn Schpswrf Wlglgn gsanrd. Ad c. D schuldvraag omtrnt d lfomgvinghindr nabij d ondrhoudswrf van J.C. Kooiman aan d Kanaalwg 17 Problmschts In 1924 vstigd J.C. Kooijman zich aan d Kanaalwg 17. Dit gbid bhoord op dat momnt nog tot d gmnt Barradl, di ook d vrgunning vrlnd. Kooijman bouwd r n wrf voor ht ondrhoud van zijn baggrschpn. In ht bgin had Kooijman voor dz locati gn hindrwtvrgunning. Er was aan dz zijd van ht Niuw Kanaal nog gn bbouwing. D wrf wrd aan d noordzijd bgrnsd door d boomgaard van Hoogland. In 1930 vrog Kooijman vrgunning aan voor zijn wrfactivititn. Op ht bdrijfstrrin wrd n smdrij gbouwd n wrd d bstaand timmrwrkplaats voorzin van mtaal- n houtbwrkingsmachins. D ondrhoudswrf bridd in 1931 n 1935 uit voor aanpassing van d wrf n d machinwrkplaats. Tgn d hirvoor vrkrgn uitbridingsvrgunningn wrdn gn bzwarn ingdind. In d priod wrd d woonwijk D Spikr gbouwd op d plaats van d voormalig boomgaard van Hoogland, nabij d wrf. D combinati van d woonwijk mt d schpswrf gaf al snl aanliding tot problmn. Op basis van d bzwarn, di daarna rglmatig binnnkwamn, dwong d gmnt, op dat momnt d gmnt Harlingn, Kooijman om in 1978 zijn hindrwtvrgunning t actualisrn. Bij alls wat ht bdrijf dd blvn chtr bzwarn binnnkomn. Vanaf 1991wrd d provinci bvogd gzag, omdat ht bdrijf als n A-inrichting wrd aangmrkt n daardoor ovrging naar d Wt Miliubhr. D intnsivr controls van d provinci n d confrontati mt niuw vormn van rglgving als d Wt Vrontriniging Opprvlaktwatr, d Wt Gluidhindr n d Wt Bodmbschrming wrdn d ondrnmr blijkbaar tvl want in 1994 vrkocht dz d voormalig schpswrf. UUConcludrnd En bdrijf vstigd zich op n prcl in ht nimandsland nabij d stad glgn. Ht gbid vil ondr n buurgmnt. D rst vijf tot tin jaar wrkt ht bdrijf zondr vrgunning, maar ontving vrvolgns n vrgunning voor haar activititn. Na ovrgang van ht gbid naar d gmnt Harlingn, 40 jaar latr, wrd woningbouw gplgd rondom d wrf. Bzwarn van omwonndn liddn tot actualisati van d vrgunning. Vrschrping van rglgving van sctoral miliuwttn n daaruit voortvloind tozicht van d divrs bvogd gzagn liddn uitindlijk tot bdrijfssluiting, mt achtrlating van bodm- c.q watrbodmvrontriniging. D zorgvuldighid van d ovrhid bij d bsluitvorming kan op zijn minst in twijfl wordn gtrokkn. Immrs was ht wl vrstandig om n woonwijk rond n schpswrf t bouwn? Vanaf di tijd wrd ht wrk op d wrf blmmrd door bzwarn. Omdat ht bdrijf op grond van d schaal van haar wrkzaamhdn wrd ingdld bij d A-inrichtingn, wrd ht gconfrontrd mt strngr miliuwtgving. Zowl d ovrhid als ht bdrijf warn schuldig aan d ontstan situati. D gmnt worstld mt haar bprkt ruimt n ht bdrijf dat wrkt zoals ht in fit altijd had gdaan n in tonmnd mat in strijd handld mt d stds vrschrpnd rglgving. Vrantwoording dlondrzoksvraag 4 D ovrhid is d vrantwoordlijk instanti voor ht trffn van maatrgln wannr qua lfomgvinghindr in strijd wordt ghandld mt rglgving. Rond 1900 vrlip dit procs rlatif sopl, want d bdrijvn warn loyaal aan d ovrhid n z ddn wat dz van hn vrlangd. D gmnt trad handlnd op als tgn bdrijvn bzwaar was aangtknd. Ht collg van B & W handld op haar manir zorgvuldig omdat z hirbij wrd gadvisrd door d Gmntlijk Gzondhidscommissi n d gmntarchitct. Bij rnstig problmn nodigd ht collg d ondrnmr uit voor ovrlg, waarbij aan d ondrnmr wrd vrzocht maatrgln t trffn. Ht collg gloofd d ondrnmr mstal op zijn woord n ging r vanuit dat dz d gwnst aanpassingn zou plgn. Van daadwrklijk tozicht was ampr sprak, ht wrd administratif afgdaan n r wrd bijna gn gbruik gmaakt van hard maatrgln. Dat zo wrd ghandld kwam wllicht

9 PP uw PP uw 181 omdat in vl gvalln d ldn van ht collg van B & W n d ondrnmrs god bkndn n soms famili warn. Ht tgngaan van lfomgvinghindr was gricht op ht voorkomn n bprkn van ziktn, vandaar d btrokknhid van d gzondhidscommissi, n nit op ht voorkomn van hindr. Ht ovrhidstozicht vrandrd in d loop van d 20PP van karaktr. Tozichthoudnd takn gingn naar ht Rijk. Zo wrdn d Gmntlijk Gzondhidscommissis opghvn in Na 1960 krgn ook ovrhdn als d provincis n ht watrschap wat btrft lfomgvinghindr bvogdhdn. Ht btrof bvogdhdn in ht kadr van d ruimtlijk ordning, opprvlaktwatrvrontriniging, gluidshindr n afval. D ruimt om op lokaal nivau its t rgln vrvil door d grotr wordnd afstand tussn bdrijfslvn n ovrhid. D bdrijvighid maakt in d loop van 20PP in tonmnd mat gbruik van complx n ook risicovoll bdrijfsprocssn. D ovrhid ontbrak ht aan knnis om vrgunningsaanvragn van dz bdrijvn god t boordln n r tozicht op t houdn. Daarnaast was d rglgving r ook nit op ingstld. Zo had d gmntlijk ovrhid tot ongvr 1960 voor dz complxr bdrijvighid alln d bschikking ovr d Hindrwt. Vanaf 1970, priod C, ontstond maatschapplijk draagvlak om lfomgvinghindr nit langr t accptrn n dz in tonmnd mat t bindn aan rglgving. Mt d sctoral rglgving, zoals d Wt Ruimtlijk Ordning, d Wt Vrontriniging Opprvlaktwatr n d Afvalstoffnwt, tc, di in 1991 wrdn opgnomn in d Wt Miliubhr, krg d ovrhid mr n btr moglijkhdn voor d aanpak van lfomgvinghindr. Hirdoor profssionalisrdn d vrgunningvrlning n d handhaving van maatrgln. Ht was nit langr mr vanzlfsprknd dat d bdrijvn alls ddn wat d ovrhid vrlangd. D ovrhid trad corrigrnd op mt dwangsommn n ht actualisrn van vrjaard vrgunningn Togvogd waard gbruik van dlpriodn in ht ondrzok Dlondrzoksvraag 5 mot duidlijk makn of d ondrvrdling van d priod in d dri priodn togvogd waard had voor ht ondrzok. Dlondrzoksvraag 5 luidd als volgt: Zijn r priodn in d tijdfas aan t wijzn waardoor maatschapplijk vrschilln door d lfomgvinghindr duidlijkr kunnn wordn aangtoond?. Aan d hand van d uitkomstn van ht ondrzok wordt gprobrd dlondrzoksvraag 5 t vrantwoordn. In ht ondrzok togpast tijdsindling In hoofdstuk 2 wrd voorgstld d ondrzokspriod in dri priodn op t dln. Ht btrof priod A, , priod B, n priod C, Priod A; Priod B; Priod C; hiërarchisch samnlving - slcht wrk- n lfsituati - strijd door opkomst vakbond - gring accptatigraad voor bzwaar makn - vrzuild standsgvolig samnlving - btr wrk- n lfsituati - grotr rol vakbond - ontstaan grot middngrop - na WO II wdropbouw - individualisring - scularisati - tonam wlvaart - accptati miliublid - ontstaan maatschapplijk ovrlgmodl Tabl 52 Typring landlijk trnds in d dri priodn van ht ondrzok (bron 2.3) D indling is gbasrd op markant landlijk historisch ijkpuntn. In tabl 52 is van d dri gslctrd priodn n aantal karaktristikn wrggvn. Dz indling is bij d uitwrking van ht ondrzok gbruikt. Ghoopt wrd dat vrglijking van d maatschapplijk karaktristikn vrklaringn zoudn bidn voor ovr lfomgvinghindr waargnomn vrschijnsln. UUPriod A, In 5.3 n 9.1 komt naar vorn dat d manir waarop bzwaar wrd ingdind vanaf ongvr 1920 vrandrd. Pas na ht vrdwijnn van d machtssituati van d libral broodhrn, md door d Kiswt van 1917, kon dit vrandrn. In priod A wrd d bdrijvighid winig in d wg glgd. Alln bdrijvn di fors lfomgvinghindr vroorzaaktn, ondrvondn blmmringn van d ovrhid. D rdn dat tgn drglijk activititn wrd opgtrdn was mr tr voorkoming van maatschapplijk onrust, dan tr bprking van d lfomgving. UUPriod B, Priod B knmrkt zich door tw dramatisch gburtnissn, in casu d conomisch malais na d burskrach van 1929 n d Twd Wrldoorlog. Voor ht ondrzoksgbid ddn zich in dz priod tw opvallnd ontwikklingn voor. Tn rst sloot rond d jarn twintig d voor ht gbid typrnd bdrijvighid zoals zoutzidrijn, zpzidrijn, xportslagrijn, stnfabrikn n aan d zilvaart vrbondn bdrij-

10 182 vn. Tn twd wrd door d totstandkoming van d Afsluitdijk Harlingn d nig havnstad van d rgio. Ht ondrzok signalrt duidlijk d grot conomisch trugval door uit d stad wgtrkknd bdrijvighid (zi ondr andr hoofdstuk 9). D afsluiting van d Zuidrz door d Afsluitdijk had tot gvolg dat Harlingn na d Twd Wrldoorlog kon uitgroin tot n vissrijhavn van btknis.. Dz vissrij gaf aan d andr kant ook aanliding tot nogal wat bzwarn. En voorbld hirvan was d garnalndrogrij. Dz droogactivititn di rst aan d Wstrzdijk n latr op ht motorschip D Ingrid in d havnmond plaatsvondn, gavn jarnlang aanliding tot grootschalig gurhindr. UUPriod C, In priod C komt uit ht bzwarnpatroon d ovrgang van d bdrijvighid naar mtaal, md door d opkomnd vissrij n watrrcrati, naar vorn. Zvn schpswrvn zijn in ht ondrzok mgnomn. Door d schpswrvn wrd ook in ht bijzondr d omschakling van d rglgving van d Hindrwt naar d sctoral miliuwttn n latr naar d Wt Miliubhr zichtbaar. In priod C wrd lfomgvinghindr in tonmnd mat, door ht groind miliubsf vanaf 1970, gbondn aan rglgving. Hirdoor krg d ovrhid mr moglijkhdn om lfomgvinghindr t voorkomn n t bprkn. Vrantwoording dlondrzoksvraag 5 D ondrzoksuitkomstn latn zin dat door d indling van d jarn in dri dlpriodn d maatschapplijk ontwikkling kan wordn gvolgd. Omdat hirdoor d moglijkhid wrd gbodn om sommig vrschijnsln ovr lfomgvinghindr t vrklarn, kan aan ht gbruik van d dri dlpriodn n togvogd waard wordn togknd voor ht ondrzok. D paragraaf wordt afgslotn mt n valuati van ht ondrzok Trugblik op ht ondrzok In voorgaand paragrafn van dit hoofdstuk zijn d uitkomstn van ht ondrzok vrantwoord aan d hand van d vijf dlondrzoksvragn. In dz paragraaf wordt truggblikt op ht ondrzok. Hirbij is aandacht voor d problmn di tijdns d uitvor zijn tgngkomn n wlk kuzs hirvoor zijn gbruikt. Achtrnvolgns komn aan d ord, d aanliding tot ht ondrzok, ht gbruikt modl, ht gkozn ondrzoksgbid, d slcti van d bdrijvn n d uitkomstn van ht ondrzok. D trugblik op ht ondrzok wordt afgslotn mt d waardbpaling van ht ondrzok aan d hand van n valuati. D aanliding van ht ondrzok In dit ondrzok staan d nadlig miliu-ffctn van industriël activititn in Ndrland tussn d jarn cntraal. Gprobrd is na t gaan ho miliuffctn in dz priod wrdn rvarn n of r maatrgln tr voorkoming dan wl bprkingn wrdn gtroffn. Aan d hand van door burgrs ingdind bzwarn is gprobrd inzicht in dz nadlig gvolgn van industriël activititn t vrkrijgn. W vragn ons in ht bijzondr af in wlk mat ht indinn van bzwarn bijdrog aan ht trffn van maatrgln voor grzn problmn n w probrn r achtr t komn ho btrokkn ovrhdn zich hirbij opstldn. Voorafgaand ondrzok van Van Zon (1986) n Vrbruggn (2000) toond aan dat gnratis lang d stdlijk lfomgving wrd gconfrontrd mt hindr. Dit ondrzok, n intrdisciplinair ondrzok van miliuwtnschappn n conomisch gschidnis, stlt zich tn dol om na t gaan in hovrr d bdrijvighid in d priod hiraan bijdrog. Omdat r gn dirct mtggvns van d lfomgvinghindr van d volldig priod bknd zijn, dint naar altrnativn t wordn gzocht. In navolging van Vrbruggn (2000), di n vrglijkbaar ondrzok dd in Gnt in Vlaandrn, is r zovr wij wtn voor d rst kr gkozn, dit t don op basis van aan d bdrijvighid vrlnd vrgunningn. Modlmatig bnadring Er is voor gkozn om ht ondrzok uit t vorn mt n voorbldstudi. Ondrzoksnhdn zijn d basis van n voorbldstudi, trwijl ondrzoksknmrkn variabln zijn di its zggn ovr n ondrzoksnhid. In dit ondrzok is rvoor gkozn om ht bdrijf, ht ondrzoksgval, t bschouwn als n ondrzoksnhid. Ondrzoksgvalln zijn bdrijvn di in d ondrzokspriod n bpaald tijd in ht ondrzoksgbid, d gmnt Harlingn warn gvstigd of nog gvstigd zijn. Omdat ht bbouwd gbid ht mst wrd gconfrontrd mt lfomgvinghindr is n ondrzoksgbid gkozn, dat n dichtbvolkt was n vrhoudingsgwijs vl bdrijvighid had, in casu d gmnt Harlingn. Door bstudring van d totstandkoming, d ontwikkling n soms d tloorgang van bdrijvn n bschrijving van d racti van d omwonndn op ht productiprocs is n bld vrkrgn van d ondrzokspriod.

11 183 Door binnn n bpaald ondrzoksgbid gnog bdrijvn t slctrn is inzicht vrkrgn in d ontwikkling van d local lfomgvinghindr n daarm vrbandhoudnd maatschapplijk vrandringn ovr n langr priod. Vanaf 1810 bzat Ndrland rglgving di tozit op d vroorzaakt hindr. Dit btrof n Kizrlijk Dcrt. Dit dcrt wrd in 1824 omgvormd, waarbij d rglgving wrd uitgbrid tot ht Koninklijk Bsluit (KB). Ht KB van 1824 blf van kracht tot 1874, ton d Fabrikswt tot stand kwam. D Fabrikswt wrd op haar burt in 1896 opgvolgd door d Hindrwt. D Hindrwt blf, bhalv n aantal bprkt wijzigingn, van kracht tot 1993 ton dz opging in d Wt Miliubhr. Figuur 63 Advis van d gmntarchitct aan ht collg van Burgmstr n Wthoudr in 1906 ovr d vrgunningsaanvraag van vtsmltr H. d Bruin (Gmntlijk archif van Harlingn) D gmntarchitct (thans dirctur gmntwrkn) n d Gmntlijk Gzondhidscommissi advisrdn ht collg van B & W omtrnt vrgunningn waarin moglijk d volksgzondhid in gding kwam. Dit was in ovrnstmming mt n gmntlijk vrordning di voortvloid uit d Gzondhidswt I van 1865 (zi hoofdstuk 4). D procdur van vrgunningvrlning blf in princip voor d ondrzokspriod onvrandrd. D ondrnmr vrog vrgunning aan bij d vstiging van n bdrijf n voor vrandringn in d bdrijfsactivititn was n uitbridingsvrgunning nodig. Voor ht wrkn in ht bdrijf wrdn voorschriftn opgstld di ht bdrijf most nalvn. Omwonndn haddn ht rcht om bzwaar in t dinn tgn d vrschillnd fasn van vrgunningvrlning. Door d bzwarn, pr bdrijf, pr bdrijfstak, wannr, hovl, tc, t volgn kan n indruk wordn vrkrgn van d door d bdrijvighid vroorzaakt lfomgvinghindr. Eén van d bdrijvn di op dz manir wrd ondrzocht is houtbhandlingsbdrijf Minsz (ondrzokslocati 82). Figuur 64 toont dit bdrijf rond Ht in ht ondrzok gbruikt modl is gbasrd op d fasn di kunnn wordn ondrschidn bij d vrgunningvrlning. Dit zijn d vrgunningsaanvraag, d uitbridingsvrgunning n d productipriod van ht bdrijf. Bhalv dat is gkkn naar bzwarn, is ook naggaan wat ht ffct van ht bzwaar was n wlk rol ht bdrijf n d ovrhid hirbij innam.

12 PP uw. 184 Figuur 64 Foto van d Houthandl Minsz aan d Bolswardr Trkvaart rond 1950 (bron, intrntsit Vrniging Oud-Harlingn 2004) Ht vlakbij Harlingn aan d Bolswardr Trkvaart glgn houtbhandlingsbdrijf Minsz bood jarnlang wrk aan tintalln Harlingrs. In d loop van d jarn tachtig vrhuisd ht bdrijf van dz locati n wrd d bodm gsanrd. En mooi dtail op dz foto is dat d oorspronklijk draaibrug voor d, ton nog tussn Luwardn n Harlingn rijdnd, stoomtrin nog zichtbaar is. Totsing gkozn ondrzoksopzt Om t boordln of d gkozn bnadring accptabl is, is dz gtotst. D totsing is uitgvord mt btrkking tot d btrouwbaarhid van d gbruikt ggvns, d gldighid van d ondrzoksrsultatn n d controlrbaarhid van ht procs. D totsing laat zin dat d btrouwbaarhid n d gldighid van d ggvns accptabl zijn. D btrouwbaarhid van d gbruikt ggvns is accptabl omdat d vrzamld ggvns afkomstig zijn van bdrijvn di hbbn bstaan of soms nog bstaan. D gldighid van d ondrzoksrsultatn wordn bpaald door d dkkingsgraad van ht ondrzok. En dkkingsgraad van 18 % van d local bdrijvighid is accptabl voor n kwalitatif ondrzok. D controlrbaarhid van ht ondrzok is ook accptabl. D in ht ondrzok gbruikt stappn wordn ondrstund mt tablln, grafikn n bijlagn, trwijl d gbruikt brkningn god t volgn zijn. Bhalv mt btrkking tot d toglicht dri aspctn was r bij ht bgin van ht ondrzok nog n blangrijk vraag: Is d gwnst informati wl t vindn?. Ht was bknd dat d gwnst informati opgslagn ligt in divrs archivn tussn duizndn andr vormn van gmntlijk corrspondnti. Zo kan d informati ovr d Hindrwt n haar juridisch voorloprs, maar ook di van d opvolgr, d Wt Miliubhr, wordn truggvondn in Rijks-, Provincial- n Gmntlijk archivn. Ht problm hirbij is ht Ministri van Binnnlands Zakn. Op basis van ht middn in d jarn ngntig van d 20PP PP uw ingvord blid van dit Ministri mogn vrlnd hindrwtvrgunningn wordn vrnitigd één jaar na datum van ht vrvalln rvan. Voor vl gmntn vormd dit d aanliding om oud hindrwtvrgunningn t vrnitign. Voorondrzok toond aan dat in d archivn voor dit ondrzok, in casu di van d gmntn Harlingn n Frankradl, d provinci Fryslân n ht Algmn Rijksarchif, d vrgunningn nog aanwzig zijn n dat z bovndin god ontslotn zijn. Ht ondrzoksgbid Om d t vrzamln ggvns god t kunnn intrprtrn, is vanuit divrs blidsvldn naar Harlingn gkkn. D nadruk lag hirbij op d sociaal-conomisch ontwikkling omdat d bdrijvighid cntraal staat in dit ondrzok. En imprssi van n stuk van d ontwikkling van Harlingn wordt schrp nrgzt in n gdicht van d in Harlingn gborn schrijvr n dichtr Simon Vstdijk ( ). Dit gdicht uit 1933, dat voor in ht profschrift staat wrggvn, gft duidlijk d sfr wr in ht Harlingn van d jarn drtig van d 20PP Ht was voor Harlingn conomisch gzin n dramatisch priod. Harlingn raakt dfinitif haar zvntind-uws glori kwijt n wrd n gwoon stadj binnn Ndrland. Tn opzicht van d blangrijkst conomisch krngbidn, di in ht wstn van ht land lagn, had Harlingn n t afglgn

13 17PP PP tot PP uw PP uw 185 ligging n n t gring achtrland om haar positi als blangrijk havn t kunnn handhavn. D havn van Harlingn was daarnaast t klin n ht vaarwatr, ovr d Waddnz, was t ondip. Voor Harlingn vil rond 1920 n groot dl van haar traditionl ign bdrijvighid wg door vrvanging of vrplaatsing van d producti. Zo vrdwnn tgl- n platlfabrikn, zoutzidrijn, houtzaagmolns, touwslagrijn n zilmakrijn. Wl kwamn r niuw bdrijvn voor in d plaats. Door hun vrbondnhid mt d havn vstigdn dz bdrijvn, ondr andr xportslagrijn, huidnhandl, houthandl, tc, zich ovrwgnd aan d zuidwstzijd van d stad waar ruimt was ontstaan door slchting van d stadwalln n dmping van grachtn. Door d conomisch crisis als gvolg van d burskrach in 1929 draaidn d bdrijvn di nog in Harlingn warn daarna op ht minimumnivau. Dz conomisch stagnati duurd tot na d Twd Wrldoorlog. Figuur 65 Bdrijvn in d oud stadskrn van Harlingn waarvan ht vrmodn bstaat dat d bodm is vrvuild (Bron, Provinciaal Historisch bodmbstand) Dz op d kaart aanggvn locatis zijn gslctrd op grond van d bdrijfsactivititn mt ht UBI-modl (Modl mt btrkking tot d Uniform Bron Indling modl, zi hoofdstuk 6). Mt ht UBI-modl kan van voormalig bdrijfsactivititn wordn gschat of z moglijk d bodm hbbn vrontrinigd. In d op d kaart mt n stip wrggvn bdrijvn, voor d ghl gmnt Harlingn in totaal 1088, is gwrkt mt procssn di moglijk d bodm hbbn vrvuild. Ht zijn bdrijvn uit d priod Howl d bdrijvn di d bodm nit vrvuildn nit op ht kaartj zijn aanggvn, vrschaft ht toch n aanwijzing van d dichthid van d bdrijvighid in Harlingn. Vóór dz dramatisch jarn zag ht r voor Harlingn conomisch gzin ghl andrs uit. Harlingn was vanaf d n mt ht bgin van d 20PP in Ndrland n blangrijk industri- n havnstad. Jarnlang was d stad na Amstrdam n Rottrdam d drd havn. In d 19PP was Harlingn zlfs n tijd d grootst botrxportur van Ndrland. Na d Twd Wrldoorlog maakt d Harlingr bdrijvighid n rlatif gunstig ontwikkling door. D bdrijvn kondn profitrn van d wdropbouw di plaatsvond in Ndrland. Vooral d vissrij fungrd als aanjagr van d bdrijvighid. Harlingn had blijkbaar n aanzuignd wrking op ondrnmrs in d vissrijbdrijfstak omdat d stad na d totstandkoming van d Afsluitdijk in 1932 d nig Fris zhavn was gwordn. Door d tonam van d vissrij krgn ook vrwant n tolvrnd bdrijvn n impuls. Vooral d schpsbwrknd bdrijvn profitrdn hirvan. D glidlijk groind wlvaart vanaf circa 1970 maakt ht moglijk dat Harlingn zich in tonmnd mat profilrd op ht gbid van torism. Zo wrd historisch Harlingn vanaf d jarn tachtig, ton d blangstlling voor zziln groid, als thuishavn ontdkt voor dit

14 186 typ schpn. Vl particulir zjachtn n d zognaamd Bruin Vaart kozn hirvoor. Dz ontwikkling vrschaft vl wrk in d dinstvrlnnd sctor, aan horca n winkls. Slcti van d t ondrzokn bdrijvn Uit voorondrzok blk dat ht nit zinvol was om d volldig bdrijvighid van Harlingn t ondrzokn op bzwarn. D sctor dinstn ( horca, winklirs, tc,) vil af omdat daar winig of gn lfomgvinghindr n daarm vrmodlijk gn bzwarn tgn dz bdrijvighid kondn wordn vrwacht. Om dz rdn is bslotn om d bdrijvn voor dit ondrzok t bpaln mt n slcti. En drital totsingsinstrumntn is gkozn voor d slcti, n catgori-indling van miliuhindrlijk bdrijvn op grond van ht risico voor lucht, stof, n gluid; ht UBI-modl waarm ht risico voor d bodmvrontriniging kon wordn gschat n n boordling op ht risico voor opprvlaktwatrvrontriniging. Aan d hand van d totsinginstrumntn wrdn uit d Harlingr bdrijvighid in d ondrzokspriod vijf catgoriën bdrijfstakkn gslctrd. Van d in totaal 113 bdrijvn, di ondr dz bdrijfstakkn viln, wrdn 82 ondrzokslocatis gslctrd. Ht btrof hirbij vooral bdrijvighid uit d sctor nijvrhid / industri. Op d vraag ho w op nduidig manir d door d bdrijvighid in d priod vroorzaakt lfomgvinghindr gaan boordln, is bslotn om dit mt actul critria t don. Hdndaags mthodikn blkn btr lfomgvinghindr vast t kunnn stlln dan boordlingn uit rdr priods. Ht vrzamln van d ggvns voor ht ondrzok uit d archivn was gn nvoudig opgav. Ht zokn naar d ggvns blk rg tijdrovnd t zijn. Zlfs mt bhulp van ht provinciaal Historisch Bodmbstand (HBB), waarin vl vrwijzingn naar archifdossirs zijn opgnomn, vrgd ht ondrzok vl gduld. Uitkomstn van ht ondrzok Van d 82 voor dit ondrzok gslctrd bdrijvn, di circa 18 % van d lokal bdrijvighid omvattn, blkn 40 t zijn gconfrontrd mt bzwarn. Tgn dz 40 bdrijvn zijn in totaal 350 bzwarn ingdind. D uitkomstn gvn aan dat ongvr drimaal zo vaak op collctiv wijz bzwaar wrd ingdind als individul. Dat mr collctif bzwaar wordt ingdind komt ovrn mt d vrwachting. Individun zulln namlijk probrn mdstandrs t vindn als hindr onvrijwillig wordt ondrgaan n/of gvolgn hft voor grot gropn mnsn. Figuur 66 laat zin dat gurhindr wrd rvarn als ht grootst problm. Opprvlaktwatrvrontriniging blijkt in all priods als n problm t zijn gzin, trwijl d bodmproblmatik vooral in d laatst priods naar vorn kwam. Stof- n vrkrshindr blijkn ovr d ondrzokspriod als bprkt problmn t zijn rvarn, trwijl voor gluid n stijging, zij ht n bprkt, is waar t nmn Priod A, Priod B, Priod C, gur watr bodm gluid vrkr stof Figuur 66 D rvarn lfomgvinghindr in d dri priodn Warn ht in priod A ( ) vooral d lagr maatschapplijk gropn di bzwaar maaktn, in priod B ( ) maar ook in priod C ( ) vrschoof dit naar d maatschapplijk middngropn. Opvallnd is vrdr dat in d hogr gropn mindr gbruik wrd gmaakt van bzwarn.

15 187 D mst bzwarn warn r op gricht dat d bdrijvn d randvoorwaardn van d vrgunning btr nalfdn. Uit d bzwarn kan nit wordn afglid dat miliubsf, zoals wij di thans knnn, d rdn was voor ht indinn van bzwarn. Er was mr sprak van dirct hindr. Ht ondrzok toont aan dat 92% van d ondrnmrs zich in d ondrzokspriod loyaal aan d ovrhid opstld. Zvn procnt van d ondrnmrs wrkt hlmaal nit m. Zij warn slchts ondr grot druk van ovrhidszijd, zoals mt dwangsommn, brid aan d wnsn van d ovrhid t voldon. Aan d hand van brkningn is aangtoond dat r n dirct vrband bstaat tussn d vrondrstld n d rvarn lfomgvinghindr. D vrondrstld lfomgvinghindr is hirbij bpaald op basis van actul critria, trwijl d rvarn hindr op basis van ingdind bzwarn is vastgstld. Dat r n dirct vrband is aangtoond, btknt nit alln dat r bzwarn zijn ingdind maar dat r ook daadwrklijk lfomgvinghindr is vroorzaakt. Uit d uitkomstn van ht ondrzok kan ook wordn afglid dat in d priod vóór 1900 in vrhouding tot d vrmodlijk aanwzig lfomgvinghindr winig bzwarn wrdn ingdind. Waarschijnlijk is dit t wijtn aan d social onglijkhid di ton bstond. Howl d bdrijvighid n ovrhidsbmoinis in d priod tonamn, blf ht aantal bzwarn op htzlfd nivau. Dit is vooral to t schrijvn aan n aantal bdrijfscatgoriën, ondr andr d visvrwrknd bdrijvighid, di incidntl nog lfomgvinghindr vroorzaakt. Ht ondrzok toont ook aan dat bdrijvn vanaf circa 1970 in tonmnd mat wrdn gconfrontrd mt strngr vrgunningsisn, trwijl tglijkrtijd ht tozicht daarop strngr wrd. D aanliding daarto vormd d opkomst van d sctoral rglgving n latr d ovrgang naar d Wt Miliubhr, aangvuld mt d daaraan vrbondn tozichts - n handhavingsactivititn.. Figuur 67 Gluidhindr van d gslctrd bdrijvighid in d priod Dz ontwikkling bwijst tmr dat d Hindrwt gn Miliuwt was maar alln dind om d dirct omgving rondom inrichtingn t vrijwarn van gvaar, schad of hindr. Aaldrs stlt (1984) dat d Hindrwt nit in all situatis gvaar, schad n hindr kon voorkomn. Ook blk uit n valuati van dz wt in 1980 dat dz al tintalln jarn tkortschoot. Zo had d hlft van d inrichtingn gn vrgunning, trwijl d gmnt als bvogd gzag nit was togrust om d rlatif ingwikkld voorschriftn van d Hindrwt dolmatig uit t vorn. In d woordn van Aaldrs in 1984 was ht tozicht op bdrijvn (handhaving) door gmntn n wassn nus. Volgns hm was tozicht op d bdrijvighid vooral bij klinr gmntn mstal n zaak van willkur zowl richting bdrijvn als richting bzwaarmakrs. Blijkbaar was dit ook d mning van ht Rijk, want vanaf 1965 komn glidlijk aan d sctoral Miliuwttn tot stand, zoals d Wt Vrontriniging Opprvlaktwatr. Daarnaast most d gmnt op ondrdln van ht lfomgvingsblid ht bvogd gzag dln mt andr ovrhidsinstllingn. Voorbldn hirvan zijn d

16 188 provinci voor d Wt Gluidhindr, d Wt Bodmbschrming n latr d Wt Miliubhr n ht Watrschap Frisland mt btrkking tot d Wt Vrontriniging Opprvlaktwatr D uitkomstn van ht ondrzok latn vrdr zin dat vanaf circa 1970 n daling inztt van ht aantal bzwarn. En blangrijk rdn voor dz daling is dat d bdrijvighid zich stds mr vstigd op d buitn d stad ingricht bdrijfstrrinn. Tr illustrati van dz trnd is ht al in hoofdstuk 9 wrggvn kaartj ovr d gluidsmissi van d priod (figuur 67) wrggvn. Als w naar d ovrhidsbmoinis kijkn, dan komt voor priod A ( ) naar vorn dat d ovrhidsbmoinis mr d vorm had van n soort van advisrnd rol in plaats van n handhavnd. Dz vorm van risicomijdnd gdrag in d richting van d bdrijvighid blk doordat bij duidlijk problmn hogr instantis zoals d commissaris van d Koningin of ook d Ministr van Arbid rbij wrdn btrokkn. Na 1930 ton d Rijksinspctis totstandkwamn n d rol van d gmntn op n aantal gbidn vrmindrd, nam d ovrhidsbmoinis af, om na 1960 wr to t nmn. D ovrhidsbmoinis had ton n andr gdaant aangnomn. D bdrijvighid was ook nit dzlfd bdrijvighid van daarvoor. D innig band tussn ovrhid n bdrijvighid was vrdwnn. D ovrhid lit ht blang van d bzwaarmakrs mr doorklinkn in haar bsluitvorming. Rijksdinstn als d arbidsinspcti wrdn in tonmnd mat bij d vrgunningvrlning btrokkn. Vrgunningvrlning n handhaving van lfomgvinghindr profssionalisrd. D vanzlfsprkndhid vrvaagd dat d bdrijvighid alls dd wat d ovrhid vrlangd. D ovrhid trad corrigrnd op mt dwangsommn n actualisrn van vrjaard vrgunningn. Dan splt ook nog ht problm van d dubbl rol bij d ovrhid. Ovrhdn als gmntn, provincis n ht Rijk hbbn bhalv blids- n vrgunningvrlnnd ook uitvornd takn. Dit ondrzok toont aan dat d ovrhdn in d ondrzokspriod moit haddn mt ht gschidn houdn van bid takn. D vrzamld ggvns latn zin dat uitvornd ovrhidsbdrijvn zich prcis gdrogn als normal bdrijvn. Ook zij probrdn zich als ht kon aan d gldnd rglgving t onttrkkn. D graadplgd stukkn latn zin dat d mst ovrhidsinstllingn van voor 1960 nit actul vrgunningn bschiktn. Pas rond 1970 vrlangd d ovrhid van haar ign instllingn dat z ook n actul vrgunning haddn. Evaluati van ondrzok In 1.4 stldn w ons tn dol om n mthodik t ontwikkln di ons inzicht zou vrschaffn in ht rvarn van lfomgvinghindr in n bpaald tijd in n ondrzoksgbid. Voor d ontwikkling van d mthod was ht nodig dat wrd naggaan ho binnn ht ondrzoksgbid op lfomgvinghindr wrd gragrd of d vntul racti ffct had n ho ht bvogd gzag daarm omging. Voorondrzok toond aan dat ht nit haalbaar was om n drglijk ondrzok op landlijk of rgional schaal uit t vorn. Na n slcti is bslotn om aan d hand van n voorbldstudi in d Fris havnstad Harlingn t probrn ht ondrzoksdol t ralisrn. In tgnstlling tot rdr ondrzok wrd rvoor gkozn d ondrzokspriod door t latn lopn tot in d huidig tijd. Trwijl rdr ondrzok maar één priod ondrschidd, is r hirvoor gkozn d ondrzokspriod t splitsn in dri gdltn. Door dz wrkwijz is ht moglijk om schrpr maatschapplijk wijzigingn n daaruit voortvloind ffctn waar t nmn. In 1.5 stldn w dat d ontwikkling van ht gslctrd ondrzoksgbid, d stad Harlingn, nit op zich zlf staat n dat ht daarom moglijk mot zijn d uitkomstn van dit ondrzok voor nog mrdr doln t gbruikn. Tn rst motn soortglijk uitkomstn kunnn wordn truggvondn in gmntn di n vrglijkbar ontwikkling als Harlingn hbbn doorgmaakt. Daarnaast mot ht, tn twd, moglijk zijn op grond van d uitkomstn n indruk t krijgn van d landlijk ontwikkling van lfomgvinghindr in d ondrzokspriod t krijgn. Md op grond van dz gstld voorwaardn is ht ondrzok aan d hand van d volgnd vragn gëvalurd: Wat hbbn w mt dit ondrzok brikt? Is d ontwikkld mthodik ook topasbaar voor andr stdn? UUWat hbbn w mt dit ondrzok brikt? In dit ondrzok is d schriftlijk c.q. forml grapportrd mnslijk racti op lfomgvinghindr van aanwzig bdrijvighid als rcptor gbruikt om inzicht in maatschapplijk ontwikklingn t krijgn. D potntiël miliudruk van d bdrijvighid wrd hirbij aan d hand van hdndaags critria boordld. Omdat ht ondrzok zich vooral richtt op d bdrijvighid blf d aandacht bprkt tot bij bdrijfsactivititn vrijkomnd, voor lfomgvinghindr bpalnd, stoffn. In ht ondrzok is daarom nit gkkn naar andr ffctn, zoals schad aan d natuur, door d vntul bij d bdrijvighid vrijkomnd stoffn. Dit komt ook doordat d mst bdrijvn in of nabij bbouwd gbidn t vindn warn / zijn, waar ampr natuurlijk gbidn zijn.

17 189 In dit ondrzok is, mr dan bij rdr uitgvord ondrzok op ht gbid van miliuhistori, gbruik gmaakt van n cijfrmatig bnadring. Dit wrd moglijk door d mat van rvarn van d blangrijkst hindrparamtrs, zoals ondr andr gur, gluid, stof, tc, t koppln aan n mtwaard. Dz bnadring is alln haalbaar als d ondrliggnd ggvns voldon aan hog isn. D in ht kadr van dit ondrzok gbruikt ggvnsst is afkomstig van 82 uit d bdrijvighid van ht ondrzoksgbid gslctrd bdrijvn. D informati van d bdrijvn is vrzamld uit ovrhidsarchivn. Ht ondrzok was praktisch gzin nit haalbaar gwst als nit kon wordn truggvalln op ht provinciaal Historisch Bodm bstand dat totstandkwam in opdracht van d provinci Fryslân. Dit Historisch Bodmbstand omvat ondr andr ggvns van vl voormalig bdrijfsactivititn in Harlingn in d priod Op basis van d vrzamld ggvns kon in dit ondrzok n gnrik mthod wordn ontwikkld waardoor ht moglijk is om voor lk momnt in n gbid n inschatting t makn van d local miliuhindr. Aan d hand van hdndaags critria kan mt d ontwikkld bnadring n vrband wordn glgd tussn miliuhindr van ht hdn mt ht vrldn. Daarnaast kan d in ht vrldn vrmodlijk vroorzaakt lfomgvinghindr wordn aangtoond n gconfrontrd mt in d tijd zlf rvarn hindr. Figuur 68 En afblding van ht bdrijf d Dlfts Rubbr Industri (DRI) in 1953 aan d Noordrwal (Afblding van n voormalig wrknmr van d DRI) D DRI (ondrzoksgval 47), di was gvstigd aan d Noordrwal 1 t Harlingn in 1953, htt in d volksmond d ballonnnfabrik. In ht naoorlogs Ndrland was slchts n paar van dit typ bdrijvn gvstigd. Ht gbouw waarin ht bdrijf zich vstigd was in d Twd Wrldoorlog in gbruik als gaarkukn. Rondom d ballonnnfabrik hing altijd d gur van gbruikt talk n oplosmiddln. D niuw bnadring is in dit ondrzok ook togpast om vrklaringn t zokn voor social vrschijnsln uit ht vrldn. Zo kon ondr andr wordn naggaan ho in d ondrzokspriod ht miliubsf vrandrd n in wlk zin d rol van d ovrhid zich in d ondrzokspriod ontwikkld mt btrkking tot miliuhindr. UUIs d ontwikkld wrkwijz ook topasbaar voor andr stdn? Omdat in dit ondrzok vooral d nadruk lag op d totstandkoming van d mthodik, was d tijd t bprkt om d mthod to t passn in andr gbidn. Mt d ontwikkling van d gnomd mthodik is inzicht

18 PP uw 190 vrkrgn in d ffctn van lfomgvinghindr in n nabij d stad Harlingn in d priod Als ht voor Harlingn kan, dan zou ht ook voor andr stdn of wllicht voor ghl Ndrland motn kunnn. D volgnd t stlln vraag is: Kan dz bnadring ook voor andr gbidn wordn togpast?. Ht antwoord op dz vraag is n gkwalificrd ja. En voorwaard is wl dat d togpast ggvns wordn vrzamld op dzlfd wijz n ondr vrglijkbar conditis. Zo dinn d archivn van ht potntiël ondrzoksgbid toganklijk t zijn voor n drglijk ondrzok. D ggvns van d t slctrn bdrijvn motn in ht bijzondr in d btrffnd archivn t vindn zijn. D aanwzighid van n provinciaal of gmntlijk historisch bodmbstand kan n drglijk ondrzok bvordrn. In ht kadr van ht in bld brngn van d landlijk bodmproblmatik zijn in vl plaatsn in Ndrland d laatst jarn d afggvn hindrwtvrgunningn van voormalig bdrijfsactivititn vanaf ind 19PP gïnvntarisrd. D in dit vrband gralisrd bronnnbstandn kunnn n god basis vormn voor dz ondrzokstypn. Ook d gografisch ligging van n potntil ondrzoksgbid is van blang. Ht ondrzok in Harlingn had als voordl dat dz plaats gografisch gzin rlatif gïsolrd ligt. Door dz ligging is vrmnging mt andr vormn van lfomgvinghindr van nabijglgn bdrijvn, bhalv van d gurn van ht omringnd plattland, bijna onmoglijk. En andr kritisch punt is d slcti van d t ondrzokn bdrijvn in n ondrzoksgbid. Omdat d bdrijvighid als vroorzakr is aangwzn motn r wl voldond bdrijvn aanwzig zijn. In Harlingn warn in ht bgin van d ondrzokspriod voldond bdrijvn aanwzig. Aan ht ind rvan was d dichthid van bdrijvighid wat aan d lag kant. UUHt ondrzok ovrzind Ht ondrzok ovrzind kan concludrnd wordn opgmrkt dat, mt d ontwikkling van n mthodik voor ht mtn van lfomgvinghindr, ht dol van ht ondrzok is gralisrd. Ht ondrzok hft als voornaamst uitkomst dat d ontwikkld mtmthod kan wordn togpast om vrklaringn t vrschaffn voor miliuvraagstukkn, zoals miliuhindr, in ht vrldn. Zo kon ondr andr wordn naggaan ho in d ondrzokspriod ht miliubsf vrandrd n in wlk zin d rol van d ovrhid zich in d ondrzokspriod ontwikkld mt btrkking tot d boordling van miliuhindr.