BOUWEN BOUWEN. Combineren van materialen. nr april-mei-juni 2/02

Transcriptie

1 BOUWEN metbaksteen BOUWEN nr april-mei-juni 2/02 Combineren van materialen

2 BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Giovanni Peirs Adres: Visverkopersstraat 13 bus 22, 1000 Brussel tel. (02) ~ fax (02) Druk: INHOUD Combineren van materialen Woning te Profondeville, B. Grandjean Woning te Humbeek, K. Lamens Woning te Bonheiden, L. Van Severen Woning te Vottem, J-C. Donneau Binnenlandse Architectuur Woning te Kasterlee, G. Adriaensen Buitenlandse Architectuur Baksteengebouwen in Kyoto Techniek: Baksteen en brandweerstand

3 COMBINEREN VAN MATERIALEN Foto: Studio Claerhout Dit nummer van Bouwen met Baksteen staat stil bij enkele gebouwen waarbij verschillende gevelmaterialen worden gecombineerd. Het gaat om het op elkaar afstemmen van kleuren en texturen om toch een samenhangend geheel te verkrijgen. Er zijn talloze mogelijkheden en het ontwerpen van dergelijke gebouwen heeft iets ludieks: de architect wordt de alchemist van deze materiaalversmelting. Gevelbaksteen biedt een grote verscheidenheid aan tinten, texturen, formaten. Deze brede waaier geeft een gemak van aansluiting op hout, natuursteen, metaal of andere materialen. De architect dient de combinatie te vinden die past in de geest van het project. De op deze bladzijden verenigde voorbeelden tonen enkele creatieve projecten waarbij deze vermenging een fantasierijke toets aan de gevels geeft. Anderzijds wordt het geheel van de gebouwen er waarlijk door verrijkt. Het is mogelijk een functie van het gebouw zichtbaar te maken, haar aanwezigheid te markeren. Zo winnen de gebouwen aan leesbaarheid.

4 2 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG 2002 Woning te Profondeville Benoit Grandjean Foto s: Serge Brison Het gebouw is opgetrokken rond een cilinder uit plaatselijke natuursteen waaraan twee bakstenen vleugels zijn vastgemaakt. De volumeverdeling van dit gebouw beantwoordt aan de eigenheid van het terrein: de steile helling enerzijds, de bosrijke omgeving anderzijds. Om het uitzicht en het contact met de buitenruimte maximaal te benutten, bevinden de nachtruimten zich onder de leefruimten. Zo hebben de slaapkamers een rechtstreekse toegang tot de tuin als het geliefkoosd speelterrein van de kinderen, terwijl een groot houten terras toelaat buiten te vertoeven zonder te moeten afdalen naar de tuin. Hier kan werkelijk niet gesproken worden van gelijkvloers, verdieping of kelder ; de helling werd waarlijk gebruikt als grondvest voor het project.

5 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG De inkom bevindt zich in de natuurstenen cilinder die het hart van de woning vormt en de trap herbergt. Het architectenkantoor nestelt zich aan het uiteinde van een der vleugels en strekt zich uit over twee verdiepingen. Door de samenvoeging van natuursteen en baksteen wordt een opmerkelijke toegang gevormd, zowel door de vorm als door de materialen. De tinten en texturen van de geplaatste materialen zijn perfect op elkaar afgestemd om een sober en elegant geheel te bezorgen. De baksteenafmetingen 290x90x90 versterken de indruk van openheid van het gebouw.

6 4 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG 2002 Woning te Humbeek Kati Lamens Foto s: Studio Claerhout Het gebouw bestaat uit de woning van de architecte en twee zakenkantoren. Het benedenvolume is bedekt met een cederhouten bebording, het bovenvolume is in zwart baksteenmetselwerk, met voegen in dezelfde tint. De keuze voor deze materialen werd genomen omdat zij goed samengaan, wat ook de patine van het hout weze bruin, oker, grijs. Anderzijds blijft het gebouw sober en geïntegreerd in zijn onmiddelijke omgeving. De architecte wilde het woonleven inrichten aan de achterzijde, terwijl de diensten aan de straatkant werden ondergebracht. De voorgevel vertoont weinig openingen om aldus de intimiteit te bewaren. Hierdoor verkrijgt het gebouw een zekere massiviteit. Er was behendigheid nodig bij het omgaan met een groot aantal stedenbouwkundige beperkingen, zoals de dakhelling, de inbouw van de garage. Het ge-

7 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG heid van de gebouwfuncties. Het houten bouwblok vooraan biedt plaats aan de garage. De leefruimte achteraan en het 9 meter hoge baksteenblok bevatten op het gelijkvloers de keuken, de dienstruimten en het architectenkantoor, op de verdiepingen de slaapkamers en een kantoor voor een tweede beroepsbezigheid. De verbinding tussen de twee volumes werd zorgvuldig bestudeerd. Zij verbindt alle delen van de woning en verlicht er alle verdiepingen. Het verticaal verkeer vindt er zijn natuurlijke draai. bouw bevindt zich overigens op een driehoekige perceel. Verre van beperkend, draagt dit bij tot de verrijking van de samenstelling: de twee volumes grijpen in elkaar en elk deel is evenwijdig aan de perceelsgrenzen. De twee volumes verhogen de leesbaar- Het project is ook ruim bedeeld met buitenruimten. Een groot terras uit cederhout strekt zich uit in het verlengde van het gelijkvloerse volume. Hierop is het ook mogelijk later een boventerras te plaatsen; dit zal dan toegankelijk zijn vanuit de slaapkamers.

8 6 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG 2002 Woning te Bonheiden Luc Van Severen Foto s: Studio Claerhout Het gebouw bevindt zich in een residentiële wijk nabij de toegang tot de gemeente. Het verenigt glas, aluminium en donkerbruine gevelbaksteen. De bouwheer wenste een woning met een groot aandeel aan beglazing. Na raadplegen van meerdere architectenbureaus voor het maken van enkele voorontwerpen, viel hij voor dit eenvoudig en bijwijlen origineel ontwerp. Twee met aluminiumramen beglaasde volumes maken deel uit van de samenstelling; zij zijn uit het vlak van het metselwerk uitspringende gehelen. Het ene bevat de leefruimte, de keuken en het bureau op de overloop, terwijl de inkom en de trap zich in het andere beglaasde deel bevinden. Een isolerende beglazing werd geplaatst in de aluminiumramen die de kleur van het dak overnemen. De uitvoering van het geheel werd bijzonder verzorgd. Het gelijmd metselwerk en het wild verband versterken het ruwe aspect van de baksteenmuren. Men ziet een geslaagd contrast tussen transparantie en geslotenheid. Anderzijds wordt een spel gecreëerd tussen de glaspartijen en het metselwerk dat zich hierin weerspiegelt.

9 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG

10 8 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG 2002 Woning te Vottem Jean-Claude Donneau Foto s: Serge Brison De architect ontwierp een gebouw waarin verschillende volumes zijn ineengezet om een levende geometrie te verkrijgen, die tentoon staat op een weids en hellend terrein. Het gebouw wordt verrijkt door de diversiviteit van vormen, afmetingen en materialen van elk van deze volumes. Deze verscheidenheid geeft aan elke entiteit een eigen identiteit. Het zinken bouwdeel met horizontale voegen lijkt uit het centrale deel te komen dat in metselwerk uit rode baksteen met voegen in dezelfde tint is uitgevoerd. Het steunt op een gebogen bouwdeel en overkraagt de toegang tot het gebouw. Door de ramen aan weerszijden kan het daglicht deze metalen doos doorlichten. Het gebogen gedeelte vertoont op haar beurt verticale

11 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG raamopeningen die een gecadreerd uitzicht op het landschap geven. De bouwheer is huisschilder en wilde aan de woning een atelier toevoegen om zijn materieel op te slaan. Laten wij nog verduidelijken dat de opzet van project het resultaat is van een nauwe samenwerking met de bouwheer, zowel wat de keuze van materialen en kleuren, als de vormen van elk bouwdeel betreft. Verre van een traditioneel stramien, is het gebouw gedurfd door toedoen van haar kleuren en in elkaar verstrengelde delen. Het is een opmerkelijk gebouw en biedt plaats aan een aangenaam leven.

12 10 BINNENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Studio Claerhout Woning te Kasterlee Geert Adriaensen Deze woning is ingeplant in een dicht bij de dorpskern gelegen verkaveling. Er is veel ruimte en licht, zoals gevraagd door de bouwheren. De architect heeft een rechthoekig grondplan bedacht met een zeer eenvoudige inrichting en opbouw. Het metaaldak verleent het gebouw zijn originaliteit. Het maakt een knipoog naar de weinig creatieve standaardgebouwen van deze verkaveling, ingegeven door de vorm van hun daken. Er wordt een voorbeeld gegeven van doordachte en verzorgde architectuur. De metalen puntgevel is deel van het dak en is inspringend tegenover het metselwerk uit bleke baksteen. De cederhouten planken vooraan bedekken volledig de garagepoort en de voordeur. Achteraan zorgt een grote glaspartij voor het profiteren van de zuidrichting. De woonkamer is een dubbelhoge ruimte. Over de gehele hoogte van de glaswand biedt een zonneblind degelijke bescherming tegen stralingswarmte. De bleke tinten van de materialen baksteen en cederhout contrasteren met het donkere aluminium van het dak, het balkon van de zijgevel en de ramen.

13 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG

14 12 BUITENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Yukio Tahara Baksteengebouwen in Kyoto De stad Kyoto groepeert een groot aantal gebouwen in baksteen, die hoofdzakelijk uit de tweede helft van de 19de en het begin van de 20ste eeuw stammen. Het is eigenlijk pas onder de heerschappij van keizer Meiji ( ) dat Japan zich openstelde voor de westerse wereld, na eeuwen van afzondering. In dit tijdperk hielpen niet minder dan buitenlanders uit 25 landen, hoofdzakelijk uit Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten, het land zich onder te dompelen in de zogenaamde moderne technologiën, ideologiën en cultuur. Ontwerpers uit Europa en de Verenigde Staten voerden architectuurstijlen en bouwtechnieken uit hun land in en vatten aan met de bouw van banken, ondernemingszetels, musea, kapellen, Talrijke baksteengebouwen uit die periode hebben weerstaan aan de aardbeving die enkele jaren geleden een ware verwoesting heeft aangericht; enkele heeft men kunnen restaureren,

15 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG namelijk onder de supervisie van architect Yukio Tahara. Er zijn gebouwen in baksteen te vinden in de klassieke Engelse stijl en in Amerikaanse neo-gotiek. Deze gebouwen getuigen van een deel van de Japanse geschiedenis.

16 14 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG 2002

17 BOUWEN MET BAKSTEEN DRIEËNDERTIGSTE JAARGANG TECHNIEK Baksteen en brandweerstand We vergeten het vaak, maar regelmatig worden we er toch aan herinnerd: het vuur is nog steeds een van de grootste gevaren die onze gebouwen bedreigen. Elk jaar komen in België meer dan honderd mensen om in brandende gebouwen. Tijdens de Middeleeuwen was hout het belangrijkste bouwmateriaal. Huizen hadden houten muren en de dakbedekking was uit stro of riet. Geen wonder dat steden soms volledig door brand verwoest werden, met alle menselijke en economische drama s vandien. Een van de belangrijkste, zoniet de belangrijkste reden waarom aan het einde van de Middeleeuwen het bouwen in hout verdrongen werd door het bouwen in steen was het brandgevaar. Steeds meer steden verboden nog in hout te bouwen. Dat belet niet, dat nog steeds regelmatig gebouwen afbranden. Brandbare bouwmaterialen verbieden lijkt nog steeds zinvol, maar eigenlijk is het maar een heel klein stukje van de puzzel. Muren en dakbedekking mogen dan al onbrandbaar zijn, in de meeste gebouwen is voldoende brandbaar materiaal aanwezig (meubels, voorwerpen in plastiek, papier ) om het hele gebouw te vernielen. De moderne brandveiligheidsvoorschriften gaan ervan uit, dat men het ontstaan van een brand nooit met zekerheid kan uitsluiten: toeval, menselijke onvoorzichtigheid en zelfs menselijke kwaadaardigheid kan men nooit met zekerheid uitsluiten. De brandveiligheid is er dan ook op gericht elke brand die, om welke reden dan ook, ergens ontstaat, lokaal in te perken. Dit vergemakkelijkt het werk van de brandweer, en bezorgt de bewoners een maximale kans om het gebouw veilig te verlaten voor het te laat is. Brandbaarheid brandweerstand Materialen worden geklasseerd volgens hun brandbaarheid en hun ontvlambaarheid, gaande van licht ontvlambaar over zelfdovend tot onbrandbaar. Momenteel is de indeling, wegens de overgang naar Europese normen, ietwat onduidelijk. Baksteen geldt echter in alle classificaties als onbrandbaar, of A0. Bouwelementen (die vaak uit verschillende materialen zijn opgebouwd) worden beoordeeld op hun brandweerstand. Brandweerstand en brandbaarheid zijn twee totaal verschillende begrippen. Hout is brandbaar en staal is onbrandbaar. Maar er bestaan bouwelementen in hout die een veel hogere brandweerstand hebben dan sommige elementen in staal. Criteria voor brandweerstand van muren Vertrekkend uit de filosofie dat een brand plaatselijk moet beperkt worden gedurende een tijd die lang genoeg is om evacuatie van de bewoners en hulp vanwege de brandweer toe te laten, heeft men voor het bepalen van de brandweerstand van een ruimtescheidend element een proefmethode op punt gesteld waarbij de te beproeven wand geplaatst wordt tussen een vuurhaard en de omgevingsatmosfeer. Men meet daarbij de duur gedurende dewelke het element de functie blijft vervullen die het normaal in een gebouw wordt toebedeeld. Voor een wand betekent dit dat gelijktijdig aan volgende criteria moeten voldaan zijn: Stabiliteit: mag geen gevaar voor instorten opleveren. Vlamdichtheid: mag geen scheuren of openingen vertonen waarlangs de brand zich kan voortzetten of (toxische) rook in het belendende lokaal binnendringen Thermische isolatie: de temperatuur aan de van het vuur afgewende zijde mag niet hoger worden dan 140 graden Celsius. Als aan een van deze criteria niet meer wordt voldaan, dan wordt de proef stopgezet. De Brandweerstand (Rf) van een element is de tijdsduur gedurende dewelke het element op alle drie de criteria heeft stand gehouden. Voor muren voorziet de norm een aantal klassen, gaande van een half uur tot 6 uur. De brandweerstand van baksteenmuren bedraagt: Dikte Niet- Tweezijdig van de bepleisterd bepleisterd wand 9 cm Rf 1u Rf 2u 14 cm Rf 2u Rf 4u 19 cm Rf 4u Rf 6u Eisen De eisen die aan muren opgelegd worden kan men vinden in de desbetreffende normen en officiële voorschriften. Ze hangen uiteraard af, van de aard en de bestemming van het ge-

18 16 bouw. De hoogste eisen worden meestal gesteld aan liftkokers, trappenhuizen en scheidingswanden tussen verschillende woningen. Men kan algemeen stellen dat baksteenmuren, in de traditionele dikten, vrijwel altijd en overal aan de gestelde eisen voldoen. Inderdaad is het zwakke punt in een muur zelden de muur zelf, maar wel de deur- en raamopeningen. Als een rijhuis in brand geraakt en volledig uitbrandt, dan zal men bijna steeds vaststellen dat de twee belendende huizen geen schade opgelopen hebben: de traditionele scheidingswand volstaat om de brand te beperken tot het ene huis. In sommige gevallen (bijvoorbeeld ter bescherming van computerzalen) zal de verzekering eisen opleggen die ver boven die van de normen liggen. Met baksteenmuren is het steeds mogelijk aan extreme eisen te voldoen, de echte moeilijkheid ligt in het ontwerpen en plaatsen van deuren met hoge brandweerstand. Brandweerstand van kolommen Kolommen hebben geen scheidende functie, hun enige functie is dragend. Hun brandweerstand wordt dan ook aan dit ene criterium beoordeeld. Sinds het begin van de twintigste eeuw wordt vaak geopteerd voor stalen kolommen. Dergelijke kolommen hebben een groot draagvermogen, zijn relatief goedkoop en nemen weinig plaatsruimte in beslag. Helaas is de brandweerstand van die kolommen erg beperkt. Bij een hevige brand wordt het staal zeer snel zo warm, dat het zijn mechanische weerstand verliest. (Iedereen kent het beeld van verwrongen stalen liggers na een zware brand.) In gebouwen met meerdere verdiepingen moet het staal dan ook met een vuurvaste, thermisch isolerende laag beschermd worden. De eenvoudigste (en allicht ook goedkoopste) manier om een stalen kolom te beschermen is er een muur in baksteen omheen te metselen. In het verleden heeft men stalen kolommen in gebouwen vaak omhuld met een pleister op basis van asbestvezels. Dat leek eveneens eenvoudig, maar deze techniek is totaal in onbruik sinds de gevaren van asbest voor de menselijke gezondheid bekend zijn geworden. Dat de brandweerstand van stalen kolommen een zeer belangrijke factor is, heeft de hele wereld op 11 september 2001 live op tv kunnen zien. In beide torens van het WTC is, als gevolg van een vliegtuigcrash, brand uitgebroken op de bovenste verdiepingen. De branden waren, mede door de grote hoeveelheid vliegtuigkerosine, zeer hevig en beide torens zijn na ongeveer anderhalf uur verticaal in elkaar gezakt. Dat was, gezien de grootte van de gebouwen, veel te vroeg. Wellicht zijn de gipsplaten die als brandwerende bekleding rond de stalen kolommen waren aangebracht, door de schok bij de inslag van de vliegtuigen verbrijzeld zodat ze hun beschermende functie niet konden vervullen. Brandweerstand van vloeren Vloeren zijn elementen die ruimten van elkaar scheiden en de criteria voor brandweerstand zijn dezelfde als die bij muren. In de praktijk blijkt de stabiliteit hier de determinerende factor te zijn. Essentieel in een vloer is de wapening, die steeds onderaan is aangebracht, en bij brandproeven blijkt steeds, dat dit staal snel gaat verhitten en zijn weerstand verliest. Bepalend voor de brandweerstand van vloeren is dan ook de aard en de dikte van de bescherming van het staal. Bij prefabvloeren in baksteen wordt het staal omhuld door beton en onder het beton is er vaak nog een zool in baksteen, zodat de totale dikte snel een viertal centimeter bedraagt. Tenslotte wordt het geheel nog afgewerkt met een bepleistering. Toch is het moeilijk vloersystemen te vinden met een brandweerstand die hoger ligt dan 2 of 3 uur. Bij hoge kantoorgebouwen neemt men dan ook vaak zijn toevlucht tot een verlaagd plafond dat op enkele decimeter onder de vloer wordt opgehangen. Op zichzelf heeft dit plafond niet zo n hoge brandweerstand, maar als de afstand tussen plafond en dragende vloer voldoende is, kan het de vloer gedurende een tijd tegen de hitte van het vuur beschermen en zo bijdragen tot de verhoging van de brandweerstand. Toxiciteit De thermische en mechanische effecten van een brand kan men met voldoende nauwkeurigheid inschatten om een gebouw de passende brandweerstand te bezorgen. Al is die, zoals in het geval van het World Trade Center overtuigend is gedemonstreerd, nooit voldoende om alle mogelijke calamiteiten te doorstaan. Bijzonder moeilijk op te lossen is het probleem van de toxiciteit. Zeer veel organische materialen en vooral kunststoffen verspreiden bij brand een toxische rook. De toxiciteit van de rookgassen wordt sterk beïnvloed door de temperatuur waarop organisch materaal verbrandt. Bij hoge temperaturen worden de meeste kunststoffen omgezet in relatief onschadelijke gassen, de meer gevaarlijke ontstaan bij lage temperaturen, als de verbranding nog onvolledig is. Dat betekent dat het gevaar voor vergiftiging al aanwezig is voor de brand zijn hoogtepunt heeft bereikt. De meeste slachtoffers van branden sterven aan vergiftiging voor het vuur hen heeft bereikt. Enkele bekende branden waarbij veel mensen zijn omgekomen waren te wijten aan kunststoffen die gebruikt werden in versiering van feestzalen. Maar er zijn ook reeds tragische ongevallen gebeurd met kunststoffen die structureel tot het gebouw behoorden, zoals de brand in ventilatiesystemen of van isolatiemateriaal. Dat isolatiemateriaal in spouwmuren begint te branden is uiteraard een bijzonder zeldzaam verschijnsel. Maar indien het toch gebeurt, dan is het bijzonder moeilijk te blussen. Spouwmuurvulling kan in brand geraken indien een open haard tegen een buitenmuur gemetseld wordt en de afstand tussen de haard en het (organisch) isolatiemateriaal te klein is. Dat is een aandachtspunt dat soms vergeten wordt.

19 BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen ( machinale gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en rustieke gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd. Oost-Vlaanderen Kleiprodukten HOVE Lindendreef Ninove Tel. (054) Fax (054) (V-H-A) Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant Oudenaarde Tel. (055) Fax (055) (H-O) SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S-H-W) AMT Gentstraat Temse Tel. (03) Fax (03) (P-L) West-Vlaanderen Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg Egem (Pittem) Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S) HANSON DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S-H) TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat Zonnebeke Tel. (051) Fax (051) (V-P-S) Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) Fax (059) (V-S-H) Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat Ledegem Tel. (056) Fax (056) (V-P) Terca BRICKS Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (V-P-L-S-H-A-O) KORAMIC Kapel-ter-Bede Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (D) Limburg Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg Veldwezelt Tel. (012) Fax (012) (H) TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg Maaseik Tel. (089) Fax (089) (H-A) Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg Spouwen Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan Lanklaar Tel. (089) Fax (089) (H) TERCA - TESSENDERLO Havenlaan Tessenderlo Tel. (013) / Fax (013) (P-L) Antwerpen Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen Niel Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij HEYLEN (HANSON DESIMPEL) Oude Baan Terhagen (Rumst) Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren Boom Tel. (03) Fax (03) (K-A-T) Steenfabriek van NIEL (HANSON DESIMPEL) Landbouwstraat Niel Tel. (03) Fax (03) (H) SYNDICAAT MACHIENSTEEN Nieuwstraat Rumst Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S) DESTA Heerle Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) Fax (03) (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts St.-Lenaarts Tel. (03) Fax (03) (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam Beerse Tel. (014) Fax (014) (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei Rijkevorsel Tel. (03) Fax (03) (H-A) TERCA - BEERSE Absheide Beerse Tel. (014) Fax (014) (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan Westmalle Tel. (03) Fax (03) (V-S-H-A) Brabant Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos Hekelgem Tel. (053) Fax (053) (H) Henegouwen Briqueterie de PERUWELZ (HANSON DESIMPEL) Rue de l Europe, Péruwelz Tel. (069) Fax (069) (H) Briqueterie de PLOEGSTEERT Barry Chaussée de Bruxelles Barry Tel. (056) Fax (056) (S) TERCA - GHLIN Route de Wallonie Ghlin Tel. (065) Fax (065) (V-S-O) TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge Warneton (Comines) Tel. (056) Fax (056) (H) Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat Ploegsteert Tel. (056) Fax (056) (P-L-W) Namen Briqueterie de WANLIN (HANSON DESIMPEL) Route de Beauraing Wanlin Tel. (082) Fax (082) (S-A-O)

20 Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/