BOUWEN BOUWEN. Invoegarchitectuur. nr driemaandelijks tijdschrift januari-februari-maart 2003 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling 1/03

Transcriptie

1 BOUWEN metbaksteen BOUWEN nr driemaandelijks tijdschrift januari-februari-maart 2003 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling 1/03 Invoegarchitectuur

2 BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche Adres: Visverkopersstraat 13 bus 22, 1000 Brussel tel. (02) ~ fax (02) Druk: INHOUD Invoegarchitectuur Triplex-woning en kantoor Etterbeek, Thomas Delfosse Cornelis-Floris: Geheel van appartementen en handelszaken Antwerpen, Poulissen & Partners Appartementsgebouw Embourg, Atelier d architecture Marc Grondal Kribbe en appartementen Brussel, B.O.A Binnenlandse architectuur Woning met architectenbureau en kunstgalerie Deurle, Pascal Lambrecht Buitenlandse architectuur Baksteen in Rusland Dankwoord aan Giovanni Peirs Techniek Uitbloeiingen: een oud zeer

3 INVOEGARCHITECTUUR Foto: Serge Brison Het eerste nummer van dit jaar buigt zich over stadsprojecten, op kleine tot gemiddelde schaal, die te maken krijgen met de problematiek van het zich invoegen tussen twee bestaande gebouwen. De architecturale en stedenbouwkundige kwaliteit van deze gebouwen beïnvloedt sterk het stadsbeeld. Het zijn immers deze verwezenlijkingen die het decor vormen van ons leefklimaat. De verzorgde uitwerking en hedendaagse aanblik die zij bieden kunnen de motor zijn van een wederopleving van de stad. Deze problematiek roept bevragingen op naar de materiaal- en kleurkeuze, naar respect voor het gabariet en naar het behandelen van de achterzijde van deze gebouwen. Hoe immers in te voegen in een bebouwde stadscontext? Moet men blijk geven van een zekere discretie en een bepaalde homogeniteit bewaren of juist omgekeerd, een wind van vernieuwing en durf laten waaien? De op volgende bladzijden voorgestelde projecten pogen enkele reflectie-wegen aan te brengen

4 2 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Triplex-woning en kantoor Etterbeek Thomas Delfosse Foto s: Serge Brison Dit gebouw in rode baksteen met gekleurde voegen bevat de kantoren van een verhuisbedrijf en het triplexappartement van de eigenaars. Het is het resultaat van de renovatie van een bestaand gebouw en een uitbreiding voor de kantoren. Een brede doorgang was noodzakelijk om het binnenrijden van vrachtwagens toe te laten naar de loods die zich aan de achterzijde bevindt. Door het voorstel een combinatie te maken van een houten skelet met een metalen draagstructuur heeft de architect de bouwheer kunnen bekoren. De buitenarchitectuur werkt met twee tinten, rood en grijs: de onderbouw in natuursteen, het dak in zink en donker grijs geverfde houten ramen. Door de gemiddelde hoogte van de aanpalende huizen dient het gebouw als een verbinding tussen de verschillende gabarieten in de straat. Het privaat gedeelte biedt aan de eigenaars grote open ruimten. Zij kunnen ook van een terras genieten aan de achterzijde. Gemakkelijkheidshalve werd ook een verbindingsdeur voorzien tussen de woning en het kantoor. Het gebouw is het resultaat van een geslaagde integratie van twee huizen. Zij is deel van de stadsvernieuwing in de wijk en brengt er, door haar kleur, een vrolijke noot aan toe.

5 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG

6 4 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Cornelis-Floris: Geheel van appartementen en handelszaken Antwerpen Poulissen & Partners Foto s: Studio Claerhout Langsheen de Antwerpse kaaien, in de wijk t Eilandje, wordt dit geheel tussen twee bestaande gebouwen geschoven. In dit oud gebied van havenbedrijvigheid zijn er nog veel oude stapelhuizen te vinden waarvan er enkele een zekere historische en architecturale waarde bezitten en getuigen van de voorbije werkzaamheden. Het is in het bijzonder om te verwijzen naar het gebouw Godfried dat de architect gekozen heeft voor deze heldere baksteenkleur. Hoewel de gevelvlakken van de oude stapelhuizen een coherent geheel vormen, blijft elk gebouw identificeerbaar. De architectuur van het gebouw Cornelis-Floris wil doorgaan als een hedendaagse aanpassing aan een bestaande context zij durft haar aanwezigheid duidelijk stellen terwijl zij toch een element is dat respect heeft voor de architectuur van de oude pakhuizen. Zij herneemt de architecturale kenmerken van de naburige gebouwen: de symmetrie, het uitgesproken verticale ritme, het dak dat een fronton laat veronderstellen. Er is een afwisseling tussen de hoofdstructuur bestaande uit vijf portalen en de secundaire structuur. Het is geheel vanzelfsprekend dat de materiaalkeuze op baksteen viel omdat enerzijds wordt herinnerd aan de materialen van de naastliggende pakhuizen en anderzijds kon gebruik gemaakt worden van een hedendaagse uitvoeringstechniek, namelijk prefabelementen van in klamp verlijmde bakstenen.

7 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG

8 6 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Appartementsgebouw Embourg Atelier d architecture Marc Grondal Foto s: Serge Brison Eric Grondal Dit geheel van 4 woningen toont de problematiek aan van de integratie van een nieuwe constructie in een voorgevel uit de jaren zestig. De uitdaging bij dit gebouw bestond er eigenlijk in een hedendaags antwoord te geven aan de typologie van de straat, met een respectvolle houding tegenover de buurt. Hierdoor werden architecturale elementen die kenmerkend zijn voor de naburige huizen gabariet, horizontale vensterstroken, materialen op hedendaagse wijze hernomen en omgebogen naar een hedendaagse bouwwijze. De uitvoering van metselwerk met dunne voegen getuigt eveneens van deze filosofie. De architectuur speelt met twee materialen, baksteen en hout. Deze materialencombinatie verrijkt de gevelsamenstelling. De bovenste verdieping, die terugwijkt ten opzichte van de voorgevel en met cederhout werd bedekt, is niet waarneembaar vanop de straat. Het is het baksteenvolume dat zich op een lijn zet met het bestaande gabariet. Het gebouw past heel natuurlijk in een homogeen lijnenspel van de jaren zestig. Volwaardig deel van dit geheel, wordt haar aanwezigheid niet in vraag gesteld zelfs in zover dat zij soms onopgemerkt voorbijgaat aan de voorbijganger. Eric Grondal

9 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG Serge Brison Serge Brison Serge Brison

10 8 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Kribbe en appartementen Brussel B.O.A. Foto s: Serge Brison Het gebouw bevindt zich in hartje Brussel en bundelt een kinderkribbe, zes appartementen en een conciërgewoning. De architecten hebben profijt getrokken van de ligging van het perceel, dat twee paralelle straten met elkaar verbindt, om aan de ene zijde de toegang tot de appartementen te maken en aan de andere zijde de inkom van de kribbe. Rekening houden met de naburige gebouwen lag hier werkelijk aan de basis van het ontwerp. De kribbe is vrijgemaakt van de scheidingsmuur omdat deze muur ramen bevat. In de andere straat waren de stedenbouwkundige voorwaarden minder beperkend. Zodoende konden de architecten een architectuur met twee gezichten ontwikkelen: enerzijds een spel van volumes, kleuren en texturen aan de kant van de kribbe-inkom, anderzijds een meer massief en uniform karakter aan de andere kant. Er werd voor rode baksteen gekozen om het gevoel van robuustheid te versterken en de aanwezigheid van het gebouw te markeren.

11 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG Het gebouw rijst op als een sterk element in de straat. Zij verhelpt het gebrek aan homogeniteit van de naburige gebouwen en geeft opnieuw karakter aan de wijk.

12 10 BINNENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Studio Claerhout Woning met architectenbureau en kunstgalerie Deurle Pascal Lambrecht Dit gebouw verenigt een woning, een architectenbureau en een kunstgalerie. Het geheel bevindt zich in de schoot van een omgeving waar de kunst alomtegenwoordig is. Begiftigd met een verleden dat vermaardheid gaf aan het dorp Sint-Martens-Latem en omstreken en dat er een ware artiestentrekpleister van maakte, baadt Deurle nog steeds in die artistieke sfeer. De sterk beglaasde achtergevel laat genieten van zicht op de tuin. Aan de straatzijde heeft het gesloten karakter de bovenhand. De bezoeker wordt uitgenodigd langsheen een volle muur met cirkelvormig raam te wandelen alvorens via de binnenpatio de inkom te bereiken. Deze omloop is nogal geheimzinnig en geeft al de gelegenheid in een ontvankelijke geestesgesteldheid

13 11 te geraken voor een bezoek aan de kunsttentoonstellingen. Het metselwerk in gerecupereerde baksteen geeft aan de volumes een zekere soberheid en dit materiaal blijkt ideaal te zijn om het architecturale concept van het gebouw te dragen. Het gebouw verleent een aangepast samenleven tussen het familieleven en de beroepsbezigheden van elkeen: de leefkamers van de woning zijn naar de achtertuin gericht, terwijl het architectenbureau en de tentoonstellingsruimte rechtstreeks toegankelijk zijn vanuit de patio. Ruimten en stemmingen vermengen zich tot een geheel waarin elke functie zijn plaats vindt en waarbij eenieder kan genieten van een zekere intimiteit.

14 12 BUITENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Giovanni Peirs Baksteen in Rusland Het Europees deel van Rusland is een alluviale vlakte en de voornaamste bouwmaterialen voor de woningbouw zijn baksteen en hout. In de dorpen van het bosrijke Noorden is hout het bouwmateriaal bij uitstek voor eengezinswoningen, in de steden overheerst baksteen. Dat is niet altijd zo geweest. Tijdens de hoogdagen van de industrialisatie werden zeer veel appartementsgebouwen opgetrokken in prefab. Die staan er nu belabberd bij. Enerzijds omdat de woningen te klein zijn voor hedendaagse normen en de betonpanelen waaruit de gebouwen zijn opgetrokken geen transformaties toelaten, maar ook en vooral omdat de voegen tussen de panelen slecht uitgevoerd en moeilijk te onderhouden zijn. Na de val van het marxistisch-leninistisch systeem heeft men het woningbestand geprivatiseerd op een manier die misschien niet helemaal rechtvaardig maar wel administratief eenvoudig is: elke Rus kreeg de kans de woning waarin hij zelf woonde tegen een symbolische prijs te verwerven. Dat betekent dat bewoners van onaanpasbare prefabwoningen pech hebben. De standaardwoning uit de Kroesjtsjev-tijd bestaat uit twee woonkamers plus een

15 13 met buren te delen gemeenschappelijke keuken en badkamer. In de grote steden Moskou en Sint- Petersburg worden nu flatgebouwen opgetrokken volgens een concept dat min of meer standaard is. De gebouwen hebben 22 verdiepingen en zijn opgetrokken in metselwerk. Voor de parementen worden verschillende soorten baksteen gebruikt, waaronder ook geglazuurde. De muurdikten zijn zo, dat eventuele latere transformaties bijvoorbeeld het maken van nieuwe deuropeningen mogelijk blijven.

16 14 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003

17 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG Dankwoord aan Giovanni Peirs Enkel de zeer aandachtige lezers zullen gemerkt hebben dat voor het eerst sinds het eerste nummer van dit tijdschrift in september 1975, als verantwoordelijke uitgever niet meer de naam van Giovanni Peirs staat vermeld. Als directeur van de Belgische Baksteenfederatie en initiatiefnemer en bezieler van dit tijdschrift Bouwen met Baksteen ging Giovanni Peirs op 1 januari van dit jaar met pensioen. Bijna 28 jaar geleden nam hij het initiatief met een tijdschrift over baksteenarchitectuur van start te gaan met de bedoeling de architecten en ontwerpers behulpzaam te zijn bij het ontwerpen van baksteengebouwen en hiervoor is het noodzakelijk dat de voorgestelde gebouwen en technieken rekening houden met de typische eigenschappen van de Belgische baksteenproductie enerzijds en van de Belgische bouwtradities anderzijds. Zoveel jaren later kunnen we stellen dat het tijdschrift zijn oorspronkelijke bedoeling trouw is gebleven. Bouwtechnieken zijn geëvolueerd en de projecten die werden gepubliceerd ondersteunden niet alleen het kwalitatief hoogstaande maar ook het eeuwig jonge imago van baksteenarchitectuur. Als directeur van de Belgische Baksteenfederatie, een functie die hij gedurende 34 jaar heeft uitgeoefend, werd Giovanni Peirs door elkeen ten zeerste gewaardeerd omwille van zijn buitengewone kennis van de diverse aspecten van de bouwproducten en -technieken. Als eminent spreker was hij een graaggeziene gast op bijeenkomsten van architecten en mensen uit de bouwwereld. Diverse publicaties onder boekvorm over zowel Belgische als Europese architectuur zijn van zijn hand. Het past hier dan ook Giovanni Peirs te danken voor het prachtige werk gedurende vele jaren en hem nog het allerbeste toe te wensen.

18 16 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 TECHNIEK Uitbloeiingen: een oud zeer Iedereen kent het verschijnsel: bij het uitdrogen van nieuw metselwerk kan het voorkomen dat op het oppervlak van de stenen een (meestal wit) waas achterblijft. Dit waas bestaat uit oplosbare zouten die samen met het vocht uit de stenen naar het oppervlak zijn gemigreerd en daar als poeder achterblijven nadat het vocht is verdampt. Meestal verdwijnen deze uitbloeiingen vanzelf, onder invloed van regen en wind. Soms zijn ze hardnekkiger en erg moeilijk te verwijderen. Definities Uitbloeiingen zijn oplosbare zouten die samen met het vocht in vers metselwerk migreren. De eerste vraag is dus waar ze vandaan komen en hoe ze ontstaan. komt, dan moet men ze onmiddellijk reinigen. Het ligt immers in de aard van deze materialen dat ze na verloop van tijd verharden en zich aan de steen gaan hechten. Eenmaal verhard zijn ze eigenlijk alleen nog met mechanische middelen te verwijderen. Men kan ze ook met sterke zuren oplossen en afwassen, maar dit heeft het nadeel dat zuren ook het voegwerk zelf aantasten. Uitloging en kalkuitslag krijgt men indien de mortel waarmee men metselt te nat is, of indien men vers metselwerk niet tegen regen beschermt zodat bestanddelen uit de verse mortel wegspoelen en terechtkomen op een plaats waar ze niet thuishoren. Echte uitbloeiingen bestaan uit oplosbare zouten die doorheen het metselwerk migreren en na verdamping van het water op het oppervlak van de steen achterblijven. Vraag is dus waar die zouten vandaan komen en hoe men ze kan vermijden. 1. Externe bronnen Veel grondsoorten bevatten sulfaten. Bij grondkeermuren of bij muren die zonder waterkerende laag gemetseld werden, kunnen die sulfaten samen met grondwater door het metselwerk opgezogen worden en zo uitbloeiingen veroorzaken. Uiteraard gaat het hier om een zoutbron die onuitputtelijk is, zodat dit soort uitbloeiingen een quasi Alvorens deze vraag te beantwoorden, moeten we eerst stellen dat niet elke witte vlek op metselwerk onder de rubriek uitbloeiingen valt. Zo kan het gebeuren dat cement of kalk door regen op verse mortel uitgespoeld wordt en dan over de stenen loopt. Dit verschijnsel noemen wij uitloging of uitspoeling. In dezelfde categorie valt kalkuitslag, zuivere kalk die door migratie van het vocht naar het oppervlak van de stenen gebracht wordt en daar achterblijft. Indien mortelspecie, kalk of cement op het oppervlak van bakstenen terecht

19 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG permanent karakter heeft. Men kan de zouten afwassen, maar ze zullen steeds terugkeren. Ook hier geldt, dat men voor een goede uitvoering moet zorgen. Zo moet een grondkeermuur aan de kant van de grond waterdicht gemaakt worden. Is de toevoer van zouten zeer groot, dan kan het gebeuren dat de zoutafzetting vlak achter het buitenoppervlak van de stenen optreedt. De zouten die zich daar verzamelen gaan na verloop van tijd hydrateren, wat gepaard gaat met zwelling en soms zelfs met beschadiging van de stenen. Naast de klassieke uitbloeiingen, bestaan er verschijnselen die zeldzaam zijn, maar zeker ook hinderlijk. Salpeter Lezers van griezelverhalen weten dat de muren van grafkelders (in die verhalen) met witte salpeter bedekt zijn. Salpeter (natrium- en kaliumnitraat) is een zout dat gevormd wordt tijdens het rottingsproces van organische stoffen. Salpeter is goed oplosbaar en kan dus in metselwerk verspreid raken en op het oppervlak van metselwerk afgezet worden. Alhoewel salpeter een populaire naam is die men soms algemeen aan uitbloeiingen geeft, is het een zelden voorkomend verschijnsel, dat eigenlijk alleen te zien kan zijn bij oude grafkelders, beerputten en slecht ontworpen veestallen. Steenkool Steenkool bevat bijna altijd pyriet en steenkolen die in open lucht tegen een muur worden opgestapeld veroorzaken dezelfde reacties als die we kennen bij vers metselwerk. Alleen is de pyrietbron hier onuitputtelijk en de uitbloeiingen kunnen doorgaan zolang de steenkool aanwezig blijft. 2. Zouten aanwezig in de stenen zelf Nogal wat kleisoorten waaruit baksteen gemaakt worden bevatten pyriet. Indien de baktemperatuur van de stenen laag is, kunnen alkalische en magnesiumzouten gevormd worden die aanleiding geven tot uitbloeiingen. Men kan stellen dat dergelijk soort gevelsteen thans niet meer op de markt komt. Inderdaad kan men via een eenvoudige proef (verzadigen van de steen met gedistilleerd water) nagaan of de stenen dit soort zouten bevatten. Bovendien zijn laag gebakken stenen in de regel ook niet vorstbestendig, wat ze als gevelsteen ongeschikt maakt. Bij oude muren, gemetseld uit stenen uit oude (artisanale) ovens waarin de temperatuurverdeling niet altijd egaal was, komt het voor dat, als gevolg van onzorgvuldig sorteren, hier en daar een minder goed gebakken steen in het parement zit. Men merkt deze stenen dan op door hun lichtere kleur en/of lokale uitbloeiing. Bij heel oude muren tonen minder goed gebakken stenen tekenen van verwering. Typisch voor dit soort uitbloeiing is, dat ze niet egaal verspreid zijn over het metselwerk: sommige stenen zijn goed gebakken (en worden dus niet aangetast), andere zijn dat niet en vallen op in het geheel. 3. Zouten afkomstig uit de bindmiddelen Sommige cementsoorten bevatten natriumsulfaat dat hevige uitbloeiingen kan veroorzaken. Dat is niet het geval bij de cementsoorten die courant in België geproduceerd en voor metselwerk gebruikt worden, maar de laatste jaren heeft de handel in cement zich geografisch uitgebreid en men weet dus niet meer altijd wat men in huis krijgt. De onzekerheid inzake bindmiddelen is ook nog verhoogd door het ontstaan van kant-en-klare mortel. Deze mortels bevatten scheikundige toeslagstoffen om de binding te vertragen en om de consistentie van de mortel te verbeteren. Alhoewel de fabrikanten van kant-enklare mortel uitbloeiende mortel pogen te vermijden, kan men niet uitsluiten dat er door deze (relatief nieuwe) industrietak al eens foute samenstellingen aangeboden worden. Men moet hierbij voor ogen houden dat de industriële mortel niet permanent dezelfde samenstelling heeft. Afhankelijk van het seizoen waarin geleverd wordt, moeten de bindingsvertragers anders gedoseerd worden om de invloed van temperatuur en vochtgehalte in de lucht te compenseren. In de winter kan het zelfs voorkomen dat vorstwerende zouten toegevoegd worden.

20 18 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 water verminderen. Achteraf veroorzaken die detergenten dan uitbloeiingen. In het beste geval uitbloeiingen van een onschuldige soort, die door de regen afgewassen worden, maar ze blijven ontstaan tot alle zouten uit de muur verdwenen zijn, wat enkele jaren kan duren. 5. Zouten die ontstaan tijdens het metselen Dit is de meest voorkomende soort. Cement bevat calciumsulfaat (gips) dat gedeeltelijk kan oplossen als veel water aanwezig is. Bij verharding van cement wordt calciumhydraat gevormd, dat de alkalische silicaten van baksteen aantast. Hierdoor worden kalium- en natriumhydroxides gevormd. Deze hydroxides reageren met het (moeilijk oplosbaar) calciumsulfaat en vormen (goed oplosbaar) natrium- en kaliumsulfaat, dat dan aanleiding geeft tot uitbloeiingen. 4. Zand, water en toeslagstoffen Zand en aanmaakwater moeten eveneens zuiver zijn. Dit lijkt evident, maar wordt niet altijd gecontroleerd. Zand is in België overvloedig aanwezig, maar niet elke zandsoort is geschikt als metselzand. In de gevallen waar de mortel nog op de werf wordt aangemaakt gebruikt men soms zand dat niet geschikt is of wordt de mengverhouding niet altijd gerespecteerd. Zo verkrijgt men niet alleen een mortel die na verharding minder goed is (o.m. gevaar voor onvoldoende vorstbestandheid) maar die ook moeilijk te verwerken is. Om de verwerkbaarheid te verhogen wordt dan soms gebruik gemaakt van detergenten die de oppervlaktespanning van het De ervaring heeft geleerd, dat men enkel uitbloeiingen krijgt bij metselwerk dat in den beginne nat was. Inderdaad kunnen de oplosbare sulfaten in de mortel zelf omgezet worden tot onoplosbare aluminaten, maar dat proces neemt enige tijd in beslag en is alleen mogelijk indien ze niet in de baksteen verspreid zijn geraakt. Men moet dus vermijden in de mortel meer water te gebruiken dan strikt noodzakelijk en men moet vooral vermijden dat vers metselwerk als gevolg van regen doorweekt wordt.

21 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG In het Belgisch klimaat is regen een frequent voorkomend fenomeen; de enige mogelijkheid om vers metselwerk tegen regen te beschermen is het afdekken. Indien dat niet gedaan wordt, dan is er altijd kans dat achteraf uitbloeiingen ontstaan. Dat betekent niet, dat metselwerk dat te nat is geweest noodzakelijkerwijze aanleiding zal geven tot uitbloeiingen. Ook het tijdstip van de definitieve uitdroging, de snelheid waarmee deze uitdroging gebeurt en tussentijds verzadigd worden van het metselwerk spelen een rol. Maar dit zijn factoren die door het weer bepaald worden en waarop men geen invloed kan uitoefenen. Het gevolg hiervan is dat bij dit soort uitbloeiingen steeds een factor bad luck meespeelt, wat intellectueel weinig bevredigend is. Zoals hoger gesteld is dit soort uitbloeiingen, veroorzaakt door de wisselwerking tussen cement en baksteen, het meest voorkomende type en er is uiteraard al zeer veel gezocht naar middelen om ze te vermijden. Gipsvrije cement gebruiken is een voor de hand liggende oplossing, maar dergelijke cementsoorten zijn onbetaalbaar. Hoe vermijdt men uitbloeiingen De eerste regel is uiteraard, dat men enkel degelijke materialen mag gebruiken: correct gebakken stenen, cement zonder uitbloeiende alkalische zouten, zuiver water, zuiver zand, toeslagstoffen die geen aanleiding kunnen geven tot uitbloeiingen. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Gevelbaksteen wordt regelmatig getest op aanwezigheid van uitbloeiende zouten en een baksteen met BENOR-merk is dus veilig. De Portlandcement die in België geproduceerd wordt bevat gips, maar is voor het overige een bekend product. Bij het gebruik van exotische cementsoorten weet men niet altijd wat men in huis krijgt. Dit geldt ook en nog meer bij de keuze van zand. Het gebruik van plaatselijk gedolven zand of zavel, destijds in sommige streken algemeen verspreid, is niet meer aan de orde, maar komt af en toe nog voor. Zeezand bevat altijd een kleine hoeveelheid zouten, al is het in principe gewassen zand. Het moeilijkste probleem ligt bij de kant-en-klare mortels, waarvan de juiste samenstelling door de fabrikanten meestal niet bekend wordt gemaakt. Wellicht zou men bij navraag de gewenste informatie wel krijgen, maar in de praktijk bestaat in de bouwwereld de gewoonte kant-en-klare mortels kritiekloos te aanvaarden. Als een jaar na het metselen storende uitbloeiingen zichtbaar worden, dan weet geen mens meer welke mortel destijds gebruikt werd. De tweede regel is, dat men moet beletten dat vers metselwerk doorweekt raakt. Doet men dit niet, dan bestaat altijd het gevaar dat baksteen en cement met elkaar reageren en uitbloeiende zouten vormen. Hetzelfde kan zich voordoen bij het ontbreken van een scheidingslaag bij het tegen baksteenmetselwerk aanstorten van beton, waarbij ook uitloging van het beton dient voorkomen te worden. Theoretisch kan men uitbloeiingen ook vermijden indien men kalk als bindmiddel gebruikt in plaats van cement. Inderdaad heeft kalk een veel eenvoudiger samenstelling dan cement en het gevaar dat er uitbloeiende zouten in aanwezig zijn is dus veel kleiner. Maar dan ontstaat een ander probleem: aangezien de verharding van kalk een zeer langzaam verlopend proces is, is het gevaar voor uitloging van de mortelvoegen gedurende zeer lange tijd aanwezig. Metselwerk dat met kalkmortel is uitgevoerd, moet gedurende lange tijd tegen regen beschermd worden en wel zolang het gevaar bestaat dat kalkmelk over het oppervlak van de stenen loopt en daar na verloop van tijd verhardt. Dat zijn dan géén uitbloeiingen, maar het eindresultaat is visueel hetzelfde en bovendien worden kalksluiers door de regen niet afgewassen. In Nederland, waar meestal bastaardmortel wordt gebruikt en waar in de regel opgaand gevoegd wordt, bestaat de gewoonte vers metselwerk met zure oplossing af te wassen om kalksluiers zo mogelijk nog voor het verharden weg te krijgen. Deze traditie bestaat niet in België. In ons land wordt meestal cementmortel gebruikt en gebeurt het opvoegen pas enkele maanden na het metselen.

22 20 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Merkwaardig is wel, dat het middel dat men moet inzetten om uitlogingen te vermijden identiek is met dat wat nodig is om uitbloeiingen te vermijden: vers metselwerk tegen regen beschermen.

23 BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen ( machinale gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en rustieke gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd. Oost-Vlaanderen Kleiprodukten HOVE Lindendreef Ninove Tel. (054) Fax (054) (V-H-A) Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant Oudenaarde Tel. (055) Fax (055) (H-O) SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S-H-W) AMT Gentstraat Temse Tel. (03) Fax (03) (P-L) West-Vlaanderen Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg Egem (Pittem) Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S) DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S-H) TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat Zonnebeke Tel. (051) Fax (051) (V-P-S) Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) Fax (059) (V-S-H) Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat Ledegem Tel. (056) Fax (056) (V-P) TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (V-P-L-S-H-A-O) KORAMIC Kapel-ter-Bede Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (D) Limburg Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg Veldwezelt Tel. (012) Fax (012) (H) TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg Maaseik Tel. (089) Fax (089) (H-A) Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg Spouwen Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan Lanklaar Tel. (089) Fax (089) (H) TERCA - TESSENDERLO Havenlaan Tessenderlo Tel. (013) / Fax (013) (P-L) Antwerpen Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen Niel Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan Terhagen (Rumst) Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren Boom Tel. (03) Fax (03) (K-A-T) Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat Niel Tel. (03) Fax (03) (H) SYNDICAAT MACHIENSTEEN Nieuwstraat Rumst Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S) DESTA Heerle Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) Fax (03) (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts St.-Lenaarts Tel. (03) Fax (03) (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam Beerse Tel. (014) Fax (014) (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei Rijkevorsel Tel. (03) Fax (03) (H-A) TERCA - BEERSE Absheide Beerse Tel. (014) Fax (014) (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan Westmalle Tel. (03) Fax (03) (V-S-H-A) Brabant Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos Hekelgem Tel. (053) Fax (053) (H) Henegouwen Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l Europe, Péruwelz Tel. (069) Fax (069) (H) Briqueterie de PLOEGSTEERT Barry Chaussée de Bruxelles Barry Tel. (056) Fax (056) (S) TERCA - GHLIN Route de Wallonie Ghlin Tel. (065) Fax (065) (V-S-O) TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge Warneton (Comines) Tel. (056) Fax (056) (H) Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat Ploegsteert Tel. (056) Fax (056) (P-L-W) Namen Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing Wanlin Tel. (082) Fax (082) (S-A-O)

24 Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/