BOUWEN BOUWEN. Gegroepeerde woningen

Transcriptie

1 BOUWEN metbaksteen BOUWEN nr driemaandelijks tijdschrift juli-augustus-september 2004 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 2de afdeling P /04 Gegroepeerde woningen

2 BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren. Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche Adres: Kartuizersstraat, 19 bus Brussel tel. (02) ~ fax (02) Druk: INHOUD Gegroepeerde woningen Geheel van 32 sociale woningen te Tienen Quirynen - Jacobs Architecten Eengezinswoning in een gegroepeerde woonvorm te Court-St-Etienne Damien Carnoy Geheel van drie woningen te Puurs Architecturale Interventies François & Mot Ponette Geheel van zes woningen in een verkaveling te Londerzeel Frank Delmulle architecten Zoeklicht op Poponcini & Lootens Binnenlandse architectuur Woning te Russeignies Architecture & Harmonie Buitenlandse architectuur ARøS Kunstmuseum te Århus (Denemarken) Schmidt, Hammer & Lassen Techniek Europese normen

3 BOUWEN MET BAKSTEEN 1 GEGROEPEERDE WONINGEN Foto: Studio Claerhout Op het moment dat men zich in het grote avontuur van eigenaar worden stort, of het nu om een nieuwbouw of om een bestaande woning gaat, richt men zich over het algemeen op één van de volgende traditionele formules: de villa, de driegevelwoning, het rijhuis of het appartement. In België worden gegroepeerde woningen nog stiefmoederlijk behandeld want deze levensstijl wordt vaak in verband gebracht met sociale woningen. Anderzijds gaat het hier werkelijk om het aanvaarden van te leven passend in een geheel en met dat doel ook zekere spelregels te respecteren Gegroepeerde woningen openen echter de horizonten van diegenen die de uitdaging aanemen om deze woonvorm te proberen en daarmee hun gezichtsveld verleggen over de grenzen van hun terrein heen. De volgende bladzijden brengen een palet in kaart van wat men verstaat onder het concept gegroepeerde woningen Deze realisaties verschaffen een antwoord op de vragen die men zich stelt op het gebied van het beheer van de toegang naar gemeenschappelijke en private ruimten, en de organisatie van de woonruimte zodat ieder kan genieten van een zekere intimiteit terwijl toch bevoorrechte contacten kunnen gelegd worden met de bewoners van de gegroepeerde woningen.

4 2 BOUWEN MET BAKSTEEN Geheel van 32 sociale woningen te Tienen Quirynen Jacobs Architecten Foto s: Studio Claerhout Dit geheel werd opgericht op vraag van de sociale huisvestingsmaatschappij van Tienen (CV Huisvesting Tienen). Gelegen aan de toegang van de stad, zijn de omgevende wijken zwaar doordrongen van het industriële verleden van Tienen. De belendende gebouwen zijn hiervan de stille getuigen. Bijgevolg was de omringende bebouwing een belangrijk gegeven voor de architecten. Terwijl de bestemming wonen duidelijk naar voor springt, wordt in dit geheel van woningen gekozen voor de vormgeving van de industriele architectuur van de 19 e eeuw, weliswaar aangepast aan de hedendaagse architectuur. Zo vormt het dak van het hoofdgebouw een variatie op het welbekende sheddak, typerend element van de oude industriele gebouwen. Het gabarit van de naastliggende huizen werd gerespecteerd, het geheel volgt daarenboven de bestaande uitlijning van de naburige gebouwen. Het was de zorg van de architecten dat de nieuwe constructie haar plaats merkbaar opeiste in het straatbeeld. De keuze voor een rode baksteen met voeg van identieke kleur schuift een continuïteit naar voor met de bruine baksteen van de rijhuizen en de aanligende industriële panden, zonder het beeld van vernieuwing uit het oog te verliezen. De egale kleur benadrukt het volumespel in de gevel. De aanwezigheid van de rivier De Gete aan de rand van het terrein was een tweede essentiëel element in het ontwerp. Het concept biedt aan zo veel mogelijk woningen de mogelijkheid om een blik te werpen op de rivier. Om die reden bezit elke woning een klein terras, zuidelijk georiënteerd, zodat men aan het water kan leven. Het water vormt een natuurlijke grens tussen de straat en de ingang van het complex. Een kleine brug over het water, die de toegang vormt tot de woningen, werd behouden. Een hoge opening in het verlengde van deze brug kenmerkt de hoofdingang van het complex en leidt naar de diensten aan de achterzijde. Het geheel werd gebouwd op een straathoek, een tweede ingang werd aangelegd in de aanliggende straat. Op het binnenplein, waar de twee verticale circulatiepunten en de overdekte wandelgangen een toegang bieden tot

5 BOUWEN MET BAKSTEEN 3 de verschillende appartementen, kunnen de kinderen naar hartelust spelen. Een lager volume aan de Driemolenstraat / westzijde vergroot de lichtinval in de langse richting van het binnenhof. Aan de straathoek fungeert een kubisch volume als schakel tussen beide straten. Zijn architectuur verzorgt de overgang met de zijgevel van het geheel met hetzelfde ritme en dezelfde materialen als het hoofdgebouw. Een volgende fase bestaat uit de uitbreiding van het geheel met acht bijkomende wooneenheden.

6 4 BOUWEN MET BAKSTEEN Eengezinswoning in een gegroepeerde woonvorm te Court-St-Etienne Damien Carnoy Foto s: Serge Brison Wonen in een gegroepeerde woonvorm betekent niet dat men afstand doet van elke vorm van individualiteit. Deze eengezinswoning, een realisatie van de architect Damien Carnoy, is hiervan het voorbeeld. De woning maakt deel uit van een aantal gegroepeerde woningen waarvan het concept zijn oorsprong vindt in de wens van vijf families om samen te leven maar toch hun individualiteit in stand te houden en hun privé-leven te bewaren. De families hebben samen een bouwgrond gekocht. Het perceel werd in verschillende loten opgedeeld en de gemeenschappelijke buitengedeelten werden vastgelegd. Het was helemaal niet de bedoeling om een concept van type-woning op te leggen, maar wel aan iedereen de mogelijkheid te geven te leven in een woning die beantwoordt aan zijn behoeften en aan zijn opvatting over architectuur. Vier verschillende architecten zijn hier tussengekomen Aan elk van hen werd de vrijheid gelaten om te bouwen in een verschillende architecturale stijl.

7 BOUWEN MET BAKSTEEN 5 Twee woningen zijn villa s, terwijl de andere drie aaneengesloten gebouwd zijn. Niettemin werd uit zorg voor een zekere coherentie en om uitdrukking te geven aan het behoren tot een gemeenschappelijke eenheid door iedereen gekozen voor eenzelfde gevelsteen. In deze gegroepeerde woningen trekt vooral de laatst gerealiseerde woning onze aandacht. Ze bevindt zich op de kruising van het singleton en de aangrenzende bebouwing een doorgang bekleed met hout zorgt voor de verbinding met de naburige woning. De architect Carnoy, bekend voor het verenigen van de materialen hout en baksteen, geeft aan zijn realisaties karakteristieke organische vormen. De organische architectuur van deze woning zorgt voor weelderige binnenruimten met een afwisselende sfeer en geeft een ludiek karakter aan het geheel van de gegroepeerde woningen. Anderzijds geniet dit bouwterrein door haar ligging aan het begin van de site een bijzonder statuut. De woning moet een blikvanger zijn. De architect heeft zich bijgevolg gericht op de verticaliteit om een zekere notie van extremiteit te suggereren.

8 6 BOUWEN MET BAKSTEEN Geheel van drie woningen te Puurs Architecturale Interventies François & Mot Ponette Foto s: Studio Claerhout Naar aanleiding van een ppsarchitectuurwedstrijd werd een team gevormd door Architecturale Interventies en aannemer Van Poppel uit Mechelen.. Een braakliggende en ondiepe, maar langgerekte bouwzone, vertrekkend enerzijds op een hoek en anderzijds frontaal uitkijkend op een zeer groot groen parkeer / gemeenteplein en bijhorend cultuurcentrum. De idee om hier een beperkt aantal eengezinswoningen op te richten, rekening houdend met de bestaande naastgelegen typologie, eerder dan het oprichten van een appartementsgebouw, was vanaf het begin een gemotiveerd vertrekpunt van de ontwerpers. Vanuit een uitgeholde straathoek vertrekt de eerste urban villa en rolt zich verder met de twee volgende lintvormig en geaccidenteerd verder de straat in. De vrij beperkte oppervlakte en de moeilijkheid van het hoekterrein, lieten volgens de ontwerpers niet toe meer dan drie woningen in te planten. Elke woning beschikt desondanks minstens over een comfortabele dakterras, een kleine tuin en garage. Het belangrijkste element van het volume bestaat uit een sokkel in schorsbruine baksteen. Het lijkt wel of uit deze sokkel, van twee bouwlagen hoog, happen genomen worden op de plaatsen waar de ingang van de woningen en de dakterrassen zich bevinden. De volumewerking is schijnbaar onregelmatig. De visuele uitstraling van de sokkel is hierdoor mijlenver verwijderd van het beeld dat een lange monotone muur zou oproepen eerder is het een oord van ontdekking en verrassing. De inhammen zijn bekleedt met een beplanking in cederhout. De garagepoorten zijn hierin naadloos en onzichtbaar verwerkt. Door de natuurlijke vergrijzing van het hout, op termijn, zullen deze uitsparingen in het gebouw opgaan De hoogte van de sokkel komt overeen met de hoogte van de naastgelegen kroonlijsten vooraf bepaald door gemeentelijke bouvoorschriften. Bovenop de sokkel werden kleinere volumes geplaatst waarin ofwel bijkomende kamers ofwel kinderslaapkamers met kleinere dakterasjes in ondergebracht zijn. Het gebruik hier van een felrode

9 BOUWEN MET BAKSTEEN 7 Dit geheel van woningen integreert zich in de typologie van de twee straten en bereikt zowel met de oudere gelijkvloerse woningen (linker straat) als de meer recentere, bel-étage type (rechter straat), een integratie. Aan de ontbrekende bouwinvulling van de hoek zelf, wordt sociaal schaal gegeven door een jonge boom en een uitnodigende zitbank. Hierdoor vormt het project een geslaagd scharnierpunt/ontmoetingspunt tussen beide straten. Terwijl de schaal van de aanpalende woningen gerespecteerd blijft, is het project een sterk element door het goed uitgekiende spel van volumes! baksteen en dito kleidakpan in dezelfde kleurtint zorgt voor een contrast met de sokkel. Dit volumespel snijdt zich hiermee als het ware van haar onderliggende schorsbruine draagsokkel. De uitgeholde hoek tussen beide straten ligt ruim open tegenover het groene parkeerplein uit en biedt vandaaruit een goed uitzicht op de beoogde dieptewerking. Hiernaast wordt de leesbaarheid van het project ogenschijnlijk bemoeilijkt door een subtiel intern spel van overlappende woningen die de eenheid van het geheel versterkt. Elke woning is ontworpen volgens hetzelfde scenario. De vertrekken voor dagactiviteiten worden ingericht in de twee bouwlagen van de sokkel: de keuken en de eetplaats op het gelijkvloers en de living op de eerste verdieping. De vide in de eetplaats maakt dat de bezoeker beide ruimten als een geheel ziet, terwijl hem toch verschillende sfeerbeelden worden aangeboden die hem aanzetten om zich door de woning zowel horizontaal als vertikaal te bewegen. De uitgesneden volumes hebben geleid tot dakterrassen die grenzen aan kleine tuintjes. Deze zijn toegankelijk vanaf de living op de eerste verdieping. Ze zijn visueel afgeschermd van de andere woningen en van de voorbijgangers in de straat.

10 8 BOUWEN MET BAKSTEEN Geheel van zes woningen in een verkaveling te Londerzeel Frank Delmulle architecten Foto s: Studio Claerhout - Frank Delmulle architecten Dit geheel van zes woningen kadert in een pilootproject van de vzw Vlaanderen Bouwt (Vlabo). Het doel van dit pilootproject is het her-denken van de groepswoningbouw. De uitgangspunten zijn het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen dat een verdichting van de bebouwing in Vlaanderen nastreeft en een duidelijke keuze voor een kwalitatieve én betaalbare architectuur. Dit project wil tevens realisaties voorstellen die de vrucht vormen van een hechte samenwerking van architect en aannemer. De verkaveling die op initiatief van de vzw Vlabo wordt ingevuld te Londerzeel behelst 92 woningen en geeft een tiental voorbeelden van realisaties van gegroepeerde bewoning. Die verschillende eenheden zijn georganiseerd rond een belangrijke openbare én gemeenschappelijke ruimte. De zes woningen ontworpen door het architectenbureau Frank Delmulle getuigen van een concept dat het streven naar verdichting verenigt met een diversiteit aan grondgebonden woningen, elk voorzien van een buitenruimte. De zes woningen staan op een relatief klein perceel van ongeveer 15 are, dat bovendien een trapeziumvorm heeft (vooraan 27 m breed, achteraan 54 m breed). Om het statische karakter van rijwoningen te vermijden, besluit de architect de woningen rond een kleine gemeenschappelijke ruimte te organiseren. Een gemeenschappelijke carport langs de straat bakent het verharde binnenplein verder af. Het contrast tussen licht en schaduw, het contact met de buitenwereld en de afwisselende perspectieven vanaf het pleintje creëren een duidelijk eigen sfeer. Volgens de specifieke positie, oriëntatie en ontsluiting wordt elke woning ontworpen: telkens wordt een vide over gelijkvloers en eerste verdieping voorzien, die al naargelang de woning, centraal of zijdelings wordt ingepast. Dit laat een diversiteit aan woningen ontstaan: volledig open plattegrond, volledig ingedeeld, etc Om deze centrale vide van licht te voorzien wordt op de tweede verdieping een translucent volume geplaatst. Deze met gekleurde polycar-

11 BOUWEN MET BAKSTEEN 9 Foto: Frank Delmulle architecten bonaat plaat afgewerkte volumes vormen niet alleen een luchtig herkenningspunt, maar bieden door middel van een lichte stalen binnentrap ook toegang tot het dakterras. Op deze manier kan elke woning over een diversiteit aan buitenruimtes beschikken: een gemeenschappelijk binnenplein, een eigen tuin met een min of meer introvert karakter en een luchtig dakterras. Deze verwezenlijking staat voor een concreet voorbeeld van geslaagde architectuur die een innoverende blik werpt op de gegroepeerde woningbouw. Foto: Frank Delmulle architecten

12 10 BOUWEN MET BAKSTEEN ZOEKLICHT OP POPONCINI & LOOTENS De samenwerking van Mauro Poponcini en Patrick Lootens gaat terug tot in Hun samenwerking nam een aanvang in het kader van de wedstrijd voor het ontwerp van een Belgisch paviljoen voor de wereldtentoonstelling in Sevilla. Hoewel ze de eerste prijs niet in de wacht sleepten, betekende deze wedstrijd voor hen het begin van een vruchtbare en verrijkende samenwerking. Beiden hebben de vorming van ingenieur-architect gevolgd aan de Katholieke Universiteit van Leuven, vorming die zij vervolmaakten met een postgraduaat in monumentenzorg aan het Raymond Lemaire International Centre for Conservation. Patrick Lootens heeft deze kennis onmiddellijk omgezet in de praktijk. Hij bracht twee jaar in Mexico door waar hij restauratieprojecten van hacienda s uitvoerde in opdracht van het Instituto Nacional de Historia y Antropologia. Gedurende die periode beleefde Mauro Poponcini zijn eerste beroepsjaren als stagiair bij Paul van Aerschot. Vooraleer hun wegen zich kruisten, werkten ze gedurende een tiental jaren als alleenstaand architect. Het werk voor de wedstrijd voor Sevilla bracht echter aan het licht dat zij een gemeenschappelijke architecturale denkwijze konden ontwikkelen. Beiden van oorsprong Antwerpenaar, sprak het vanzelf dat daar hun bureau gevestigd werd. Belgacom Gewestzetel en exploitatiecentrum - Hasselt - niet gerealiseerd Sindsdien, kende het bureau Poponcini lijk profileren als zoekers. Van essentieel belang voor hen is om een zoeken- & Lootens een waarlijk succes, vooral de laatste vijf jaren. Het bureau telt de houding aan te nemen in de ontwikkeling van hun architectuur en waar inmiddels een twintigtal medewerkers. Deze belangrijke ontwikkeling heeft de het kan een ware voorloper te zijn in manier van werken veranderd, aangezien een aanzienlijk deel van het werk we paden effenen op het gebied van de hun creaties. Ze willen enerzijds nieu- bestaat uit het leiding geven aan een architecturale typologie en anderzijds ploeg! Desondanks willen Mauro willen ze een actieve rol spelen in het Poponcini en Patrick Lootens bovenal ontwerp dat zich bij hen niet beperkt architecten blijven die ontwerpen uitdenken. Dit is de reden waarom zij het wijder is en een globale werkwijze tot het gebouw maar, integendeel, aspect management zoveel mogelijk ontplooid. uitbesteden om het grootste deel van De projecten die in deze bladzijden hun tijd aan de architectuur te wijten. worden voorgesteld illustreren dit Daarenboven willen ze zich voorname- aspect.

13 BOUWEN MET BAKSTEEN 11 Het bureau Poponcini & Lootens staat door de recente ontwikkeling ervan aan een tweesprong en stilaan is de tijd aangebroken waarop de architecten moeten kiezen in welke richtingen hun activiteiten in de toekomst zullen evolueren. Het vormt echter niet de minste twijfel dat het hun hoogste wens is om meer tijd te besteden aan hun ontwerpen, op zoek naar nieuwe typologieën en de verwezenlijking van projecten in het buitenland. Laten we ook vaststellen dat beiden de vorming van jonge architecten zeer ter harte nemen. Ze verzorgen cursussen in architectuur-ateliers: Mauro Poponcini aan de KULeuven en Patrick Lootens aan het Architectuurinstituut randvoorwaarden als de financiële grenzen van de bouwheer of promotor te verstaan. Anderzijds blijven zij door de voortdurende dialoog met de studenten alert en gewetensvol op zoek naar de oorsprong en de juistheid van bepaalde architecturale ingrepen. Ze worden ertoe gebracht een kritische blik te werpen op de evolutie van de Belgische architectuur. Deze motivatie toont de principes die het bureau Poponcini & Lootens vertaalt in zijn architectuur: een architectuur zonder dogma s, steeds verwikkeld in een zoektocht naar vernieuwing en innovatie, en tegelijk de rationele praktijk respecterend. concepten. Het behoort niet tot hun gewoonten om het werk te verdelen en één verantwoordelijke aan te stellen. Deze permanente gedachtenwisseling draagt het ontwerp en laat het evolueren, het verleent aan het project zijn uiteindelijke vorm. Deze werkwijze blijkt het best aangepast aan de persoonlijkheid van de tandem. Deze samenhorigheid vindt wellicht zijn oorsprong in de identieke vorming die beiden gekregen hebben. Hun visie is voornamelijk gebaseerd op één principe: het architecturale ontwerp laten evolueren. Analyse van de probleemstelling In hun parcours zijn de veelvuldige deelnamen aan architectuurwedstrijden Eksterlaer Deurne - in samenwerking met arch. Veelaert en arch. Cleuren Henry van de Velde te Antwerpen. Enerzijds willen ze hun ervaring doorgeven, maar vooral willen ze het terrein voorbereiden door de jongeren (zowel architecten, ambtenaren als toekomstige bouwheren) te wijzen op het belang van de context van een gebouw. Onder context dient men zowel de stedelijke De zoektocht als basis voor het ontwerpen Werkwijze voor het ontwerpen Elke verwezenlijking is het resultaat van een gedachtenwisseling tussen beide architecten. Voor elk project nemen beiden deel aan de analyse, het ontwikkelen van nieuwe inzichten en niet weg te denken. Deelnemen aan wedstrijden biedt hen de mogelijkheid om twee essentiële en interessante aspecten van het architectenberoep aan te raken: de analyse en de zoektocht.

14 12 BOUWEN MET BAKSTEEN De scherpe analyses die Poponcini & Lootens geven van een bepaald probleem vormen zonder twijfel hun belangrijkste troef. Deze analyse wordt tot in de kleinste details doorgevoerd en zorgt soms voor een totaal verschillende vraagstelling van het voorgelegde probleem en van de analyse die voorafgaand aan de wedstrijd werd verricht. Bijgevolg bestaat het startpunt van elk project uit een nauwgezette analyse, persoonlijk en open ten aanzien van het bouwterrein en de probleemstelling. Eens het deel analyse achter de rug, kunnen de architecten zich overgeven aan het meest aantrekkelijke en lonende deel van hun werk: de zoektocht. Woning V.-M. - Edegem Auditoria Parkstraat Leuven Campus Politieke en Sociale Wetenschappen, K.U.Leuven Interbrew nv Masterplan Zoektocht en reflectie over de typologieën De architecturale zoektocht waaraan het bureau zich overgeeft is het middel om nieuwe levenswijzen ruimtelijk te ondersteunen, om woontypologieën te bedenken, de band tussen de mens en de ruimte opnieuw te onderzoeken, Deze zoektocht wordt door Poponcini & Lootens toegepast in veelzijdige programma s, zo uitgebreid mogelijk! Ze stellen zich open voor elk type project en voor elke schaal, zo komst steeds weer een nieuw onderzoeksdomein aan bod. De activiteiten van het bureau behelzen zowel eengezinswoningen als gegroepeerde woningen, kantoorgebouwen, gebouwen voor onderwijs, industriegebouwen, masterplannen, stedenbouwkundige studies, Het is met name voor de gegroepeerde woningbouw en de plannen voor de aanleg van een geheel van woningen dat de architecten bij uitstek de gelegenheid hebben om nieuwe typologieën te scheppen.

15 BOUWEN MET BAKSTEEN 13 Vertrekkend van de vaststelling dat de kandidaat bouwheren heden ten dage enkel de keuze hebben tussen de villa, een halfopen bebouwing, een gesloten bebouwing en een appartement, willen Poponcini & Lootens nieuwe mogelijkheden uitproberen! Zij nemen de handschoen op en zetten zich in om nieuwe concepten te definiëren of bestaande typologieën anders te interpreteren. Woning V.-O. - Bonheiden Woning V.-O. - Bonheiden Zoals hoger gesteld betreft hun reflectie over woning evenzeer de eengezinswoning als de gegroepeerde woning. De woning V.-O. is geboren uit de wil om een bevoorrechte relatie te scheppen tussen de binnen- en buitenomgeving. De eigenaar van de woning, een landschapsarchitect, wenste bepaalde perspectieven te richten naar de krachtige elementen van de tuin. Dit is een gewaagde uitdaging aangezien vaak wordt geraakt aan de algemeen geldige grenslijnen tussen private, semi-publieke en publieke zones. Het vraagt soms veel overtuigingskracht om andere, vernieuwende en onconventionele typologiën, door de opdrachtgever te laten aanvaarden. De architecten Poponcini & Lootens stellen echter een evolutie vast gedurende de tien laatste jaren en dit, bijvoorbeeld op niveau van de overheid die, met name in Leuven en Antwerpen, zich steeds meer openstellen voor vernieuwende projecten zelfs als enkele toegevingen nodig blijken! Eksterlaer Deurne - in samenwerking met arch. Veelaert en arch. Cleuren

16 14 BOUWEN MET BAKSTEEN De architecten lieten zich hierdoor inspireren. De woning is opgebouwd uit drie volumes die in elkaar grijpen met het hart van het huis in het centrum. Gegroepeerde woningen ontwerpen biedt de mogelijkheid om de bedenkin- Wetenschapspark Arenberg Leuven - in samenwerking met K.C.A.P. Rotterdam gen verder door te zetten en nieuwe vormen van wonen te scheppen die zullen beantwoorden aan de verwachtingen van de toekomstige bewoners. Bekijken we het voorbeeld van de studie van het stadsgebied rond Deurne: de analyse heeft verschillende typologiën ontsluierd aan de rand van het terrein, torengebouwen, individuele woningen en rijhuizen. De voorgestelde oplossing door Poponcini & Lootens bestaat uit een massa verschillende typologieën die beantwoorden aan de naburige typologieën: vijf torengebouwen met slanke en ranke vorm worden het tegengewicht voor de bestaande plompe flatgebouwen; een geheel van aanliggende woningen wordt ingeplant in de nabijheid van de bestaande rijhuizen; een laatste eiland heeft een gelijkaardige typologie als het begijnhof, met kleine tuinen, doorgangen, pleintjes. Daarenboven hebben de architecten zich ook gericht op wonin- gen die nog kunnen evolueren, die een met innoverend karakter, zonder zich aanpassing toelaten in functie van een aan overvloed te bezondigen, en trouw zich wijzigende gezinsamenstelling. blijvend aan de notie van auhtenticiteit. Voorschriften voor de keuze van materialen werden opgesteld en concrete voorbeelden werden uitgetekend. Enkele krachtlijnen Het project nestelen in zijn omgeving Het herwerken van bestaande typologieën wordt nog voor vele andere Mauro Poponcini en Patrick Lootens Zoals eerder aangegeven hechten projecten uitgevoerd door Poponcini & een essentiëel belang aan de analyse. Lootens. Bijvoorbeeld het wetenschapspark Arenberg te Leuven waar vier context bepaalt de randvoorwaarden uit Een oordeelkundige analyse van de clusters verscheidene typologieën voor de omgeving waarmee het project zal bureaugebouwen onthullen. worden verbonden. Daarenboven, verstaat men onder het De twee architecten zoeken inspiratie begrip context ook een specifiek programma. Een project in zijn omgeving in het buitenland, kijken naar wat onderzocht is en welke risico s genomen nestelen betekent bijgevolg ook dat een zijn op het gebied van innovatie. Ze citeren vaak Nederland en Zwitserland de ruimtelijke inpassing en de architec- overeenstemming wordt bereikt tussen als landen waar een aantal architecturale taboe s zijn verdwenen. Ze waarde- Op die wijze ontstaat een inherente turale vormgeving. ren in het bijzonder het Zwitserse voorbeeld omwille van de verwezenlijkingen tevens waarom Poponcini & Lootens logica voor elke realisatie! Dit verklaart Wetenschapspark Arenberg Leuven - in samenwerking met K.C.A.P. Rotterdam

17 BOUWEN MET BAKSTEEN 15 geen kenmerkende architecturale stijl heeft. Elke context is immers verschillend en legt een architectuur op die beantwoordt aan zijn eigenheid. Globaliteit van de ingreep De architecten willen de nadruk leggen op het belang van een globale visie. Dit is voor hen een essentiële boodschap die zij willen overbrengen, zowel aan beleidsmensen, bouwheren als aan studenten. De architecten grijpen alle kansen die zich aandienen om hun ingreep verder te laten reiken dan enkel het gebouw! Daarom ook werken ze aan de opbouw van masterplannen en voeren ze stedenbouwkundige studies uit Het project van het wetenschapspark Arenberg te Leuven illustreert eveneens de verstrengeling van architecturale en stedenbouwkundige ingrepen. De inplanting van de kantoren wordt beïnvloed door de nabijheid van het aangrenzende natuurgebied, en voorziet tevens banden tussen het wetenschapspark en de universitaire campus juist achter de natuurzone gelegen. De nabijheid van het stadscentrum zal ook een belangrijke rol spelen in de werking van het toekomstige wetenschapspark. Elk project is een nieuwe start Voor elk nieuw project, proberen de architecten te vertrekken vanuit een nieuwe basis waaruit elk voorgekauwd idee wordt weggebannen, zodat zij zich volledig kunnen toeleggen op de enige elementen waarover zij beschikken: de site en het programma! Uit hun gedachtengang ontspringt een logica die eigen is aan het project en een band legt tussen de volumes, constructieve principes en materiaalkeuzen. Brandweerkazerne Ranst Het project van de brandweerkazerne van Ranst kadert volkomen in deze aanpak. Zo n programma houdt bepaalde bijzonderheden in zoals de noodzaak voor een functionele ruimte, een herkenbare omgeving en ook het emotionele aspect van een kazerne. Deze verwezenlijking vraagt om een architecturale interpretatie van haar gegevens. Het resultaat is een eenvoudig volume, functioneel, met een eigen identiteit en dat een openheid uitstraalt naar buiten aangezien het haast volledig beglaasd is. Identiteit en flexibiliteit De evolutie van de economische wereld, de steeds snellere en permanente evolutie van bedrijven maken het herdenken van de manier waarop gebouwen worden gebruikt, noodzakelijk. Het is onontbeerlijk gebouwen te ontwerpen die een snelle opeenvolging van gebruikers zullen huisvesten. Dit probleem zorgt voor een nieuwe vraagstelling over het evenwicht tussen de flexibiliteit die een gebouw moet behouden en de uiting van het karakter van het gebouw. Deze vraag is vandaag voor beide architecten een essentieel element geworden in de zoektocht naar architecturale oplossingen. Hoe kan men identiteit en flexibiliteit verzoenen? De flexibiliteit is een integraal onderdeel van het begrip duurzaam bouwen. De uitdaging die de architecten moeten aangaan, is om innoverende oplossingen aan te reiken die zowel de verwachtingen van de hedendaagse gebruikers beantwoorden als de flexibileit verzekeren voor de gebruikers van morgen Evenwel, willen zij de architecturale zoektocht niet opofferen aan deze flexibiliteit door gebouwen zonder ziel te produceren, die het resultaat zouden vormen van eenzijdig gestelde noden en een architectuur zouden vertonen

18 16 BOUWEN MET BAKSTEEN die een grootste gemene deler is. De verwezenlijkingen van Mauro Poponcini en Patrick Lootens maken, integendeel, steeds gewag van een hoogstaand architecturaal vernuft. Vertrekkende uit een reeks criteria die blijken uit de analyse, blijft hun architectuur een ingreep die aan het gebouw een identiteit geeft een authentieke identiteit! In een van de laatste grote werken van Poponcini & Lootens, de maatschappelijke zetel van de firma Interbrew te Leuven, is dit principe herkenbaar aanwezig. Enerzijds diende het project een sterke symbolische waarde te hebben, aangezien de brouwerij reeds eeuwenlang verbonden is met de stad. Anderzijds bestond een van de voornaamste eisen eruit een kantoorgebouw op te richten dat voldoende flexibel was voor een latere verhuring op het einde van het Interbrew nv Hoofdkantoor - Artoisplein, Leuven huurcontract, ofwel aan een maatschappij die de totaliteit van de kanto- zochten de architecten het juiste even- Gedurende heel de loop van het project ren bezet, ofwel aan twee gescheiden wicht om een correct antwoord te bieden aan de verplichting van flexibiliteit maatschappijen, ofwel als verschillende burelen aan een resem kleine maatschappijen. Geen eenvoudige opgave te leveren met architecturale kwaliteit, en modulatie, en tegelijk een project af dus! innovatieve aspecten en merkbare duurzaamheid. Teneinde te voldoen aan de nood naar flexibiliteit, hebben de architecten twee toegangen voorzien. De sterke architectuur van het gebouw uit zich zowel in de opbouw van de volumes, als in de samenstelling van de gevel. Het modulaire karakter van het gebouw ligt zichtbaar in de gevelopbouw vervat. Interbrew nv Hoofdkantoor - Artoisplein, Leuven Deze realisatie is ook een illustratie van de globale werkwijze die Poponcini & Lootens volgen voor het ontwerp van hun projecten. In de wetenschap dat de meerderheid van de naburige industriële gebouwen de komende jaren zullen vernield worden hebben ze actief deelgenomen aan de uitwerking van

19 BOUWEN MET BAKSTEEN 17 een plan voor de stedenbouwkundige ontwikkeling van de volledige site. De hoofdzetel voor de maatschappij Interbrew was bijgevolg het resultaat van een globaal denken en past zich hierdoor in zijn toekomstige omgeving in. De keuze om de gevel van het gebouw op te trekken in baksteen heeft dan weer met het verleden te maken. Zo legt het materiaal de link tussen verleden en toekomst. Studentenhuisvesting Leuven Rationaliteit, coherentie en authenticiteit Vanuit hun opleiding hebben zij de zorg overgehouden voor een rationele aanpak van de architectuur, coherent en authentiek. Onder rationaliteit wordt begrepen dat zij kiezen voor constructieve keuzen die overeenstemmen met de aard van het project. Coherentie uit zich in de aandacht die zij besteden aan alle niveaus van het project gaande van het stedenbouwkundig niveau tot het bouwtechnisch detail. Tenslotte, met authenticiteit bedoelen zij dat een rode draad wordt gevolgd die hen leidt naar een evenwicht tussen identiteit en flexibiliteit. Ze zetten deze principes om naar de praktijk in al hun verwezenlijkingen. Aanschouw ook in dit verband het project voor studentenhuisvesting in de universitaire binnenstad voor de KUL. Het startpunt van het concept was de kleinste eenheid namelijk de studentenkamer. Hiervan vertrekkend hebben Studentenhuisvesting - Leuven ze een volume ontworpen dat bestaat uit vier vleugels met een verschillende hoogte. Dit project houdt rekening met de eigenheden van de stad Leuven, te weten dat vele binnenruimten toegankelijk zijn voor het publiek. Steeds met het oog op de ruimere context, blijven de architecten Mauro Poponcini en Patrick Lootens zoeken naar architecturale oplossingen ter ondersteuning van ruimtelijke noden van vandaag en morgen. Studentenhuisvesting - Leuven

20 18 BOUWEN MET BAKSTEEN Woning te Russeignies Architecture & Harmonie Thierry Billiet en Véronique Staffe Foto s: Serge Brison Duurzaam bouwen is geen onbereikbare droom, geen abstract begrip enkel toepasbaar op grootschalige projecten! Bouwen met een logica van duurzaamheid is een zaak die ons allen aanbelangt. Op het niveau van de individuele woningbouw, is het eveneens mogelijk om zijn steentje bij te dragen aan dit reusachtige monument van duurzaamheid! Vanuit dit kader hebben de architecten Thiery Billiet en Véronique Staffe deze woning opgevat. Door de bouwheren te sensibiliseren voor dit thema, tonen ze aan dat een belangrijke vermindering van de energienoden van de woning mogelijk is waarbij de energierekening ook afneemt door eenvoudige regels in acht te nemen die getuigen van gezond verstand en zonder dat hogere investeringskosten zich voordoen. Ze hebben een architectuur ontworpen die een maximaal genot verschaft van de gratis zonnewinsten Dit is het begrip passieve zonne-energie. Met dit doel voor ogen is het gebouw geöriënteerd met de leefruimten gericht naar het zuidwesten. Terwijl de gevel aan de

21 BOUWEN MET BAKSTEEN 19 noordzijde een gesloten geheel vormt om de warmteverliezen in de winter tot een minimum te beperken. Daarenboven werd een superisolerende beglazing geplaatst. gevelsteen beklemtoont de samenhang met de geest van het project: een gebouw met een eenvoudig concept, discreet en waarbij alles gericht is op de kwaliteit van de materialen en het binnencomfort van de bewoners. De architecten van het bureau Architecture & Harmonie houden ervan om zogenaamde natuurlijke materialen in te zetten, die zich goed kunnen vinden in de principes van het bioklimaat dat in hun architectuur aan bod komt. Dit project biedt de materialen in gebakken aarde de mogelijkheid om hun milieu-technische kwaliteiten te ontplooien. Hun belangrijkste troef is bovenal de thermische inertie: baksteen speelt de rol van opslagplaats van warmte om deze later terug af te geven. De wanden en vloeren bestaan uit gebakken aarde, en ook de keuze van de

22 20 BOUWEN MET BAKSTEEN ARøS Kunstmuseum te Århus Denemarken Schmidt, Hammer & Lassen Foto s: Adam Mørk Sinds het begin van de jaren 1900 geeft de Deense architecturale traditie voorrang aan het streven naar compactheid in de architectuur. Het kunstmuseum te Århus in Denemarken is hiervan een perfect voorbeeld. Het ziet eruit als een kubus van rode gevelstenen die het monumentale karakter nog doen toenemen. Het doel van de architecten was werkelijk een zo groot mogelijk publiek te bereiken zodat iedereen kan binnendringen in de kunstwereld. De verdieping van het onthaal is volledig in glas en geeft uitzicht op het leven in het museum. Dit horizontaal deel maakt als het ware de tentoonstellingsruimten, die achter de grote muren in rode baksteen gelegen zijn, los van de sokkel waarop het kunstmuseum werd geplaatst. De reflectie van de architecten op de thematiek openheid is daar niet opgehouden. Het museum is gelegen in het hart van de stad tussen prestigieuze gebouwen en in de nabijheid van een park. Het concept is blijven bestaan in het ontwerp van een wandelweg binnenin het gebouw die de lager gelegen stad verbindt met het park. Deze promenade doorkruist het museum volgens een gebogen lijn. Iedereen kan hier wandelen en heeft vrije toegang tot de café s, het restaurant, de boekenwinkel, de auditoria,

23 BOUWEN MET BAKSTEEN 21 Het patroon van de kromming die de binnenweg bepaalt, contrasteert met de kaarsrechte en strikte vorm van de kubus. Het ontwerp herhaalt zich op alle verdiepingen van het museum. Deze indeling heeft tot gevolg dat de kubus in twee delen wordt opgesplitst: de tentoonstellingsruimten aan de ene kant en de boekenwinkel, de burelen, het restaurant, de café s aan de andere kant. Op deze wijze worden alle elementen verenigd om een eenvoudige wandelaar mee te nemen in deze kubus van rode bakstenen en het mysterie te doorbreken van een voor velen miskende wereld deze van de kunst.

24 22 BOUWEN MET BAKSTEEN TECHNIEK Europese normen In een paar bladzijden, willen we een poging wagen om, op een eenvoudige manier de Europese normering betreffende metselwerk uit te leggen. De onderstaande tabel geeft de verschillende normen weer die metselwerk in baksteen aanbelangen. Neem de tijd om deze even te overlopen na het doornemen van dit artikel. Algemeen wordt een onderscheid gemaakt tussen 2 types normen: Enerzijds productnormen, die het product beschrijven en de eisen opgeven waaraan het moet voldoen, en anderzijds proefnormen, waarin een proef wordt beschreven die nagaat of een product aan die eisen voldoet. Verder zijn de normen opgedeeld in reeksen, bijvoorbeeld de reeks productnormen 771 van alle metselstenen, die gebruik maakt van de reeks proefnormen 772. Het eerste deel van deze reeks 771, is de norm 771-1, de productnorm van baksteen, die slechts bepaalde delen, bepaalde proeven, van de reeks 772 gebruikt. Enkel deze delen zijn weergegeven in de tabel. Hiernaast bestaat nog een derde soort normen die zich hiervan onderscheiden, namelijk de ontwerpnormen. Deze geven de regels volgens dewelke een gebouw ontworpen, berekend en uitgevoerd moet worden. Voor metselwerk is dit de reeks 1996, ook Eurocode 6 genaamd. Wat verandert als gevolg van de nieuwe Europese normering? De stenen niet. Enkel de manier waarop zij beschreven worden zal wijzigen. Hun eigenschappen kunnen vanaf december 2004 in heel de Europese Unie op dezelfde manier beschreven en bepaald worden. Tot vandaag wordt bijvoorbeeld de druksterkte van stenen in alle landen bepaald met eigen proeven die onderling verschillen, met als gevolg dat voor eenzelfde steen in elk land een verschillende waarde wordt bekomen. Met de Europese norm wordt dezelfde proef gebruikt in alle landen zodat de eigenschappen van de stenen op dezelfde manier bepaald worden. Het beoogde gevolg door de Europese Commissie is dat stenen met elkaar vergeleken worden op dezelfde basis over de landsgrenzen heen, waardoor zij eenvoudiger kunnen verhandeld worden doorheen Europa. De subtiele handelsbarrières aan de landsgrenzen, in stand gehouden door een verschillende normering, zullen verdwijnen. Welke norm moet ik volgen? Dé norm waaruit alles vertrekt voor de baksteen is de productnorm EN Deze vertelt wat een baksteen is, hoe hij eruit ziet en welke kenmerken hij heeft. Vanuit deze productnorm wordt verwezen naar een aantal proefnormen die alleen van toepassing worden wanneer de EN in voege treedt. Op dat ogenblik mag ook het CE-merk op de verpakking worden aangebracht, op voorwaarde dat de bakstenen beantwoorden aan de vereisten van de norm. Dit CE-merk bestaat uit een rechthoekig kader op de pakken waarin informatie over het product gegeven wordt.

25 BOUWEN MET BAKSTEEN 23 Op het CE-merk worden eigenschappen overlopen die informatie geven over de toepassing van de steen. De volumieke massa wordt bijvoorbeeld niet droogweg opgegeven, wat wel kan is de luchtgeluidisolatie van de steen aangeven door de volumieke massa op te geven (hoe zwaarder een wand, des te beter zijn luchtgeluidisolatie). Enkel die eigenschappen die zin hebben voor de beoordeling van de geschiktheid van de baksteen voor een bepaalde toepassing, verschijnen op het CE-merk. Deze manier van aanduiden is bedoeld om een onmiddellijk antwoord te geven op een aantal fundamentele eisen, opgelegd door de Europese Commissie, waaraan bouwmaterialen moeten voldoen, zoals mechanische weerstand en stabiliteit, bescherming tegen het geluid, brandveiligheid, Wat is het gevolg voor onze Belgische normgeving? In ons land wordt de baksteen beschreven door de productnormen NBN B voor gevelstenen, en NBN B voor snelbouwstenen. Na december 2004 gaat een zogenaamde coëxistentieperiode in waarin de Belgische normen naast de Europese bestaan. De duur van deze coëxistentieperiode is één jaar. Vanaf december 2005 bestaat enkel de Europese norm EN771-1 en is het CE-merk een absolute voorwaarde om bakstenen op de markt te brengen. Wat gebeurt er met het BENOR-kwaliteitsmerk? Het BENOR-merk getuigt dat de baksteen overeenstemt met de Belgische normen. Deze moeten echter worden ingetrokken, waardoor het BENORmerk zijn grondvest verliest. Een nieuwe basis voor BENOR moet gelegd worden, een nieuw document is in ontwikkeling waarin, gebruikmakend van de formulering in de Europese norm, verteld wordt aan welke eisen een steen moet beantwoorden. De bedoeling is om aan de architect en bouwheer dezelfde garantie te bieden als voorheen. Een kwaliteitskeuring van de stenen blijft dus behouden. Hoewel de nieuwe norm voor iedereen een aanpassing betekent, is het belangrijk te onthouden dat deze wijzigingen in normalisatie geen gevolgen hebben voor de uitstekende kwaliteit van onze Belgische stenen. Europese normen Productnormen Equivalente Belgische normen Normenreeks 771: productnormen metselstenen, waarvan deel 1: EN Voorschriften voor metselstenen Deel 1: Metselbaksteen Normenreeks 998: productnormen voor mortel: EN tot EN B Gevelbaksteen B Baksteen voor niet- decoratief metselwerk B Metselmortel Normenreeks 845: productnormen voor hulpstukken EN tot EN EN 1344: product- en tegelijk proefnorm van straatbaksteen

26 24 BOUWEN MET BAKSTEEN Europese normen Proefnormen Equivalente Belgische normen Normenreeks 772: proefnormen metselstenen EN Metselsteenproeven Deel 1: Druksterkte EN Metselsteenproeven Deel 3: Bepaling van het holtegehalte in baksteen (door weging onder water) EN Metselsteenproeven Deel 5: Bepaling van het gehalte aan actiefoplosbare zouten van baksteen EN Metselsteenproeven Deel 7: Bepaling van de wateropname in kokend water van dampschermbakstenen EN Metselsteenproeven Deel 11: Bepalen van de wateropslorping van betonsteen, kunstbetonsteen en natuursteen door haarbuiszuiging en aanvangswateropname van baksteen EN Metselsteenproeven Deel 13: Netto- en bruto droge ruwe dichtheid van metselstenen (uitgezonderd natuursteen) EN Metselsteenproeven Deel 16: Maten EN Metselsteenproeven Deel 19: Vochtuitzetting van grote holle bakstenen pren Methods of test for masonry units Part 22: Determination of freeze/thaw resistance of clay masonry units (Nog niet afgewerkt) Normenreeks 1052: proefnormen voor metselwerk EN Proefwijzen voor metselwerk Deel 1: Bepaling van de druksterkte EN Beproevingswijzen voor metselwerk Deel 2: Bepalen van de buigsterkte EN Metselwerkproeven Aanvangsschuifsterkte EN Proeven op metselwerk Deel 4: Schuifsterkte met inbegrip van de waterkerende laag Normenreeks 1015: proefnormen voor metselmortel EN tot EN Proeven op metselstenen B Drukproef B B B B B B B B B B B Wateropzuiging Wateropslorping na onderdompeling gedurende 48 u Wateropslorping onder vacuum Schijnbare volumieke massa van de metselsteen Schijnbare volumemassa van de stof van de metselsteen Bepaling van de afmetingen Hygrometrische krimp en opzwelling Keramische producten voor wand- en vloerbekleding Vorstbestendigheid - Vorstdooicyclussen Uiterlijke kenmerken Controle van de vlakheid van de vlakken, van de rechtheid van de kanten en van de vorm Uitbloeiingen Proeven op metselwerk B Druk op muurtje B Druk op muur Proeven op mortel B tot B Normenreeks 846: proefnormen voor hulpstukken EN tot EN Normenreeks 1996 EN Algemene regels Regels voor constructies van gewapend en ongewapend metselwerk pren Algemene regels Ontwerp en berekening van constructies bij brand pren Ontwerp, keuze van bouwstoffen en uitvoering van constructies van metselwerk pren Vereenvoudigde regels voor constructies van metselwerk Ontwerpnormen B Ontwerp en berekening van metselwerk B Uitvoering van metselwerk

27 BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen ( machinale gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en rustieke gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd. Oost-Vlaanderen Kleiprodukten HOVE Lindendreef Ninove Tel. (054) Fax (054) (V-H-A) Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant Oudenaarde Tel. (055) Fax (055) (H-O) SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S-H-W) West-Vlaanderen Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg Egem (Pittem) Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S) DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) Fax (051) (V-P-L-S-H) TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat Zonnebeke Tel. (051) Fax (051) (V-P-S) Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) Fax (059) (V-S-H) Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat Ledegem Tel. (056) Fax (056) (V-P) TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (V-P-L-S-H-A-O) KORAMIC Kapel-ter-Bede Kortrijk Tel. (056) Fax (056) (D) Limburg Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg Veldwezelt Tel. (012) Fax (012) (H) TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg Maaseik Tel. (089) Fax (089) (H-A) Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg Spouwen Tel. (089) Fax (089) (H) Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan Lanklaar Tel. (089) Fax (089) (H) TERCA - TESSENDERLO Havenlaan Tessenderlo Tel. (013) / Fax (013) (P-L) Antwerpen Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen Niel Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan Terhagen (Rumst) Tel. (03) Fax (03) (P-L) Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren Boom Tel. (03) Fax (03) (K-A-T) Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat Niel Tel. (03) Fax (03) (H) SYNDICAAT MACHIENSTEEN II Nieuwstraat Rumst Tel. (03) Fax (03) (V-P-L-S) Swenden Nieuwstraat Rumst Tel. (03) Fax (03) DESTA Heerle Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) Fax (03) (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts St.-Lenaarts Tel. (03) Fax (03) (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam Beerse Tel. (014) Fax (014) (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei Rijkevorsel Tel. (03) Fax (03) (H-A) TERCA - BEERSE Absheide Beerse Tel. (014) Fax (014) (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan Westmalle Tel. (03) Fax (03) (V-S-H-A) Brabant Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos Hekelgem Tel. (053) Fax (053) (H) Henegouwen Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l Europe, Péruwelz Tel. (069) Fax (069) (H) Briqueterie de PLOEGSTEERT Barry Chaussée de Bruxelles Barry Tel. (056) Fax (056) (S) TERCA - GHLIN Route de Wallonie Ghlin Tel. (065) Fax (065) (V-S-O) TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge Warneton (Comines) Tel. (056) Fax (056) (H) Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat Ploegsteert Tel. (056) Fax (056) (P-L-W) Namen Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing Wanlin Tel. (082) Fax (082) (S-A-O)

28 Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/