BOUWEN BOUWEN. Baksteen in het landschap. nr driemaandelijks tijdschrift april-mei-juni 2003 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling 2/03

Transcriptie

1 BOUWEN metbaksteen BOUWEN nr driemaandelijks tijdschrift april-mei-juni 2003 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling 2/03 Baksteen in het landschap

2 BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche Adres: Visverkopersstraat 13 bus 22, 1000 Brussel tel. (02) ~ fax (02) Druk: INHOUD Baksteen in het landschap Woning te Sint-Denijs (Zwevegem) Johan Arnout & Sabien Vanhoutteghem Woning te Ottignies Thierry Berhin & Michèle De Myttenaere Woning te Ittre Boguslaw F. Witkowski Woning te Embourg Eric Lion Zoeklicht op Coussée & Goris Binnenlandse architecture Woning en kapsalon te Sint-Truiden Marcella Schiepers Buitenlandse architecture Sportcentrum te Tenero (Zwitserland) Mario Botta Techniek Baksteen ja, natuurlijk!

3 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG BAKSTEEN IN HET LANDSCHAPFoto: Studio Claerhout Bepaalde terreinen bieden een bevoorrecht zicht op het landschap, hetzij op het platteland, op een bos, op een opmerkelijk element of op een waterloop, Een aangenaam leefklimaat blijft het wezenlijke oogpunt bij de keuze van een bouwgrond. Aldus krijgt de architect de gelegenheid zich een architectuur te bedenken die een meerwaarde geeft aan het landschap. De geometrie van zulke bouwgronden is niet altijd eenvoudig en het is aan de architect om zijn vaardigheid uit te spelen om voordeel te halen uit al wat het terrein te bieden heeft. De opgenomen voorbeelden getuigen van woonplaatsen die aan hun bewoners een maximaal genieten van een uitzonderlijke omgeving gunt en ook in zekere zin te wonen op het platteland. Het wordt ook mogelijk gemaakt gebouwen te ontdekken waarin baksteen zijn plaats verwerft in het landschap en bijdraagt aan de inplanting van een observatiepost. Dergelijk leefklimaat verdient een buitengewone architectuur.

4 2 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Woning te Sint-Denijs (Zwevegem) Johan Arnout Sabien Vanhoutteghem Foto s: Studio Claerhout De reeds lang om de ecologie bezorgde bouwheren verlangden zich te vestigen op dit terrein op het volle platteland. Zo beschikken zij over een ruime oppervlakte en kunnen genieten van de rust van het gebied. De gevels werden volledig opengewerkt naar het landschap toe en bieden een vrij uitzicht op de velden in de omgeving. Door de bekommernis te leven op ecologische wijze werd de woning opgebouwd met verwarmingswanden die gekoppeld zijn aan een warmtepomp. De beglazing heeft een hoge isolatiewaarde. Zo wordt s zomers en s winters een aangenaam klimaat bereikt in de woning. De afwezigheid van een naburig gebouw laat toe twee gevels volledig te beglazen om een maximaal visueel contact met het omringende landschap te onderhouden, terwijl twee schermen in metselwerk een zekere bescherming bieden tegen de straat. De helderkleurige bakstenen integreren zich goed in dit open landschap.

5 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG

6 4 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Woning te Ottignies Thierry Berhin Michèle De Myttenaere Foto s: Studio Claerhout / T. Berhin M. De Myttenaere Studio Claerhout Een woning die toelaat maximaal te genieten van de tuin en de boomgaard, waarbij in het achterhoofd de bekommernis leeft een leefplek met ingewerkte ecologische principes te verkrijgen dat was de wens van de architecten voor hun eigen huis! Het werd ingeplant in een residentiële wijk waar het groen overvloedig aanwezig is. Gelegen op een hellend terrein, aan het straateinde, ademt dit woongebouw rust en harmonie met zijn omgeving uit. Een hoge inham geeft zicht op de inkom. Deze inham verbindt het architectenkantoor met de woonruimten. Binnen en buiten gaan in elkaar op dankzij de sterk beglaasde oostergevel; zo kan er geleefd worden in nauw contact met tuin en boomgaard. De andere gevels zijn afgeschermd voor de ogen van het publiek. De architecten hebben voorkeur gegeven aan vensters met schuine randen die aantrekkelijke gezichtspunten opleveren en de vormgeving verrijken. De rode bakstenen en dakpannen worden in alle rust opgenomen in het landschap.

7 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG Studio Claerhout Zoals in een laboratorium, hebben de architecten in deze woning geëxperimenteerd met de principes van passieve zonne-energie, van het beter aanwenden van de gebruikte materialen, van het uitsluitend gebruik maken van regenwater, Studio Claerhout T. Berhin M. De Myttenaere Studio Claerhout

8 6 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Woning te Ittre Boguslaw F. Witkowski Foto s: Serge Brison Het is op een terrein dat op het eerste gezicht nogal eigenardig kan lijken, maar dat een zeer uitzonderlijk kader biedt dat men deze woning op paalwerk ontdekt. Ingeplant tussen een kleine klif en een oude kanaalarm, wekt zij verbazing door haar ontwerp en haar zorg het zicht open te trekken naar buiten toe. In deze optiek werden de leefruimten en ook de slaapkamers naar de verdieping gebracht omdat van daaruit het landschap kan aanschouwd worden. De binnenruimte is open en mezzanines werden voorzien. Het woonhuis is omringd door terrassen. Aan de ene zijde dienen zij als car-port. Aan de andere zijde leunt de draagstructuur echt op de rots en het terras kan daar later op aangebracht worden. De combinatie hout-baksteen biedt tegelijkertijd een kleurenharmonie en een contrast in de materiaaluitdrukking: de baksteen lijkt te dienen voor de verankering van het gebouw in de grond, terwijl de houten ramen en bebording een luchtige indruk maken.

9 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG

10 8 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Woning te Embourg Eric Lion Foto s: Serge Brison Dit terrein werd door de architect en zijn echtgenote, die de eigenaars zijn van deze woning, voor alles uitverkoren vanwege het uitzicht op de vallei en op de abdij van Chèvremont. Op een terrein met uitzicht bouwen betekent een wezenlijk element voor hun gevoel van welbehagen. In deze streek is het uitzicht hebben op het landschap dikwijls verwant met een grond met uitgesproken helling. De architect heeft een woonplek geschapen waarbij de leefruimten over twee verdiepingen werden verdeeld, rondom een open hal die het echte hart van de woning vormt. Hierdoor wordt een visuele verbinding gemaakt tussen de verschillende leefruimten van de woning. Dit concept maakt enerzijds contact met de tuin mogelijk en anderzijds te genieten van het zicht op de vallei vanuit de bovenste verdieping. Het langgerekte gebouw duikt werkelijk in de helling van het terrein en oriënteert zich naar het prachtige omringende landschap. Vanop de straat stemt het overeen met de bestaande gabarieten. Van twee verdiepingen aan de straatkant gaat men over naar vier verdiepingen aan de tuinzijde. De rode bakstenen van groot formaat werden verlijmd. Enerzijds verkrijgt men hierdoor muren die door niets anders dan de bakstenen worden uitgedrukt zonder door de voegen te zijn afgezwakt onbedekte, oneffen muren, naar analogie met de andere gevelmaterialen die in hun natuurlijke staat zijn gelaten. Anderzijds wordt het aspect van continuïteit versterkt van de lange wanden die het uitzichtsperspectief instellen.

11 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG

12 10 ZOEKLICHT OP COUSSEE & GORIS Foto: Verne

13 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG De samenwerking van de architecten Ralf Cousée en Klaas Goris dateert van het begin van de jaren 90, toen beiden hun loopbaan in België opstartten na elk enkele jaren in het buitenland te hebben doorgebracht. Gesterkt door deze ervaring, hebben de architecten elkaar ontmoet en is hun samenwerking als vanzelf ontstaan, in de overtuiging dat dit alleen maar kan bijdragen aan de rijkdom van hun architectuur. In 1998 werd de vennootschap opgericht en de architecten installeerden hun bureau in Gent, in een oud, verbouwd industrieel pand. De waaier van activiteiten van het architectenbureau omvat alle types gebouwen, zowel in nieuwbouw als in verbouwing: openbare gebouwen, handelszaken, privéwoningen, appartementen, De thema s renovatie en sanering zijn overigens studie-onderwerpen die de architecten bijzonder dierbaar zijn. Vele andere thema s spreken hen aan en leiden tot een beschouwing van de zin van hun tussenkomst, van de inbreng van een gebouw in het geheel, van het rekening houden met de globale context (stedenbouwkundig, architecturaal, sociaal, ) gaan, het opnieuw in vraag stellen om tenslotte alles uit te puren wat de site te bieden heeft. In deze globale beschouwing lichten zij uiteraard het stedenbouwkundig kader door, maar ook de sociale inbreng van het project. Wat kan de bouwplaats bieden aan de gemeenschap? Dient het zich te openen naar het publiek? Het antwoord is algemeen gezien instemmend. De architecten houden eraan multifunctioneel te ontwerpen. Overtuigd van de meerwaarde van zulke tussenkomst zal de bouwheer aldus onvermoede mogelijkheden van de site ontdekken. Deze beschouwing over de keuze van de projectuitvoering wordt teruggevonden als centraal thema in de renovatie van het oude jutespinnerij Fabriekspand te Roeselare. Dit project heeft hen doen nadenken over de nieuwe bestemming om iets toe te voegen aan dit industrieel patrimonium. Hoe er opnieuw leven in te blazen? Foto: Wim Van Neuten Een diepgaande beschouwing over de projectbeschrijving Aan de basis van elke realisatie van het bureau bevindt zich een diepgaande beschouwing over de adequaatheid van de projectbeschrijving dat hen wordt voorgesteld en over de algemene context. Inderdaad, de architecten durven buiten het oorspronkelijke draaiboek

14 12 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Foto s: Verne Na het vastleggen van de sterke troeven van de site, te weten een ruime beschikbare oppervlakte en een zeer toegankelijke localisatie, en na constatering van het gemis aan tentoonstellingszalen in Roeselare, werd meer en meer aan een evenementenhal gedacht als nieuwe functie. En zo worden bijna elk weekend in het Fabriekspand manifestaties ingericht van allerlei slag, zoals tentoonstellingen, concerten, modedéfilé s, Al wat nodig is om de bezoekers te ontvangen is aanwezig: bar, restaurant, sanitair, alles te huur per m2. De tussenkomst drijft op zijn discretie Welke beloning, te zien dat hun tussenkomst de logica en de industriële esthetiek van de aloude spinnerij eerbiedigt! De materialen zijn sober van kleur en textuur. De oude bakstenen werden opnieuw zichtbaar gemaakt. En zo zien

15 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG Foto s: Verne we dat een industrieel gebouw niet alleen werd gered maar vooral een bestaansreden vindt in het stadsweefsel. Complexiteit Vermenging van bestemmingen Van bij de aanvang van hun loopbaan was het onderzoek van de bestemmingsvermenging aanwezig bij de architecten. Het voortdurend speuren naar verrijking van het architecturale programma bracht hen onvermijdelijk naar het bevragen van de afleesbaarheid van de ruimten. Moet deze blijken uit de volumes? Moet zij tot stand komen door een vloeiende overgang, of eerder door een propere breuk waarbij een volume wordt toegewezen aan elke bestemming? Hoe de openbare zones van de privédelen van een gebouw af te bakenen? Dit onderzoek is niet gestopt met evolueren tijdens deze decade van samenwerking. Zo bemerkt een wijziging in wat de complexiteit vertegenwoordigt in hun architectuur. Zelfs indien er nooit sprake was geweest van het ontwerpen van een formalistische architectuur, van het denken in termen van architecturale objecten, kan men nu een zeker inzicht, een zekere volwassenheid in de vormen en hun verbondenheid waarnemen. De ruimten vloeien samen zonder dat het nodig is elke bestemming te markeren. Hierdoor kunnen de overgangen subtiel gemaakt worden, zonder toevlucht te moeten zoeken in het overdrijven van de vormen en volumes. Maar de complexiteit verdwijnt nochtans niet als men deze niet uitdrukt aan de buitenzijde, bevindt ze zich noodzakelijkerwijs binnenin het gebouw. Het is dus in het belang van de oefening te onderzoeken en te komen tot een vloeiend en verfijnd plan. Men kan deze evolutie waarnemen in het antwoord dat aan de bestemmingsvermenging wordt geboden bij de volgende twee verwezenlijkingen: het bureau Stedec te Roeselare, dat dateert van een tiental jaren geleden en het geheel van een bankgebouw en appartementen te Heverlee, opgericht in Stedec is een ingenieursbureau. Het gebouwengeheel steunt op een betonnen sokkel die de verbinding verzorgt tussen de drie volumes in L die het project uitmaken: een glazen volume die de inkom en de vergaderzaal bevat, een volume met de tekenzaal en dat van het directiekantoor. Zo komt met elke werkruimte een volume overeen dat zich onderscheidt van de andere door de keuze van de materialen.

16 14 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Foto s: Wim Van Neuten Door het in elkaar grijpen van eenvoudige volumes, door het afwisseling van de materialen en door het vanuit de tekenzaal en de beglaasde vergaderzaal zichtbare watervlak, ontstaat een rijke combinatie en is een project geschapen waar verschillende werksferen samenwonen. Naast een drukke invalsweg te Heverlee hebben de architecten dit tweeledig gebouw ontworpen. De eenheid van de gebruikte materialen en de eenvoud van de vormen maken er een unieke eenheid van. De ontwerpbeschrijving beslaat een bankgebouw en een geheel van drie appartementen. Daarnaast bevindt zich een verzonken parkeergarage die toegankelijk is vanuit een der twee straten waartussen het terrein zich bevindt. Hier schuilt de complexiteit van het project werkelijk in de combinatie van de toegangen tot de bank en de appartementen en in het bedenken van een gevel die tegelijkertijd de nodige privacy, nodig voor de appartementen bezit en de vereiste opvallendheid heeft voor een commerciële activiteit. Dit project laat aanvoelen dat het denkwerk eerder gericht werd op de binnenindeling dan op het volumegewijs uitdrukken van de bestemmingen. Ontsluiting Er werd reeds aangereikt dat de architecten hun ontworpen gebouwen graag openen naar de buitenwereld. Zo ver-

17 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG Foto s: Coussée & Goris rijkt het creëren van een openbare zone (cafetaria, groene ruimten, ) de projectbeschrijving en brengt leven in de brouwerij. Dit is een van de themata die zij ontwikkelden gedurende hun samenwerking. Architectuur moet aantrekkelijk zijn en de mensen ertoe te brengen met aandacht te wandelen langs of doorheen de site. Anderzijds dient de interpretatie van de privé- en openbare zones duidelijk te zijn. De bereidwilligheid ruimten die doorkruist kunnen worden en een doorkijk of verbinding tussen twee straten aan te bieden is een kernelement van hun manier van architectuurdenken. Deze oefening is echter niet van de gemakkelijkste maar tenslotte is de bijdrage aan de gemeenschap het enige wat telt. Het bank-en woningengeheel te Grimbergen illustreert deze wens om toegang te verlenen aan iedereen. Het terrein staat in verbinding met twee wegen, de ene met druk verkeer, de andere is een achterliggende straat. De helling tussen de twee wegen heeft aanleiding gegeven tot een verheven opbouw, toegankelijk via trappen. De oriëntatie van het volume maakte het mogelijk een luifel en een weidse beglaasde ruimte voor de bankloketten te bedenken. De vormgeving van het gebouw en de groene ruimten nodigen de voorbijgangers uit het terrein te betreden om van de ene straat naar de andere te gaan of om naar de dorpskerk te gaan. Zo hebben de architecten de door de kavel gestelde beperkingen bespeeld om een groot deel van de site ter beschikking te stellen van de voetgangers.

18 16 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Foto s: Coussée & Goris Projectopbouw Reeds van bij het begin van het ontwerpen komen uitvoeringselementen ter sprake bij de projectbestudering. En inderdaad, al vlug wordt de keuze van de materialen duidelijk, zowel voor de draagstructuur als voor de buitenaankleding. Elk materiaal heeft zijn uitdrukkingskracht en het gaat erom te vinden wat overeenkomt met de ziel van het project. Zekere stedenbouwkundige voorschriften leggen echter strikte regels op voor de materialen, de kleur, De architecten houden ervan deze beperkingen te gebruiken om een gebouw met een sterk karakter te ontwerpen. Zo ook bij de woning te Sint-Martens- Latem waar rode bakstenen en dakpannen de voorgeschreven materialen waren. De architecten hebben drie zeer eenvoudige volumen bedacht, met een monochroom aspect, die de gebakken materialen tot hun recht laten komen. De ontkoppeling van het ene volume

19 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG van het andere biedt interessante buiten- en doorgangsruimten. Omvormen van oude gebouwen Doorheen de verschillende bouwprojecten zoals de verbouwing van het Fabriekspand of de verhuis van hun architectenbureau naar een oud industriegebouw te Gent, heeft men kunnen merken dat het hier om een onderwerp van hun voorkeur betreft. Het gaat er helemaal niet om een traditionalistische of nostalgische opstelling in te nemen, maar het erkennen dat bepaalde gebouwen getuigen van een zekere poezie en dat zij grote ruimten te bieden hebben die geschikt zijn voor herinrichting en voor aanpassing aan het hedendaagse leven. Dit houdt in het bijzonder steek in een stadscentrum. De Vleeshal die zich in het historisch centrum van Gent bevindt toont duidelijk de filosofie aan hoe de architecten in een twaalftal jaren zijn geëvolueerd. Een tweede leven wordt gegeven aan dit erfgoed dat nieuwe perspectieven krijgt en opnieuw een overdekte openbare ruimte wordt die een integrerend deel uitmaakt van het bestaan van het historisch hart. Een beglaasde ruimte werd over de gans lengte geplaatst onder het indrukwekkende dakgebinte. Het herbergt een promotiecentrum voor streekgerechten. Zo zijn de architecten Coussée & Goris voortdurend op zoek naar oplossingen die aangepast zijn aan de noden van de samenleving en aan onze manier van het beleven van architectuur en van het bewonen van de steden. Foto: Wim Van Neuten

20 18 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 Woning en kapsalon te Sint-Truiden Marcella Schiepers Foto s: Studio Claerhout Het samenvoegen van bestemmingen was het vertrekpunt van het project. De behoefte de privé-sfeer van de woning te beschermen en de integratie van de levenswijze van de bewoners waren de bepalende elementen. Een langgerekt bouwvolume verbindt twee evenwijdige straten. De druk bereden straat geeft toegang tot het kapsalon; de andere, een rustige landweg, geeft aansluiting op de woonvertrekken. De ingang schuilt achter een grote houten afsluiting. Het uitgekiend plattegrondconcept is het resultaat van een beschouwing die zowel is afgestemd op de privévertrekken als op de werkplaats, de buitenzichten en de lichtinval. Het maakt gebruik van het licht hellend terrein: de ruimte met de leefkamers bevindt zich lager dan het straatpeil en wordt zo afgeschermd tegen inkijk en tegen het verkeer van de straat en kan er van de tuin genoten worden. Patio s leiden het licht doorheen de hele woning, waardoor een zeer sobere, massieve gevel mogelijk wordt. Alleen twee vensterstroken verlevendigen het baksteenvolume.

21 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG De architect heeft de details verzorgd en heeft een sfeer vol met leven gecreëerd door de drukte in het kapsalon. Hierbinnen worden de naburige woningen door een spiegelwand weerkaatst, wat het perspectief opent en zo een blik gunt op het straatleven. De eenvoud van het bouwvolume laat de baksteen tot zijn recht komen. De architect houdt ervan dit materiaal aan te wenden, niet alleen voor zijn duurzaamheid maar ook voor de mogelijkheden tot architecturale uitdrukking. Deze schrandere mengeling van soberheid van het bouwvolume en complexiteit van de ruimte-indeling en van de onderlinge verbindingen beantwoordt aan een bouwprogramma met een bepaalde moeilijkheidsgraad, verbonden aan het vermengen van een handelspand en een woning.

22 20 BUITENLANDSE ARCHITECTUUR Foto s: Enrico Cano Sportcentrum te Tenero (Zwitserland) Mario Botta Dit sportcentrum bevindt zich in Tessin, een Italiaans kanton in het zuiden van Zwitserland. De bedoeling is het aantrekken van jongeren uit heel Zwitserland in het kader van sportcursussen. Na een voltooide eerste fase in 1985 won architect Mario Botta de wedstrijd om de gebouwen van de tweede fase te ontwerpen en te realiseren: een administratief en logeergebouw en een gebouw om de sportzaal, de cafetaria en de leszalen in onder te brengen. Het administratief en logeergebouw, Sasso Rosso, is halfrond, terwijl het tweede gebouw, Gottardo, een opeenvolging is van tien identieke modules. Een reeks portieken maakt een schaduwrijke buffer voor de technische ruimten van het Gottardo-gebouw, terwijl aan de andere zijde een boeiend metselverband in baksteen leidt tot een roostergevel die een buitengewone lichtinval oplevert in de sportzaal. Dit geheel in rode baksteen ontleent zijn rijkdom aan de uitgekiende en innoverende details.

23 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG

24 22 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 TECHNIEK Baksteen ja, natuurlijk! Sinds enkele jaren is het bewustzijn omtrent het belang van de kwaliteit van het leefmilieu zowel bij de bedrijven als de huishoudens toegenomen. Duurzame ontwikkeling, rationeel energiegebruik, luchtkwaliteit, bescherming van de natuurlijke rijkdommen, maken vandaag deel uit van ons dagelijks leven en elk van ons heeft leren omgaan met deze woordenschat. Ook bij de steenbakkerijen is het leefmilieubeleid geintegreerd in de bedrijfsvoering en de productie en krijgt het behoud van de leefmilieukwaliteit voortdurend aandacht. Eenzelfde principe dat duizenden jaren oud is toptechnologie De eerste sporen van baksteen dateren van enkele duizenden jaren geleden, ergens in Mesopotamië. De verschillende productiestappen zijn fundamenteel niet veranderd: kleiwinning en -voorbereiding, vormen, drogen en bakken van de baksteen blijven de vijf belangrijkste stappen in het productieproces. Het is vanzelfsprekend dat de productietechnieken enorm geëvolueerd zijn sinds die periode waarin alles nog met hand gebeurde en dus vooral handenarbeid vergde. Vandaag is alles gemechaniseerd en gecontroleerd tijdens de ganse productielijn en zichtbaar gemaakt door middel van een computer. De producten worden gecertificeerd en de technische productkwaliteit wordt gegarandeerd. Het is misschien interessant om een overzicht te geven van de verschillende technieken die gebruikt worden in elk stadium van het productieproces en hierbij de milieubenadering te integreren. De kleiwinning Gedurende eeuwen werd de klei lokaal gewonnen en produceerde de steenbakker enkel lokale bakstenen. Op deze wijze kreeg men altijd bakstenen van dezelfde kleur, bepaald door de mineralogische samenstelling van de lokale klei. Vandaag werkt men anders. Elke steenbakkerij wil beschikken over een ruim gamma aan kleuren, texturen en formaten. Als antwoord op deze tendens worden kleisoorten van verschillende herkomst gemengd met de lokale klei. Het is dus onontbeerlijk om spaarzaam om te springen met de schaars wordende voorraden aan primaire grondstoffen. Het grote voordeel van een baksteen is dat het geheel van de ontgonnen hoeveelheid primaire grondstof terug te vinden is in het eindproduct van 1 m 3 klei maakt men 1 m 3 baksteen! Men kan zelfs besparen op het gebruik van primaire grondstoffen dankzij de toevoeging van bepaalde natuurlijke toeslagstoffen zoals schisten die dezelfde mineralogische samenstelling hebben waardoor men de klei kan vermageren. Daarnaast wordt de impact op het landschap van de exploitatie van de groeve opgenomen in de milieuvergunning. De steenbakkers zijn verplicht om te voorzien in een herinrichting van de ontginningssite op het einde van de exploitatie van de groeve. Voorbereiding van de klei De voorbereiding van de primaire grondstof bestaat uit volgende bewerkingen: - doseren en mengen van de klei, het water en de eventuele natuurlijke toevoegstoffen, bijvoorbeeld zand om de klei af te mageren, zaagmeel voor de productie van isolerende baksteen, metaaloxiden die een specifieke kleur geven aan de baksteen - kneden en malen. Het is de bedoeling dat een homogeen kleimengsel wordt bekomen met de gewenste plasticiteit voor de volgende stappen in het productieproces zoals het vormen, het drogen en het bakken. Men moet rekening houden met de plasticiteit (gemakkelijkheid om te vormen), het gedrag tijdens het drogen en het bak-

25 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG ken, de mineralogische samenstelling, de porositeit, de mechanische sterkte, Het vormen van de baksteen In de grofkeramiek gebeurt de vormgeving machinaal. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen vormgeving in een mal (handvormbakstenen) en vormgeving door extrusie (strengpersstenen). Bij de vormgeving worden de mallen nat gemaakt, met zand bestrooid en vervolgens met het kleimengsel gevuld. De mallen worden na het vormen gereinigd met water en opnieuw gebruikt. Het spoelwater wordt over het algemeen in een interne kringloop herbruikt. Deze manier van werken laat toe om het waterverbruik te beperken en elke vorm van waterverontreiniging te vermijden. De kleioverschot van het vormgevingsproces wordt weer ingezet in de grondstofvoorbewerking, zodat bij de vormgeving in pricipe geen primaire grondstof verloren gaat. Drogen Het drogen gebeurt in droogkamers. De temperatuur en de vochtigheidsgraad worden met precisie geregeld in elk stadium van het droogproces. Tijdens het droogproces ontstaan geen emissies, uitgezonderd van waterdamp. Het energieverbruik is laag in vergelijking met deze die nodig is voor het bakken van de producten. Bovendien kan de warme lucht afkomstig van de afkoelingszone van de tunneloven gerecupereerd en gebruikt worden in de droogkamer. Op deze manier kan het energieverbuik beperkt worden. Bakken Het bakken gebeurt in drie fasen volgens een bakcurve eigen aan het type klei. Een opwarmingszone tot ongeveer 800 C, die gevolgd wordt door de sinteringsfase, de eigenlijke bakfase, waar de kleimassa een reeks van chemische en fysische veranderingen ondergaat die ervoor zorgen dat de keramische verbindingen gevormd worden. Als laatste fase volgt de afkoelingsfase. Een bakcyclus duurt 2 tot 3 dagen. Het eindproduct krijgt zo zijn gewenste eigenschappen, zoals druksterkte, porositeit, vorstbestendigheid, poriënvolume, wateradsorptie, De ovens die het meest gebruikt worden zijn tunnelovens. Ze laten een continue productie toe. De lengte van een tunneloven varieert van 50 tot 210 m en de hoogte van 1 tot 10 m. Enkele fabrikanten bakken nog bakstenen in kamerovens. Producten die na het bakken ten gevolge van scheuren, breuk of andere oorzaken ongeschikt zijn voor verkoop, kunnen na vermaling terug ingezet worden als grondstof. Op deze wijze veroorzaakt men geen productieafval. Brandstoffen en energieverbruik Het bakken van baksteen vereist een aanzienlijk energieverbruik om de temperatuur in de oven voorbij 1000 C te krijgen. Tijdens de laatste dertig jaar verminderde het energiegebruik met ongeveer 30 %; dit is te danken aan het voortdurend investeren, aan het ontwikkelen van steeds betere droogovens en moderne bakovens, aan de verbetering van hun energetische doeltreffendheid en aan het opvolgen van de productie met de computer. Ook heeft men bijgedragen tot een wijziging in het gebruik van brandstoffen. Waar men voornamelijk stookolie gebruikte sinds het begin van de jaren 70, is de meest gebruikte brandstof vervolgens aardgas geworden, een zeer weinig vervuilende energiebron; deze vertegenwoordigt een grootorde van 80 % van het totale energieverbruik. Uitstoot Het bakproces brengt luchtuitstoot met zich mee waarvoor grenswaarden door een strenge reglementering zijn opgelegd. De stof- en gasvormige emissies zijn onderworpen aan regelmatige meetcampagnes door erkende instellingen; de samenstelling van de rookgassen wordt geanalyseerd. Het zijn uitsluitend de in de primaire grondstof aanwezige bestanddelen die men terugvindt in de rookgassen. De toepassing van best beschikbare technieken laat toe aan de van kracht zijnde emissienormen te voldoen. Welke besluiten zijn er uit deze uiteenzetting van productietechnieken te vormen? Zelfs indien de groeven, het transport en de productiehallen bronnen zouden kunnen zijn van mogelijke hinder lawaai, stof, vervoer, uitstoot van gasvormige stoffen, zichtbelemmering -, moet men toch benadrukken dat een dertigtal productieplaatsen volstaan om de Belgische consumptie te dekken. Ten andere zal de uitbating van een graverij altijd gevolgd worden door een

26 24 BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG 2003 herinrichting, dikwijls tot beschermd natuurgebied. De sector zet alles in het werk om de hinder tot een minimum te herleiden, zowel op lokale schaal als op wereldschaal. Een voortdurende verbetering van de beschikbare technieken laat enerzijds toe de energie op een meer rationele wijze te gebruiken en anderzijds de uitstoot te verminderen. Baksteen ecologisch correct Opdat de milieubenadering volledig en logisch zou zijn, moet men een beschouwing stimuleren die verder gaat dan de productietechnieken. Het volstaat immers niet een productie te garanderen die het milieu eerbiedigt, men moet zich ook verzekeren van de ecologische kwaliteiten van het product dat op de markt wordt gebracht. Waartoe dient de logica van zulke inspanningen en investeringen om het milieu te behoeden, als deze zouden leiden tot weinig ecologische materialen! Van deze kant valt niets te vrezen: door zijn intrinsieke kwaliteiten heeft baksteen sedert lange tijd getuigd van zijn milieukwaliteit. Men kan zelfs beamen dat baksteen het ideale compromis betekent tussen de verschillende eigenschappen die geëist worden van een bouwmateriaal. De technologische ontwikkelingen van de laatste decennia hebben zijn technische gedragingen doen toenemen, bv. op het gebied van thermische isolatie. Men loopt dus geen enkel risico bij het voorstellen van baksteen als een ecologisch correct materiaal. Het is nooit nutteloos de balans op te maken en de aandacht te vestigen op de technische kwaliteiten die er een gezond en duurzaam materiaal van maken. Maar wat zijn precies deze kwaliteiten? Men zet zeker niemand op het verkeerde been door te stellen dat een bouwmateriaal moet voldoen aan criteria voor de veiligheid, de duurzaamheid, het comfort en de esthetiek het is hier dat het juiste evenwicht zich bevindt! De duurzaamheid van baksteen hoeft niet meer bewezen te worden. Tegenwoordig beschikken de op de markt gebrachte producten een label van certificering, dat de druksterkte, de vorstbestandheid, het uitbloeiingsvrij zijn, garandeert. Hierdoor kan men in aanmerking nemen dat de steenbakker zich, en wel sinds eeuwen, aansluit bij dit nieuwe, onvermijdelijke concept dat duurzame ontwikkeling heet baksteen wordt gemaakt voor generaties en dit reeds sedert generaties. Recyclage is niet nodig, oude bakstenen kunnen altijd herbruikt worden in nieuwbouw en bij restauratie. Wat de veiligheid betreft, baksteen is onbrandbaar en onontvlambaar en ingedeeld in klasse A0. Zijn betrekkelijk hoge drukweerstand maakt er een bouwmateriaal van dat geschikt is voor elk gebouwtype. Materialen in baksteen waarborgen een thermisch comfort door hun redelijk lage warmtegeleidbaarheid en hun hoge thermische inertie. Deze laatste laat toe warmte te absorberen en later terug af te geven. Zo dragen baksteenmaterialen bij tot het thermisch comfort van gebouwen en beperken het energieverbruik. Niet alle landen gebruiken dezelfde bouwmaterialen. Alles hangt af van de architecturale traditie, die op haar beurt dikwijls verbonden zijn met de lokale natuurlijke rijkdommen, met het klimaat, Zo is baksteen bijzonder goed aangepast aan ons regenklimaat. Baksteen is immers een poriënrijk materiaal dat het vermogen bezit snel een zekere hoeveelheid water op te nemen en vlug, eens de regenbui afgelopen, zijn laag evenwichtsvochtgehalte terug te vinden, in de orde van 1%. Hierdoor wordt aan de thermische weerstand van de muur geen afbreuk gedaan. Vanuit esthetisch oogpunt worden door het feit dat baksteen een aanzienlijke hoeveelheid water kan vasthouden, afloopstrepen op de gevel vermeden. Hierdoor is er geen onderhoudsproduct nodig. Maar misschien voor alles speelt baksteen een essentiele rol in het creëren en renoveren van ons bouwlandschap. Texturen en kleuren harmoniëren sinds generaties met ons leefklimaat, zowel in de steden als op het platteland. Dit is het verhaal van het ecologisch avontuur dat door de baksteensector wordt ondernomen om innoverende en duurzame bouwmaterialen te maken.

27 BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen ( machinale gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en rustieke gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd. Oost-Vlaanderen Kleiprodukten HOVE Lindendreef Ninove Tel. (054) Fax (054) (V-H-A) Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant Oudenaarde Tel. (055) Fax (055) (H-O) SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S-H-W) AMT Gentstraat Temse Tel. (03) Fax (03) (P-L) West-Vlaanderen Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg Egem (Pittem) Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S) DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S-H) TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat Zonnebeke Tel. (051) Fax (051) (V-P-S) Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) Fax (059) (V-S-H) Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat Ledegem Tel. (056) Fax (056) (V-P) TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (V-P-L-S-H-A-O) KORAMIC Kapel-ter-Bede Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (D) Limburg Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg Veldwezelt Tel. (012) Fax (012) (H) TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg Maaseik Tel. (089) Fax (089) (H-A) Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg Spouwen Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan Lanklaar Tel. (089) Fax (089) (H) TERCA - TESSENDERLO Havenlaan Tessenderlo Tel. (013) / Fax (013) (P-L) Antwerpen Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen Niel Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan Terhagen (Rumst) Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren Boom Tel. (03) Fax (03) (K-A-T) Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat Niel Tel. (03) Fax (03) (H) SYNDICAAT MACHIENSTEEN Nieuwstraat Rumst Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S) DESTA Heerle Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) Fax (03) (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts St.-Lenaarts Tel. (03) Fax (03) (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam Beerse Tel. (014) Fax (014) (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei Rijkevorsel Tel. (03) Fax (03) (H-A) TERCA - BEERSE Absheide Beerse Tel. (014) Fax (014) (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan Westmalle Tel. (03) Fax (03) (V-S-H-A) Brabant Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos Hekelgem Tel. (053) Fax (053) (H) Henegouwen Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l Europe, Péruwelz Tel. (069) Fax (069) (H) Briqueterie de PLOEGSTEERT Barry Chaussée de Bruxelles Barry Tel. (056) Fax (056) (S) TERCA - GHLIN Route de Wallonie Ghlin Tel. (065) Fax (065) (V-S-O) TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge Warneton (Comines) Tel. (056) Fax (056) (H) Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat Ploegsteert Tel. (056) Fax (056) (P-L-W) Namen Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing Wanlin Tel. (082) Fax (082) (S-A-O)

28 Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/