BOUWEN BOUWEN. Baksteen aantrekkelijk en duurzaam

Transcriptie

1 BOUWEN metbaksteen BOUWEN nr driemaandelijks tijdschrift januari-februari-maart 2005 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling P /05 Baksteen aantrekkelijk en duurzaam

2 BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche Adres: Kartuizersstraat, 19 bus Brussel tel. (02) ~ fax (02) Druk: INHOUD Baksteen aantrekkelijk en duurzaam Kantoorgebouw van de Vlaamse Milieumaatschappij te Aalst Architectenbureau De Smet Vermeulen Gemeentehuis te Sint-Katelijne-Waver Gerd Cryns en Tom Vercammen architecten British School of Brussels te Tervuren Architectenbureau Luc Van Severen Industriële drukkerij Verstraete te Maldegem Architectenburo Storme Van Ranst Zoeklicht op L Atelier de l Arbre d or Buitenlandse architectuur Museum Matisse Le Cateau-Cambrésis (Frankrijk) Architecten Emmanuelle en Laurent Beaudouin Techniek Duurzaam bouwen natuurlijk in baksteenmetselwerk

3 BOUWEN MET BAKSTEEN 1 BAKSTEEN AANTREK- KELIJK EN DUURZAAM Foto: Studio Claerhout Elke nieuw bouwwerk is in zekere mate een afspiegeling van de persoonlijkheid van de bouwheer. Het spreekt voor zich dat de eerste indruk die een bezoeker krijgt van een gebouw essentieel is en in belangrijke mate het imago bepaald van elk bedrijf, elke publieke of private instantie. Het is niet nodig om lid te zijn van een of andere oriëntaalse sekte om overtuigd te zijn dat een functionele organisatie en een verzorgde architectuur eveneens hun impact hebben op het welzijn van de gebruikers, en van het personeel in het bijzonder. In dit kader situeert zich het thema van Bouwen met Baksteen. De projecten die hier worden voorgesteld, laten zich aanschouwen als de getuigen van een uitgebalanseerde mix van architecturale kwaliteit samen met een keuze voor duurzame materialen en een uitgesproken keuze voor vernieuwing. Zijn imago verzorgen kan inderdaad enkel een positieve weerklank vinden. Zowel openbare gebouwen als bedrijfszetels of administraties, tot zelfs een internationale school, alle gebouwen in deze uitgave, verkrijgen door het gebruik van gevelsteenmetselwerk niet alleen een beter imago, maar ook een aangenaam binnenklimaat voor de mensen die in de gebouwen werken of die hen vaak bezoeken.

4 2 BOUWEN MET BAKSTEEN Kantoren van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) te Aalst Architectenbureau De Smet Vermeulen Foto s: Bart Van Leuven Het is geen toeval als dit kantorencomplex voor de Vlaamse Milieumaatschappij zich een de Belgian Building Awards 2005 zag toebedeeld. Door de ingreep van de architecten De Smet Vermeulen werd inderdaad een volledig bouwblok in het centrum van de stad Aalst, geherstructureerd en heropgewaardeerd. Deze verwezenlijking is meer dan louter een kantorencomplex, ze vormt een samenbundelend element van de wijkbewoners, de verschillende openbare instellingen die er hun kantoor hebben VMM en OCMW en de stad Aalst. Om het nieuwe gebouw gemakkelijk te laten aanvaarden door alle actoren, hebben de architecten, van bij het eerste ontwerp van het project, een oprechte dialoog en een klimaat van actieve medewerking ingesteld tussen de directie en de bedienden van de VMM en het OCMW, de stad Aalst en de bevolking. De behoeften en de bezorgdheden van elke betrokkene werden aanhoord en verwerkt in het project. Voor de VMM was het belangrijk om het milieu-aspect te kunnen integreren in dit project, zodat haar inzet voor de promotie van een ecologische en duurzame aanpak duidelijk zou blijken. Om tegemoet te komen aan deze ecologische doelstellingen, concentreerden de architecten zich op twee aspecten: de duurzaamheid en de flexibiliteit. Enerzijds, werden duurzame materialen gebruikt. Anderzijds bouwden de architecten een laagenergiegebouw waar elke verbruiksparameter met de informatica wordt aangestuurd verlichting, ventilatie, verwarming, De soms weinig opportune ingreep van het personeel is hierdoor niet langer vereist en het binnenklimaat is steeds goed gereguleerd. De flexibiliteit van de ruimten blijkt uit de gemeenschappelijke ruimten onthaal, auditorium, cafetaria en de kantoren, met beperkte afmetingen maar functioneel en moduleerbaar. Voor de stad Aalst, mocht het project geen hinder meebrengen voor de wijk. Als gevolg werden de parkingplaatsen, die voorheen in open lucht waren, verplaatst naar een ondergrondse parking over twee niveaus: één niveau voor de VMM, en één voor het OCMW. De zorg van de wijkbewoners tenslotte was dat het project hun levensomgeving zou verrijken. Hiermee is rekening gehouden door twee ruimten te schep-

5 BOUWEN MET BAKSTEEN 3 pen, één openbare ruimte, de andere semi-openbaar. De bewoners hebben de hinder gedurende de constructiefase dan ook goed verdragen. De communicatie heeft zijn vruchten afgedragen aangezien de bewoners zich deze ruimten tegenwoordig hebben toegeëigend wat de beste bescherming is tegen vandalisme Wanneer de VMM een beroep gedaan heeft op beide architecten, bevonden hun kantoren zich reeds op het terrein in een bestaand rusthuis zonder architecturaal of historisch belang, dat integendeel, de eenheid van de wijk doorbrak. De nabijheid van het station van Aalst was een bepalend element in de beslissing van de VMM om op dit gebied te blijven. De architecten waren onmiddellijk overtuigd dat een afbraak van het bestaande rusthuis toeliet om alle mogelijkheden van de site optimaal te benutten. Ze konden de lokale overheden overtuigen om enkel de oude pastorie te behouden, die werd verbonden aan de nieuwbouw in baksteen door een glazen volume dat de overgang verzorgt. geworden van de semi-openbare tuin aan de straatzijde. Deze groene ruimte is ontegensprekelijk een meerwaarde in deze sociale wijk uit de 19de eeuw. De organisatie van het park speelt met verschillende sferen en integreert het werk van een lokale kunstenaar. Deze artiest voelde de impact van deze boom perfect aan en gebruikte hem dan ook als inspiratiebron voor zijn werk Een interactie ontstaat tussen het gebouw, de boom, het kunstwerk! Erg snel hebben de architecten gewerkt rond de symboliek van de honderdjarige boom die op de site stond. Deze is bewaard aangezien hij de stille getuige is van de hechte band tussen de wijk en het project. Deze boom was het centrale en symbolische element van de reflexie over de site, zodat de architecten het gebouw in U-vorm rond deze boom hebben georganiseerd. Hij is het centrum

6 4 BOUWEN MET BAKSTEEN Gemeentehuis te Sint-Katelijne-Waver Gerd Cryns Tom Vercammen architecten Foto s: Studio Claerhout Een gemeentehuis dat de toon aangeeft wat duurzaam bouwen betreft dat was de doelstelling van de gemeentelijke overheden van Sint-Katelijne-Waver. Deze nieuwe realisatie moest inderdaad representatief zijn voor de inspanningen die de gemeente zich getroost om een duurzaam bouwgedrag in te voeren en, in dit geval, voor het gebruik van duurzame materialen, met flexibiliteit van de ruimten en een goede uitvoering van de technische installaties voor een goed beheer van het binnenklimaat van het gebouw. Door een opvallend en prestigieus project voor te stellen, sleepten beide architecten de eerste prijs in de wacht van de wedstrijd georganiseerd door de gemeente. Van bij de aanvang van het project, was gevelbaksteen weerhouden voor zijn esthetische kwaliteiten, terwijl de snelbouwbaksteen voor de binnenmuur als een logisch technisch gevolg naar voor werd geschoven. Het gemeentehuis bestaat uit twee vleugels. Hun intersectie vormt een scherpe hoek waarin de architecten het onthaal en de informatie voor het publiek onderbrachten. Een van beide vleugels is bestemd voor de loketten voor de bevolking, de kantoren voor de burgemeester en schepenen en de zaal van de gemeenteraad. De andere vleugel verenigt de kantoren van de gemeentelijke diensten. De inrichting als landschapskantoor is makkelijk om te vormen en aan te passen. De hoofdingang ligt aan de buitenhoek van het gebouw, maar een tweede ingang met rechtstreekse toegang tot de parking werd eveneens voorzien. Een tweede fase voorziet in de inrichting van de omgeving en de binnenruimte die afgebakend worden door de twee vleugels en een groene ruimte.

7 BOUWEN MET BAKSTEEN 5 De gewaagde architectuur van dit project rust enerzijds op de asymetrie en anderzijds op het contrast binnen/buiten. In de vleugel met het volume over drie bouwlagen is de hoofdingang gehuisvest. Dit volume komt tegemoet aan de omliggende gebouwen, terwijl de hoogte van het andere volume afneemt met constante helling om tenslotte te verdwijnen in de grond! Het contrast binnen/buiten bestaat op zijn beurt uit een spel tussen het sombere en monolithische aspect van het gevelmetselwerk en de helderheid die binnen het gebouw heerst. Het parement werd uitgevoerd met gelijmd metselwerk, zonder strak metselverband. De opmerkelijke uitvoering dient onderlijnd, ook de zorg voor de detaillering, o.a. aan de scherpe hoek bij de ingang van het gebouw. Het gemeentehuis ontvangt de bezoekers in de ruimte over drie bouwlagen waar de witte kleur allomtegenwoordig is. Het is een geheel van elementen, waaronder de keuze voor het materiaal baksteen, die van dit project een succesvol duurzaam bouwwerk maken.

8 6 BOUWEN MET BAKSTEEN British School of Brussels Tervuren Architectenbureau Van Severen bvba Foto s: Studio Claerhout Deze internationale school verzorgt het onderwijs voor de kleine kinderen (4 tot 7 jaar infant section ), jongens en meisjes van 7 tot 11 jaar ( junior section ) en biedt een uitgebreide opleiding voor leerlingen van 11 tot 18 jaar ( senior section ). Deze school beschikt over een zeer performante infrastructuur en bijhorende uitrustingen. Ze voorziet bovendien een ruim aanbod aan activiteiten voor de leerlingen: ruimten voor lessen in kleine groep, praktijkklassen, voor iedereen beschikbare computers met internetaansluitingen, sportvelden en sportzalen, bibliotheken, muziekzalen en opnamestudio s, een theater enz. Het complex bestaat uit verschillende gebouwen die het beeld oproepen van een gemeenschap met zeer open karakter. Bezorgd om een kwaliteitsvolle opleiding in een dito omgeving aan te bieden, zet de school steeds nieuwe stap- pen om zonder dralen op pro-actieve wijze haar infrastructuur aan te passen en nieuwe opportuniteiten te scheppen voor de leerlingen en leraars. Zo kan zij haar inspanningen voor een ambitieus en kwalitatief hoogstaand onderwijsproject ook effectief realiseren. De eerste constructies van het gebouwencomplex dateren van de jaren 70. Sindsdien werden bepaalde gebouwen gerenoveerd en opnieuw ingericht. Architectenbureau Van Severen heeft van bij de aanvang de verschillende verbouwingsfasen geleid. De school

9 BOUWEN MET BAKSTEEN 7 heeft de vernieuwing en de uitbreiding steeds verder doorgezet. Oorspronkelijk was de architect genoodzaakt om bij de verbouwingswerken een baksteen te zoeken met gelijkaardige vorm en tint als deze van de bestaande oude gebouwen. Eens het bestuur van de school echter overtuigd kon worden om te kiezen voor een nieuwe en moderne architectuur is de keuze voor een nieuwere baksteensoort ook meegeëvolueerd. De twee meest recente verwezenlijkingen zijn het gebouw Kuifje (2000) en het gebouw Mercator (2004). Het gebouw Kuifje is in de plaats gekomen van een bestaand gebouw dat volledig afgebroken werd. Op vraag van de eigenaars van de grond werd het gabarit behouden en kon door creatief gebruik van de ruimte de bestaande m 2 uitgebreid worden tot m 2 op eenzelfde bebouwde oppervlakte. Het gebouw Mercator is in het verlengde van een bestaand gebouw gelegen. Dit gebouw sluit aan bij de bestaande architectuur zonder zijn eigen nieuw architecturaal karakter te verliezen. Het gebouw herbergt de hoofdbibliotheek op het gelijkvloers. Op de twee verdiepingen werd een ruimte gecreëerd voor de leerlingen uit de senior section: klassen, informaticalokaal, multi-mediaruimte, ontspanningsruimte, kleine keuken. Het transparante glazen geheel kreeg zijn specifieke vorm door het omringende metselwerk in rode baksteen. De technische uitrustingen bestemd voor de ventilatie van het gebouw en de zonwering zijn op inventieve wijze verborgen in de gevel. De architectuur van deze gebouwen draagt bij tot het imago en de reputatie van de internationale school.

10 8 BOUWEN MET BAKSTEEN Industriële drukkerij Verstraete te Maldegem Architectenburo Storme Van Ranst Foto s: Studio Claerhout De drukkerij Verstraete bezit een dominante positie in de markt van het drukken van etiketten op verpakkingen in polypropyleen. Ter gelegenheid van de uitbreiding van haar productie-activiteiten, wenste de onderneming zich uit te rusten met nieuwe installaties die de hoogstaande technologie, de nauwgezetheid en de ernst weerspiegelen die haar kenmerken. In zekere zin moest dit complex, bestaande uit de productie-eenheid en de bedrijfsadministratie, een etalage vormen voor de klanten en de leveranciers. Dit project was werkelijk een uitdaging voor het architectuurbureau dat zich de taak toebedeeld zag om binnen één geheel verschillende bestemmingen te huisvesten, zoals de productie-eenheid, de bedrijfsadministratie, de pré-press, diverse technische lokalen, opslagmagazijn, de onthaalruimten voor het publiek onthaalloket, cafetaria en kleedkamers, vergaderzalen, tentoonstellingsruimte van de producten en de conciërgewoning. Hierbij voegde zich de problematiek van het optimaliseren van de proces flow en de beschouwingen rond diverse technische aspecten die specifiek zijn voor een drukkerij, zoals het behoud van een constante temperatuur en relatieve vochtigheid. Als gevolg werd het studiebureau speciale technieken in een vroeg stadium van het ontwerp ingeschakeld met de bedoeling om samen met de architect de technische installaties optimaal te integreren in het gebouw. Het spel van de volumes, de zuivere architecturale lijnen, de meerwaarde door de kwaliteit en eenvoud van de materialen spelen hun rol in de schepping van een vindingrijke architectuur die in overeenstemming is met het imago dat het bedrijf wil verspreiden. Hierdoor komt het dat de zones bestemd voor de ontvangst van personen, de vergaderzalen en de kantoren van de administraties verzameld zijn in eenzelfde glazen volume. De materiaalkeuze vertaalt de openheid van de onderneming naar de buitenwereld. De productie-eenheid, de technische installaties en de pré-press worden gehuisvest in het volume in rode baksteen. Het concept is erop voorzien een toekomstige uitbreiding van het bedrijf mogelijk te maken zonder de noodzaak tot zware verbouwingen. In tegenstelling tot teveel industriële constructies zonder ziel, stralen de installaties van de firma Verstraete een bepaald aura uit, dat alleen maar een troef kan zijn, zowel naar de leveranciers en klanten toe als voor de schepping van een motiverende werkomgeving met een menselijke dimensie. De leesbaarheid van het gebouw was een essentieel element in het concept. Wat dit laatste punt betreft, is het belangrijk te onderlijnen dat de architec-

11 BOUWEN MET BAKSTEEN 9 ten bijzondere aandacht besteedden aan de werkomgeving binnen de onderneming. Een patio in contact met de productieeenheid zuigt licht in het baksteenvolume. Aanleunend is een terras voorzien die toegankelijk is voor de arbeiders gedurende hun lunchpauze. Een tweede patio verzorgt het visuele contact met de vergaderzalen De inrichting van deze patio s is uitgevoerd in donkere gebakken straatstenen. In het glazen volume, zijn de burelen van de administratie georganiseerd in een landschapskantoor met opening tot de grote tuin. De architectuur en de organisatie van dit industriële complex geven het gebouw een functioneel en open karakter waarin het welzijn van het personeel zijn plaats heeft gekregen. Met dit nieuwe gebouw toont de onderneming duidelijk zijn streven naar innovatie en zijn zoektocht naar kwaliteit.

12 10 BOUWEN MET BAKSTEEN ZOEKLICHT OP HET ATELIER DE L ARBRE D OR In 1990 wordt het Atelier de l Arbre d Or geboren onder impuls van twee Naamse architecten, Christian Dejardin en Jean-Piere Wargnies. Sindsdien hebben twee andere architecten Bernard Voglet en Etienne Frankart zich bij de ploeg gevoegd om te komen tot een kwartet waarbinnen de taken verdeeld worden in functie van de ervaring. Daarnaast beschikt het Atelier over tien tot vijftien medewerkers die voldoende vrijheid krijgen om zich volledig te wijden aan hun projecten en om tegelijkertijd ervaring op te doen. Alle vier afkomstig van de streek rond Namen, hebben de architecten gekozen om in deze stad hun architectuurbureau te vestigen zodat zij hun begrip en gevoeligheid voor de stad en haar omgeving optimaal kunnen benutten. Zo kunnen zij er contacten leggen en onderhouden met een groot aantal actoren uit de beroepsfeer. Hun activiteiten beperken zich niet tot Namen en omstreken maar hebben zich verder uitgebreid tot andere Waalse steden. Het is nooit de bedoeling geweest van de architecten van het Atelier de l Arbre d Or om zich te specialiseren in één type architecturale ingreep maar, wel integendeel, hebben zij zich steeds opengesteld voor verschillende onderzoeksdomeinen: het dynamiseren van een stad, de individuele en collectieve woningbouw, de zakencentra, de kantoorgebouwen, de restauratie, Bepaalde verwezenlijkingen werden kenmerkende projecten voor het Atelier. Dit is met name het geval met de molens van Beez die het voorwerp vormden van een herbestemming voor het Waals gewest. De transformatie van de kantoren van dit oude industriële gebouw geklasseerd door Monumenten en landschappen tot conferentieruimten was in 2001 goed voor een melding Europa Nostra. Andere ingrepen van het Atelier de l Arbre d Or in dit Naamse stadscentrum ontstonden uit een reflectie over de stimulering van de wijk. In het Molens van Beez Foto: Bastin & Evrard kader van een dynamiek van de wijk van de Celestijnen, hebben de architecten deelgenomen aan zeer diverse projecten. We noemen het klooster van de Celestijnen, appartementsgebouwen, kantoorgebouwen, de inrichting van openbare ruimten, De ervaring heeft hen eveneens de dwingende aspecten van het architectenberoep geleerd en het is met brio dat zij erin slagen om een compromis te bereiken tussen de verschillende eisen terwijl toch een kwaliteitsvolle architectuur wordt voorgesteld. Zij zijn hiertoe in staat door door de werkelijk-

13 BOUWEN MET BAKSTEEN 11 heid van het terrein te integreren op het economisch, politiek, organisatorisch vlak. Dit getuigt van hun talent om externe invloeden te laten samensmelten met de architecturale schepping terwijl toch realistische en vernieuwende constructies worden ontworpen die een verzoening bewerkstelligen van het gezamenlijke eisenpakket van alle actoren. Erkend in het Naamse en in Wallonië, is voor het Atelier de l Arbre d Or vandaag de tijd aangebroken om te zoeken naar nieuwe mogelijkheden in andere regio s. Met die bedoeling is een filiaal gecreëerd in Oudergem zodat het bureau eveneens in het Brusselse aanwezig is. De verwezenlijkingen van het Atelier vormen een mooi visitekaartje dat zonder twijfel een eerste troef is die wordt uitgespeeld om zich te laten (er)kennen door de verschillende Kantoorgebouw voor UVCW te Namen Foto: Atelier de l Arbre d Or Brusselse bouwheren. Een tweede troef erg grote Brusselse bureaus tientallen bestaat uit de structuur van het Atelier. medewerkers tellen, waardoor die Het bureau vormt een tussenschakel structuur zonder twijfel minder soepel tussen kleine cellen van minder dan is dan wat het Atelier de l Arbre d Or te tien architecten, terwijl daarentegen de bieden heeft. Een andere piste die de architecten van het Atelier de l Arbre d Or uitproberen is het aantal deelnamen aan architectuurwedstrijden te vermenigvuldigen, bijvoorbeeld in het noorden van Frankrijk. Ook de keuze van de wedstrijden waaraan ze deelnemen wordt afgewogen vanuit een gedachtenwisseling over het evenwicht tussen enerzijds de energie en de tijd die besteed wordt aan de deelname aan de wedstrijd en anderzijds de effective realisatie van de projecten. Appartementsgebouw Beauséjour te Wépion Foto: Atelier de l Arbre d Or Die wens om zich verder te ontwikkelen en die zoektocht naar nieuwe opportuniteiten is kenmerkend voor het Atelier dat zich kan beroepen op een verdiepte

14 12 BOUWEN MET BAKSTEEN kennis van de bouwwereld. Deze kennis laten zij gelden door een proactieve werkwijze aan te nemen in de gebouwensector waardoor potentiële markten kunnen ontdekt worden. Sinds 2003, is het Atelier de l Arbre d Or ISO 9001 gecertificeerd. Deze certificatie getuigt van de bedachtzame en functionele organisatie van het bureau, o.a. wat betreft de opvolging van dossiers, het bevoorrechte contact van de bouwheer met de projectleiders, de communicatie binnen het atelier en met andere belanghebbenden, de archivering van documenten die erg omvangrijk kan zijn voor bepaalde dossiers. Tevens werd een organigram opgesteld om de bevoegdheden tussen de verschillende medewerkers te verdelen: Christian Dejardin voor de externe Klooster van de Celestijnen te Namen Foto: Atelier de l Arbre d Or relaties, Jean-Pierre Wargnies voor het coördinatie. Op die manier heeft elke administratieve beheer, Bernard Voglet vennoot de mogelijkheid om een deelaspect van het beroep te ontwikkelen voor het ontwerp en Etienne Frankart voor de uitvoering en de veiligheids- volgens zijn eigen persoonlijkheid. Opwaardering van de wijk van de Celestijnen te Namen Foto: Atelier de l Arbre d Or

15 BOUWEN MET BAKSTEEN 13 Het spreekt echter vanzelf dat een dergelijk organigram tegelijk erg flexibel is en dat elke architect tussenkomt in alle fasen van een project. Daarenboven laat de menselijke grootte van het atelier toe om een overzicht te houden over het geheel van de dossiers. De bevoorrechte relaties Het Atelier de l Arbre d Or geniet een zekere erkenning zowel bij de publieke en private bouwheren als bij de promotoren en de gemeentelijke en gewestelijke administraties. Deze erkenning heeft de deur geopend voor deelname aan grote projecten, zoals de opwaardering van de wijk van de Celestijnen te Namen, de schepping van L Espace Didier te Aarlen of nog het zakenpark te Lives-Loyers. L Espace Didier is het resultaat van een wens van de stad Aarlen om een huizenblok in het stadscentrum te dynamiseren. Kantoorgebouwen, winkelcentra, woningen, openbare ruimten zijn de motor van deze opwaardering van de wijk. De verworven ervaring bij de ingreep in de wijk van de Celestij- Espace Didier te Aarlen Foto: Atelier de l Arbre d Or nen, stond borg voor een actieve deelname van het Atelier de l Arbre d Or in bouwen is afhankelijk van de zoektocht De vooruitgang van de acht andere ge- dit ambitieus project. naar gebruikers. Wat het zakenpark van Lives-Loyers Deze grote projecten gebeuren in samenwerking met andere architectuur- betreft, dit zou 1200 personen moeten ontvangen. Met die bedoeling werden bureaus, specialisten in stabiliteit, in in samenwerking met het bureau Montois Partners Architects tien entiteiten De goede reputatie van het Atelier de speciale technieken, in restauratie, ontworpen. De constructie van de l Arbre d Or komt ook voort uit de positieve samenwerking die deze architec- infrastructuur en de eerste twee gebouwen vangt deze maand aan om 18 ten willen instellen tussen alle actoren maanden later beëindigd te worden. van het project. Opwaardering van de wijk van de Celestijnen te Namen Foto: Atelier de l Arbre d Or Espace Didier te Aarlen Foto: Atelier de l Arbre d Or

16 14 BOUWEN MET BAKSTEEN Sporthal te Fernelmont Foto: Atelier de l Arbre d Or Het is belangrijk om het belang te onderlijnen van veelvuldige en aangehouden contacten met een groot aantal betrokkenen. Bepaalde bouwpromotoren zagen dit als het belangrijk argument bij de offerte-aanvragen promotor/architect. Een proactieve en realistische kijk op het beroep van architect Dergelijke samenwerkingsverbanden impliceren een realistische visie op het beroep van architect en het in rekening brengen van een geheel van criteria bij alle aspecten van het project, zowel de financiële, technische, stedelijke, Deze objectieve blik gespeend van elk medeleven is een essentieel element dat de architecten van het Atelier de l Arbre d Or wensen te benadrukken. Een proactieve aanpak De architecten van het Atelier zien hun rol niet als een lijdzaam wachtende partner. Integendeel, door hun vorming en hun gevoeligheid voor onze bebouwde en niet-bebouwde omgeving, zien zij de architect als de meest geschikte persoon om de mankementen in de stedelijke of landelijke inrichting vast te stellen en om de mogelijkheden van het gebied te herkennen. Hij krijgt de rol van een aanbrenger van nieuwe projecten die een wilde wedren aanvat om het geheel van de actoren gemeenten, huisvestingsmaatschappijen, bouwpromotoren, enz te sensibiliseren voor die mogelijkheden van het terrein en om een gemeenschappelijk overleg in te richten over een project dat voor elke intervenant een meerwaarde betekent. Van het vinden van potentiële bouwgronden tot de deelname aan haalbaarheidsstudies en de uitvoering van de projecten de architect vervult een allomtegenwoordige rol. Deze werkwijze van sensibilisering van de gemeentelijke verkozenen voor de architecturale kwaliteit is door de architecten van het Atelier de l Arbre d Or in praktijk gebracht bij de bouw van een sporthal voor de gemeente van

17 BOUWEN MET BAKSTEEN 15 Fernelmont. Door zijn hedendaags en warm karakter, is deze openbare infrastructuur buiten het centrum van de landelijke kern, een belangrijk element geworden in het leven van de gemeente. De economische dimensie Dergelijke samenwerkingsverbanden impliceren belangrijke financiële overwegingen waarmee vanzelfsprekend moet gerekend worden. Van bij het begin moeten de zaken duidelijk afgelijnd zijn zodat de bouwpromotor de opbrengst van het project kan overzien en de eindklant, indien gekend, de kosten kan analyseren. Omwille van een goed beheer moet een bureau met een vijftiental medewerkers zeker zijn van de grootte en de stabiliteit van zijn financiële inkomsten. Het is voor een dergelijk architectuurbureau niet denkbaar om zijn activiteiten enkel te financieren met de bouw van eengezinswoningen. Deelname aan projecten met grote afmetingen is een noodzaak! Door diezelfde gedachtengang is het onmogelijk dat de architecten van het Atelier de l Arbre d Or hun activiteiten hoofdzakelijk concentreren op de deelname aan architectuurwedstrijden. Enerzijds zijn de criteria voor deelname vaak erg streng zodat zij soms de taak van de architect overschrijden. Anderzijds is de architect ook al wint hij de wedstrijd, nadat hij veel tijd en energie aan het project heeft besteed, nog niet verzekerd van een werkelijke uitvoering van het project. Deze kan zeer lange jaren op zich laten wachten vooraleer de eigenlijke werken aanvangen, of ze kan zelfs nooit plaatsvinden! Hotel Ibis te Namen Foto: Atelier de l Arbre d Or Toch is het belang van een deelname spreid gebeurt over verschillende jaren. aan deze wedstrijden niet te verwaarlozen aangezien ze ook toelaten om zich en aanpassingen van het programma Bijgevolg zijn een nieuwe vraagstelling te laten kennen door alle betrokkenen. dagelijkse kost. De architect moet een Dit kan op lange termijn winstgevende grote vindingrijkheid aan de dag leggen gevolgen hebben voor het atelier: selectie voor andere wedstrijden, nieuwe be- van het project. Ook hier is een raad- voor een eenvoudige aanpasbaarheid roepsrelaties, interesse van een private pleging nodig van alle betrokkenen bouwheer, Een juist evenwicht tussen de deelname aan de wedstrijden en andere partijen zal adviseren. waarbij de architect op actieve wijze de de inspanningen voor de werkelijke verwezenlijkingen ligt aan de basis van De ervaring van de architecten in het een geslaagd beheer van de ontwikkeling van het atelier. van de Celestijnen te Namen illustreert kader van de herwaardering van de wijk dit gegeven. Het huizenblok waar vandaag een filiaal van een grote hotelke- De keuze en de variatie van het programma ten is gevestigd, was voorwerp van veelvuldige discussie over zijn bestemming. Grote projecten om een stadsgedeelte herop te waarderen vinden plaats in Moesten er woningen komen, dan wel meerdere fases en het is niet zeldzaam kantoren? Uiteindelijk is geopteerd voor dat de uitvoering van de werken ge- een hotel.

18 16 BOUWEN MET BAKSTEEN De flexibiliteit van gebouwen Wanneer de gebruiker tevens de bouwheer is van het project, kan de architect in overleg werken. De architect beschikt over een aanspreekpunt met specifieke behoeften en de bedenkingen die hij heeft, zijn toegespitst op de betreffende situatie en kunnen bijgevolg verder worden doorgedreven. Bij een samenwerking van het Atelier de l Arbre d Or met bouwpromotoren, komt het echter vaak voor dat de eindgebruiker van het gebouw onbekend is. De handigheid van de architect bestaat hierin dat voldoende flexibiliteit wordt voorzien om zich aan te passen aan meerdere potentiële klanten. Gesterkt door hun ervaring bij de oprichting van kantoren, kunnen de architecten van het atelier de plateaus en gemeenschappelijke ruimten zó organiseren dat zij geschikt zijn voor elke toekomstige gebruiker. Kantoorgebouw te Namen Foto: Atelier de l Arbre d Or Deze flexibiliteit maakt het mogelijk uitvoering overkoopt, nog steeds mogelijk om de lokalen volgens zijn behoef- om een eventuele wijziging in de loop van het project gemakkelijk door te ten in te richten. voeren. Op die manier is het voor een klant die het project gedurende de De maatschappij Electrabel, die reeds vertrouwd was met de architecturale interventies van het Atelier de l Arbre d Or, heeft hen de bouw van hun regionale zetel in Namen toevertrouwd. Vier opengevouwen vleugels rond een centraal atrium lieten een flexibele organisatie toe van de kantoorplateaus. De architecturale daad: het eerste beeld is essentieel We begrijpen dat dit goochelwerk met de verschillende eisen die aan het beroep verbonden zijn, het resultaat is van een stevige ervaring. De volledige kunst van de architect bestaat erin om zijn kaarten te kunnen uitspelen en de architecturale daad voor alles te stellen. Regionale zetel van Electrabel te Namen Foto: Atelier de l Arbre d Or

19 BOUWEN MET BAKSTEEN 17 Zakenpark van Lives-Loyers in samenwerking met Montois Partners Architects Foto: Atelier de l Arbre d Or. Wat zijn de wapens waarover hij beschikt? Enerzijds, hebben wij reeds vermeld dat een consultatie van het geheel van de actoren van primordiaal belang was. Een andere belangrijke parameter die de architecten van het Atelier de l Arbre d Or naar voor brachten, is het steeds toenemende belang van het beeld dat van de toekomstige verwezenlijking verspreid wordt. Dit is een tweesnijdend zwaard voor de architecten. De architectuurwedstrijden en de offerte-aanvragen promotoren/architecten brengen met zich mee dat de architect verplicht wordt om een aanlokkelijk beeld voor te stellen van het volume en de materiaalkeuze van de realisatie. Het project moet overtuigen en dit verloopt vandaag door de tussenkomst van mooie samenvattende beelden. Als hij zich hiervoor niet zou behoeden, zou de architect zich haast laten verleiden om eerder te werken aan dergelijke mooie beelden dan aan de globale reflectie over de ruimte-indeling, de draagstructuur, de speciale technieken, het is vanzelfsprekend een gevaarlijk spel en de architect moet de vallen kunnen ontwijken en het spel fijn spelen. Als hij anderzijds de almachtigheid van dit beeld kan gebruiken, maakt hij er een bondgenoot van. Inderdaad, wanneer een project met een sterk architecturaal aura wordt voorgesteld aan de klanten, de lokale overheid, het grote publiek, zal een teruggang naar een project met mindere allure niet meer mogelijk zijn! De handelingsvrijheid is vrij beperkt voor de architecten. Hoe sterker het eerste architecturale beeld echter, hoe meer het indruk wekt, des te krachtiger is het wapen van de architecten ten overstaan van de verschillende eisen die zich zullen stellen gedurende de uitvoeringsperiode van het project. Vandaag moet een architectuurbureau zich bewust zijn van de moeilijkheden en de realiteit van het beroep. Toch moet hij ook alles in het werk stellen opdat de architecturale ingreep voorrang krijgt op een essentiële economische werkelijkheid. Het Atelier de l Arbre d Or beschikt over sterke troeven om de globale kwaliteit van hun architectuur tot zijn recht te laten komen. Vennoten: Christian Dejardin, Etienne Frankart, Bernard Voglet, Jean-Pierre Wargnies Medewerkers: Deborah Bourgeois, Pierre Collart, Denis De Backer, Michaël Kram, Aline Godart, Remi Mouligneau, Cédric Poncelet, Ana Rosa.

20 18 BOUWEN MET BAKSTEEN Buitenlandse architectuur Museum Matisse Le Cateau-Cambrésis (Frankrijk) Architecten: Emmanuelle en Laurent Beaudouin Foto s: Serge Brison Le Cateau-Cambrésis, klein Frans stadje van het département du Nord bouwde rond zijn museum Matisse een project op om nieuw leven te blazen in de stad waarvan de schilder afkomstig is. Gebruik makend van de erkenning van de kunstenaar, ontvangt het museum jaarlijks een groot aantal bezoekers. Meer dan 170 werken van Henri Matisse en Auguste Herbin, een andere zoon van het land, hangen er tegenwoordig tentoongesteld. Wanneer het museum Matisse in 1992 afhankelijk wordt van het departement en als gevolg hiervan beheerd wordt door de Conseil Général du Nord, gaan alle actoren akkoord om materiele en menselijke middelen te besteden

21 BOUWEN MET BAKSTEEN 19 aan de uitbreiding en de heraanleg van het museum. In 2000 werd de beslissing genomen om het Paleis Fénelon, een bouwwerk dat uit de 18e eeuw stamt en sinds 1982 de collecties herbergt, te restaureren en om twee nieuwe architecturale elementen te creëren die de verschillende gebouwen, het Paleis Fénelon en de school Richez uit 1910, met mekaar verbinden. De museuminrichting, de scenografie, de verlichting, de organisatie en de architectuur van het museum moeten herdacht worden om gelijke tred te houden met de gewenste nationale en internationale draagkracht die door de verantwoordelijken voor de collecties vooropgesteld is. Het genie van de architecten, onder impuls van de conservatrice van het museum, bestond hierin dat zij hun ingreep lieten doordringen van een juist evenwicht tussen architecturale kracht en waardering van de kunstwerken. De gebouwen met verschillende architecturale stijlen worden harmonieus verbonden door twee zeer eigentijdse elementen. Deze eenvoudige volumen in rode baksteen scheppen een coherent architecturaal geheel waar geen enkel element het ander wegdrukt, maar waar integendeel alle individualiteit aan bod komt. De binnenplaats van het museum ligt ondergedompeld in een zekere harmonie. Onderlijnen we nog de rijkdom van bepaalde constructieve details, zoals bijvoorbeeld de sluier in beton die de grote monolithische vlakken in baksteen afbiest als een zoom. Het huwelijk van de tinten geeft bijgevolg een hedendaags beeld van de kleuren van het Paleis Fenélon. Het museum Matisse is een schatkist opgevuld met buitengewone collecties. De kwaliteit van het museum volgt voor een deel uit een reflectie over de interacties binnen/buiten, zoals de zichten op het binnenplein en op het park Fénelon aan de achterzijde van het museum.

22 20 BOUWEN MET BAKSTEEN TECHNIEK Duurzaam bouwen natuurlijk in baksteenmetselwerk Inleiding Duurzame ontwikkeling, duurzaam bouwen, of ook levenscyclusanalyse, zijn termen waar alle dagbladen mee gevuld staan. Je kan er hele muren mee behangen, maar meestal word je er niet veel wijzer van. De termen zijn vaak niet zo duidelijk gedefinieerd. In een oprechte WTCB-publicatie echter wordt een duurzaam bouwwerk gezien als een geheel dat tijdens de constructie-, gebruiks- en sloopfasen een minimale milieuverstoring oplevert. Vaak valt het moeilijk om een objectieve balans op te maken waarin de totale milieu-impact van deze drie fasen in de levenscyclus van een gebouw naar juiste waarde geschat en gewogen wordt. Met zekerheid kan wel gesteld dat de factor tijd hierin een zeer belangrijke rol speelt, want deze bepaalt de duur van elke fase en bijgevolg de mate van de vervuiling. In dit artikel wordt in hoofdzaak gesproken over de levenscyclus van het gebouw, maar ook een bouwmateriaal zelf, in onderhavig geval de baksteen, kent zijn levenscyclus. Wanneer wij ons hierop even concentreren, komt de bijkomende fase tot uiting van de extractie van de klei en het beheer van de groeven, evenals de productie van het bouwmateriaal. De verschillende Europese federaties van baksteen- en pannenfabrikanten hebben de koppen samen gestoken om een website uit te bouwen die een grote hoeveelheid informatie bevat. In een eerste fase is deze enkel beschikbaar in het Engels, een nederlandstalige en franstalige versie zal snel volgen. Dit artikel geeft een niet exhaustieve lijst van de voordelen van het gebruik van baksteen in de drie fasen van de levenscyclus van een gebouw, constructie, gebruik en afbraak. Constructiefase Duurzaamheid Het belang van de factor tijd blijkt duidelijk uit de vergelijking van de constructiefase met de gebruiksfase. In vergelijking met de gebruiksfase is de constructiefase zeer kort, maar is ze verwaarloosbaar? Ze kan het in elk geval worden als we ervoor zorgen dat deze fase zich helemaal niet, of zo min mogelijk, herhaalt. Hiervoor hebben we materialen nodig die lange tijd meegaan. In het geval van baksteen vallen daar geen jaren op te plakken, maar de 400 jaar die Vlaams bouwmeester bob van Reeth voorstelt vormen alleszins een makkelijk haalbare kaart. Gevelmetselwerk in baksteen kent zijn gelijke niet qua levensduur. Het bewijs hiervan is dat meeste oude gebouwen met hun oorspronkelijke gevelbekleding, opgebouwd zijn in baksteen, hoewel ook toendertijd andere bouwmaterialen gebruikt werden. Het materiaal is uitstekend aangepast aan ons klimaat met veelvuldig voorkomende regenbuien, een temperatuur die in de winter rond het nulpunt schommelt en dus aanleiding geeft tot een zware belasting van frequente vorst-dooi cycli. Een gevelbaksteen is echter volledig inert, roest niet, rot niet, kent geen chemische aantasting en wordt deze zware belasting niet eens gewaar. Flexibiliteit Een gebouw dat een lange levensduur kent, overleeft zijn gebruikers, overleeft zelfs de firma s die erin worden gehuisvest. Bijgevolg is het belangrijk dat de

23 BOUWEN MET BAKSTEEN 21 binneninrichting herhaaldelijk kan omgebouwd worden, aangepast aan die opeenvolging van personen met verschillende wensen en verlangens. Een woning in snelbouwmetselwerk is hiervoor uitermate geschikt. Hoewel een snelbouwsteen een hoge druksterkte kent, en dit is eigen aan het materiaal, is een baksteen tevens een zacht materiaal. De baksteen laat zich gemakkelijk bewerken en met behulp van een slijpschijf is het perfect mogelijk om nieuwe openingen te voorzien en oude dicht te metsen. Een baksteenwand is de enige dragende wand waarin het maken van openingen zo eenvoudig is. Het materiaal laat toe om oude ruimten te laten overgaan in nieuwe geometrieën zonder dat een omvangrijke afbraak en heropbouw van het gebouw of delen van het gebouw zich opdringt. Op die wijze wordt ten tweede male bijgedragen tot een afname van het aantal en de duur van constructiefases. Gebruiksfase We verlaten het terrein van de opbouwwerken en concentreren ons op de tweede, veruit langste en belangrijkste fase in het leven van een gebouw, de gebruiksfase. Gebouwen staan in voor ongeveer 40% van het energieverbruik in ons land en zoals iedereen weet bestaat een rechtstreeks verband tussen energieverbruik en vervuilende CO 2 emissies. De conclusie is evident: het energieverbruik dient geminimaliseerd. Rationeel energieverbruik voor verwarming Warmte-energie door een wand verplaatst zich in hoofdzaak volgens twee mechanismen: thermische geleiding door het wandmateriaal, en luchtverplaatsingen doorheen de wand. Een geïsoleerde spouwmuur vertoont een goede weerstand tegen beide fenomenen. In de spouw wordt een voldoende hoeveelheid isolatiemateriaal aangebracht met lage warmtegeleiding. Mede geholpen door de binnenmuurstenen, die een beperkte warmtegeleiding hebben, vormt dit een barrière voor de warmte die slechts moeizaam verder hompelt door de wand. Het tweede mechanisme bestaat uit de beweging van warme lucht naar de buitenomgeving. Deze ongewenste luchtverplaatsing wordt gedeeltelijk tegengewerkt door de behoorlijke luchtdichtheid van goed uitgevoerd metselwerk, maar haast volledig afgestopt door de binnenbepleistering. Een natte binnenbepleistering staat over het volledige wandoppervlak in contact met de baksteen, waardoor eventuele perforaties van de pleister geen verdere luchtcirculatie tussen pleister en baksteen teweegbrengen. Baksteenmetselwerk vervult hier een ondersteunende rol. Enerzijds zorgt de porositeit van de steen voor een uitstekende hechting tussen energieverbruik kwu/m 2 jaar beide materialen, anderzijds vermindert de grote vormstabiliteit het risico op scheuren in de pleister. Beide overwegingen, luchtdichtheid en lage warmtegeleiding, liggen aan de basis van een laag verbruik, maar een baksteenconstructie onderscheidt zich nog meer. Haar capacitieve structuur, een noodzaak omwille van comfortredenen, vermindert het warmteverbruik. Inderdaad wordt verwarmingsenergie opgeslagen in de snelbouwwand en afgegeven op een opportuner ogenblik, tien tot twaalf uur later. Dit systeem werkt het best wanneer het capacitieve materiaal, in onderhavig geval de snelbouwbaksteen, blootgesteld is aan de binnenwarmte, maar tegelijk afgeschermd van de buitenomgeving door de omhullende isolatie. Een bescheiden, niet helemaal verwaarloosbare verbetering van het energieverbruik van 5 tot 10 % laat zich gevoelen t.o.v. een niet-capacitieve constructie. Bijhorende grafiek geeft het warmteverbruik van een alleenstaande woning in functie van de U-waarde van de gevel, 30 K-peil U 0,00 0,16 0,33 0,49 0,65 0,81 0,97 [W/m 2.K] Inertie 1 erg licht Inertie 2 licht Inertie 3 gemiddeld Inertie 4 sterk

24 22 BOUWEN MET BAKSTEEN berekend volgens de methode van het Waalse gewest be450. (35 % van de gevel raamoppervlak (U = 1 W/m 2.K), vloer op volle grond (U = 0,3 W/m 2.K) en plat dak (U = 0,3 W/m 2.K)) Vergelijking bij een K40 tussen een lichte constructie I1 en een baksteenconstructie I4 levert een positief saldo van 5 kwu/m 2 /jaar. Een laagenergiewoning met netto-energiebehoefte lager dan 75 kwu/m 2 /jaar is vrij eenvoudig te verwezenlijken. Anders is het gesteld met een passiefwoning waar het verbruik beperkt wordt tot 15 kwu/m 2 /jaar. Door deze strenge eis wordt de kleinst mogelijke energiebesparing belangrijk, gezien elk zwak punt het globale verbruik de hoogte injaagt. De vooropgestelde U-waarden in het voorbeeld voor daken, vloeren en ramen liggen bijgevolg veel te hoog. Men dient tevens te kiezen voor een optimale oriëntatie van de woning met de raamoppervlakken overwegend op het zuiden gericht. Ventilatie van de woning vraagt extra aandacht, deze kan een groot deel van het energieverbruik omvatten. (zie verder) De woning moet in de meeste gevallen zelf een deel van haar energie produceren, bijvoorbeeld door gebruik van zonne-energie voor de opwarming van water in een zonneboiler, of met fotovoltaïsche cellen voor de productie van elektriciteit. Een vaak vergeten voordeel van een capacitieve structuur, is de mogelijkheid om de warmte in welbepaalde delen van het gebouw te concentreren, bijvoorbeeld de leefruimte en keuken, zonder comfortproblemen te creëren in de niet-verwarmde lokalen. De warmte zal m.a.w. niet onmiddellijk wegvluchten om niet-verwarmde lokalen onnodig op te warmen. Volgens een numerieke simulatie uitgevoerd aan de VUB, impliceert dit voor een standaardwoning een reductie van het warmteverbruik met 25 %. In de zomer wordt capaciteit nog belangrijker. Doordat snelbouwmetselwerk toegankelijk is voor de warmte, kan het in combinatie met een doorgedreven thermische isolatie als buffer dienen voor de warmte-overschotten. Intensieve nachtelijke ventilatie om deze warmte-overschotten te verwijderen en eventueel het gebruik van een buitenzonwering leiden tenslotte tot een gebouw waarin de mogelijkheden tot passieve koeling optimaal benut worden. Een koelinstallatie mag meestal uitblijven. Deze overwegingen zijn ook van toepassing op kantoorgebouwen waar koeling dé belangrijke parameter wordt wegens de interne warmteproductie van allerhande elektronische apparatuur. Ventilatie Rationeel energieverbruik is duidelijk een eerste voorwaarde voor de reductie van broeikasgassen, maar dit dient samen te gaan met een gezond binnenklimaat. Dit bestaat naast thermisch comfort ook uit een goede luchtkwaliteit. Een goede luchtkwaliteit wordt bekomen door het verversen van de vervuilde binnenlucht met verse buitenlucht. Ventilatie is de voorwaarde om een goede luchtkwaliteit te garanderen in woningen, scholen en kantoren. Het energieverbruik voor ventilatie vloeit hoofdzakelijk voort uit de verwarming (of de koeling in de zomer) van de vers ingebrachte lucht in de winter, en het verbruik van de ventilatoren. Zonder voorverwarming van de ingevoerde buitenlucht wordt het zinloos om in een gebouw met matige luchtdichtheid, de isolatie verder op te drijven dan een K35-peil. (zie 5 e isolatiedag KVIV) Op dit K-peil vormen de warmteverliezen door ventilatie een evenwicht met de warmteverliezen door de buitenschil van het gebouw. De winst die geboekt wordt door meer te isoleren wordt gaandeweg marginaal. In een gebouw, met ventilatie-systeem met warmterecuperator en met efficiënte luchtdichtheid door een natte binnenbepleistering, wordt het daarentegen wel zinvol om meer isolatie te plaatsen in de spouw en het K-peil verder te verlagen. Het berekende K-peil vormt dan een betrouwbare indicator van het werkelijke energieverlies. De boodschap luidt om ongecontroleerde ventilatieverliezen door de wand te beperken door een efficiënte luchtdichtheid. Onderhoud Naast de belangrijke parameter energieverbruik, is het aangewezen om voor een materiaal te kiezen dat weinig onderhoud vergt aangezien ook dit een belangrijke milieubelasting impliceert. Ook hier krijgt gevelmetselwerk uit bak-

25 BOUWEN MET BAKSTEEN 23 steen de eerste plaats. Het is niet nodig om periodiek de gevel te reinigen of gedeeltelijk te herstellen, of zelfs om een verf- of andere beschermlaag aan te brengen. Soms wordt na enkele decennia een gevelreiniging toegepast, doch dit blijft meestal een esthetische ingreep die berust op een subjectieve appreciatie van het uitzicht van de gevel. De fysische toestand van de hedendaagse baksteen zal hier zelden om vragen. Afbraakfase Een laatste en derde fase tenslotte, die mits een goed concept minder voorkomt, is de afbraakfase. Hieraan hecht verbonden is de recyclage van de steen of m.a.w. zijn tweede levenscyclus. Met deze fase bestaat in ons land reeds heel wat ervaring. Twee mogelijkheden dienen zich aan. Een eerste optie is om de baksteenwand drastisch tegen de grond te smijten en de onderdelen verder te vermalen tot puin. De meest voorkomende toepassing van deze puingranulaten, wordt gevonden in de ophogingen en funderingen van wegenissen, zoals ook vermeld in het standaardbestek 250 van de Vlaamse Gemeenschap. Baksteenmetselwerk kan als tweede optie met de nodige omzichtigheid afgebroken, of liever, afgebouwd worden, waarbij de individuele stenen worden losgemaakt van de mortel. Deze bakstenen, soms in formaten die tegenwoordig minder gebruikelijk zijn, kunnen hun dienst bewijzen in bepaalde renovatie-projecten.

26 BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen ( machinale gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en rustieke gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd. Oost-Vlaanderen Kleiprodukten HOVE Lindendreef Ninove Tel. (054) Fax (054) (V-H-A) Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant Oudenaarde Tel. (055) Fax (055) (H-O) SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S-H-W) West-Vlaanderen Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg Egem (Pittem) Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S) DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S-H) TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat Zonnebeke Tel. (051) Fax (051) (V-P-S) Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) Fax (059) (V-S-H) Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat Ledegem Tel. (056) Fax (056) (V-P) TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (V-P-L-S-H-A-O) KORAMIC Kapel-ter-Bede Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (D) Limburg Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg Veldwezelt Tel. (012) Fax (012) (H) TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg Maaseik Tel. (089) Fax (089) (H-A) Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg Spouwen Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan Lanklaar Tel. (089) Fax (089) (H) TERCA - TESSENDERLO Havenlaan Tessenderlo Tel. (013) / Fax (013) (P-L) Antwerpen Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan Terhagen (Rumst) Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren Boom Tel. (03) Fax (03) (K-A-T) Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat Niel Tel. (03) Fax (03) (H) SYNDICAAT MACHIENSTEEN II Nieuwstraat Rumst Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S) Swenden Nieuwstraat Rumst Tel. (03) Fax (03) DESTA Heerle Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) Fax (03) (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts St.-Lenaarts Tel. (03) Fax (03) (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam Beerse Tel. (014) Fax (014) (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei Rijkevorsel Tel. (03) Fax (03) (H-A) TERCA - BEERSE Absheide Beerse Tel. (014) Fax (014) (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan Westmalle Tel. (03) Fax (03) (V-S-H-A) Brabant Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos Hekelgem Tel. (053) Fax (053) (H) Henegouwen Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l Europe, Péruwelz Tel. (069) Fax (069) (H) Briqueterie de PLOEGSTEERT Barry Chaussée de Bruxelles Barry Tel. (056) Fax (056) (S) TERCA - GHLIN Route de Wallonie Ghlin Tel. (065) Fax (065) (V-S-O) TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge Warneton (Comines) Tel. (056) Fax (056) (H) Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat Ploegsteert Tel. (056) Fax (056) (P-L-W) Namen Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing Wanlin Tel. (082) Fax (082) (S-A-O)