schubben & slijm Nieuwe kansen Verspreidingsonderzoek Koekoekgedrag bij zandhagedis Weeralen uit de oude doos Besmette vroedmeesterpadden

Transcriptie

1 schubben & sijm RAVON nieuwsbrief voor en door vrijwiigers nummer 11 apri 2012 Nieuwe kansen Verspreidingsonderzoek Koekoekgedrag bij zandhagedis Weeraen uit de oude doos Besmette vroedmeesterpadden

2 coofon inhoud redactionee Schubben & Sijm is de nieuwsbrief van Stichting RAVON en wordt uitgegeven door de vier grote vrijwiigersprojecten: Meetnet Amfibieën, Meetnet Reptieen, Verspreidingsonderzoek Reptieen en Amfibieën en Meetnet Beek- en Podervissen. Schubben & Sijm wordt 4 keer per jaar verspreid aan ae waarnemers en monitoorders van RAVON. ISSN (print): ISSN (digitaa): Stichting RAVON Postbus BK Nijmegen Adreswijzigingen kunt u doorgeven aan kantoor@ravon.n Foto omsag: Knofookpad (Foto: Jeger Herder) Redactie Edo Goverse (NEM Meetnet Amfibieën) Ingo Janssen (NEM Meetnet Reptieen) Jan Kranenbarg & Richard Struijk (NEM Meetnet Beek- en Podervissen) Jeger Herder (NEM VO Reptieen en Amfibieën) Kris Joosten Kopij kunt u sturen naar k.joosten@ravon.n Aan deze nieuwsbrief werkten verder mee Anton van Beek Arjan van der Lugt Arnod van Rijsewijk Arthur de Bruin Cees Vermeer DWHC Frans Hagedoorn Geurt Wosink Han Duinker Harod van der Poeg Jaap Tromp Mare Nynke Mark Fonds Pau van Hoof Robin Kraaij Rof van Leeningen Tim van Leeuwen Wendy BachKoing Vormgeving - ayout: Peun van der Linde Ten Brink - Cross Media Soutions Druk: Ten Brink Deze nieuwsbrief is mede mogeijk gemaakt door: Centraa Bureau voor de Statistiek, Gegevensautoriteit Natuur, Universiteit van Amsterdam, RAVON 3 Redactionee 4 Groene paddenvieg gevonden bij vroedmeesterpad 5 Meres eten keine watersaamanders 6 Nieuwe werkpek, nieuwe kansen 6 Smakeijk eendje 7 Super cooe evendbarende hagedis 8 Vee Europese zoetwatervissen met uitsterven bedreigd 8 Uit de oude doos 9 Mijn verhaa as schoojongen en de weeraa 9 Gedicht: Paddentrek, De gewone pad 10 Adders en handschoenen 11 Hygiënisch het ved in 12 De aatste oodjes wegen het zwaarst 16 Innovatief databeheer bij adderpopuatie-onderzoek (Mantingerved) 17 Koekoekgedrag bij zandhagedis? 18 RAVON Werkgroep Ringsangen Zuid-Hoand 19 Wees aert op amfibieënsterfte 20 Hygiënisch het ved in 20 Portret van een exoot: de bruine dwergmeerva 22 Schmaenbergvirus en wide dieren 22 Hemevaartweekend voorjaar Activiteitenoverzicht 23 Contactpersonen 24 In the spotight Eens in de zovee tijd komen er ontwikkeingen die een vakgebied op zijn kop zetten. Het was eind september Ik was met een aanta RAVON coega s op het SEH congres in de Turkse badpaats Kusadasi, het grootste Europese congres op het gebied van reptieen en amfibieën. Waar in Nederand de herfst reeds was ingetreden was het in Turkije nog prachtig nazomer weer waardoor we tijdens de excursies nog menig reptie en amfibie tegenkwamen. Het programma aan ezingen was gevarieerd en aantrekkeijk. Uit hee Europa kwamen de bekendste herpetoogen hun verhaa verteen. Er was echter één verhaa dat er duideijk uitsprong: de ezing van Prof. Dr. Caude Miaud. Hij vertede ons over een spectacuaire nieuwe inventarisatiemethode: environmenta DNA. Ek organisme dat in het water eeft aat daarin DNA achter. Door het simpeweg verzameen van watermonsters en deze in het ab te anayseren op de aanwezigheid van DNA van de doesoort, in hun studie de Amerikaanse brukikker, kan het voorkomen van een soort worden aangetoond. Uit de eerste resutaten beek dat de methode zeer nauwkeurig is en een vee hogere trefkans heeft dan traditionee onderzoeksmethoden zoas zichtwaarnemingen en schepnetvangsten. Met behup van environmenta DNA werd aangetoond dat de brukikkers in vee meer wateren aanwezig waren dan voorheen gedacht werd. Direct zagen we de enorme potentie van deze methode voor het opsporen van onze eigen soorten en dan met name de astig te detecteren soorten zoas knofookpad en grote modderkruiper. We hieden contact met de Fransen en vogden de ontwikkeingen op de voet. Begin 2011 werd vanuit de Franse onderzoeksgroep Spygen opgericht, een onderzoeksbureau dat zich richt op het ontwikkeen van toepassingen van environmenta DNA en het anayseren van monsters. Dit bood ons kansen om gezamenijk de methode voor nieuwe soorten te ontwikkeen en voor het eerst in Nederand toe te passen. Vanuit het NEM Meetnet Beek- en Podervissen hebben we in 2011 een piot studie uitgevoerd waarbij de methode succesvo is ontwikked en getest voor de grote modderkruiper. De trefkans beek maar iefst 87,5% te zijn bij een 20 minuten inspanning! Inmiddes kunnen we de methode voor een aanta soorten toepassen. RAVON ontwikket deze nu gezamenijk met Spygen en andere PGO s voor meer soorten. Hierdoor hebben we een midde in handen gekregen om onze soorten nog beter in kaart te kunnen brengen. Ook kunnen we invasieve exoten reeds in een vroeg stadium signaeren, wat grote voordeen biedt bij een eventuee bestrijding omdat de aantaen dan nog aag zijn. We zien deze methode voora as een prachtige aanvuing op het gewedige werk dat de honderden RAVON vrijwiigers jaarijks everen. Met environmenta DNA kunnen we straks, samen met de vrijwiigers, de aatste hiaten in het verspreidingsbeed van soorten in kaart brengen. Met environmenta DNA kunnen grote gebieden of een groot aanta poeen sne en efficiënt gescreend worden op het voorkomen van soorten waarna de vrijwiigers met deze informatie gericht op pad kunnen gaan. Uiteindeijk za deze methode bijdragen aan een grotere kennis over het voorkomen en de verspreiding van soorten en daarmee aan ons gezamenijke doe: het beschermen en behouden van de Nederandse reptieen, amfibieën en vissen. Jeger Herder 2 3

3 Groene paddenvieg gevonden bij vroedmeesterpad Tijdens een wandeing nabij Simpeved vonden Frans Abes, Gerrit Koenbrander, Tim van Leeuwen en Robin Kraaij een vroedmeesterpad (Aytes obstetricans) met een Luciia bufonivora besmetting. Deze viegensoort egt haar eitjes op een pad en de arven eten de pad van binnen steeds verder op, waarbij ze beginnen aan de neusgaten en uiteindeijk de hersenen bereiken. De pad overeefd dit niet. Nadat de pad overeden is wordt de rest van de zachte deen opgegeten door de arven. Bij het diertje dat wij vonden was de besmetting duideijk a ver gevorderd, de foto is daarom ook redeijk confronterend maar aat we goed het gevog van een besmetting met deze parasiet zien. De groene paddenvieg, zoas de Luciia bufonivora in het Nederands heet, parasiteert voora op Bufo bufo. Zoas met deze bijzondere waarneming wordt aangetoond bijft het daar echter niet bij en worden ook andere amfibieën sachtoffer. Besmetting van de vroedmeesterpad bewijst dan ook meteen dat de Latijnse naam die Bufo-eter betekend, wat ruimer genomen mag worden. Robin Kraaij en Tim van Leeuwen (Foto Robin Kraaij) Deze haiku s zijn gemaakt door Mark Fonds. Meres eten keine watersaamanders Zo n zeven jaar geeden was ik as vrijwiiger begonnen met het monitoren van amfibieën in een aanta poeen in de duinen. Pas toen kreeg ik ineens in de gaten dat er ook keine watersaamanders in mijn eigen tuinvijvertje eefden. Vergezed van een paar bruine kikkers en een gewone pad. Twee jaar geeden ag er ineens een dode saamander, zonder kop, op de oever van het vijvertje. Ik dacht dat de dader misschien een kraai of een ekster was geweest. Totdat ik vorig jaar toevaig zag dat een mere een saamander uit de vijver pikte. Door hem steeds maar te pikken en heen en weer te gooien, ging ie uiteindeijk in z n gehee naar binnen. Ik had nooit gedacht dat een mere zuke grote prooien at. Ik dacht dat ik iets unieks had gezien, maar zag het dat seizoen nog zo n vijfta keren gebeuren. En het was niet steeds dezefde mere, want ik heb het zowe een vrouwtje as een mannetje zien doen. Bij navraag bij RAVON, beek vaker een waarneming gedaan te zijn dat een mere een saamander opat. Een paar saamanders heb ik kunnen redden door de mere voorzichtig te verdrijven, die zijn prooi, zeer onwiig, pas prijs gaf as ik hee dicht naderde. Eén keer voog ie er mee weg. In het begin van dit seizoen, zag ik weer een mere met een saamander in de weer. Dit keer heb ik hem niet weggejaagd van zijn prooi, maar heb ik er een foto van gemaakt. Daarbij voede ik mezef eigenijk we medepichtig aan zijn ondergang. Ik heb, tegen mijn gevoe van medeeven in, toch maar besoten de meres verder hun gang te aten gaan. Voor zowe de meres as de saamanders behoort mijn tuinvijvertje tot hun habitat. Het enige wat ik nog zou kunnen doen is het aten groeien van meer agen en panten in het vijvertje... Han Duinker (Foto s: Han Duinker) Cartoon: Arnod van Rijsewijk 4 5

4 Nieuwe werkpek, nieuwe kansen Super cooe evendbarende hagedis Geen verrassing Niet ang na de eeuwwisseing ontvingen we de eerste signaen dat de UvA af wide van het ZMA. In de daarop vogende tien jaar werd duideijk dat werd ingezet op een fusie met Naturais en enkee andere grote coecties tot een gehee nieuw instituut (NCB Naturais) in Leiden, een van de grootste natuurhistorische coecties ter wered. Een paar keer kregen we een definitieve verhuisdatum door die ater weer werd herroepen maar begin 2011 werd duideijk dat onze werkpek eind november 2011 echt zou gaan verdwijnen. Eind november soot de vestiging van het Zoöogisch Museum Amsterdam (ZMA) aan de Mauritskade 57 definitief haar deuren. Van oudsher was de Werkgroep Monitoring van RAVON hier gevestigd: haf verschoen in het Oosterpark, op steenworp afstand van Artis, met vrij parkeren en gezeig midden in de stad was dit de wehaast ideae werkpek voor een hoofdstedeijk biooog. Lange geschiedenis Begin jaren negentig van de vorige eeuw bedachten en ontwikkeden Annie Zuiderwijk en Gerard Smit het Meetnet Reptieen dat in 1994 officiee van start ging. Aangezien Annie een werkpek op het ZMA had, werd het ZMA de thuisbasis van de Werkgroep Monitoring van RAVON. In de jaren daarna werden achtereenvogens Axe Groenved, Ingo Jansse, Edo Goverse en Hieke Praagman aangested as medewerkers bij de meetnetten, want inmiddes was in 1997 ook het Meetnet Amfibieën geanceerd. Science Park Inmiddes hebben Edo en Ingo onderdak gevonden in het hypermoderne Science Park in de Watergraafsmeer. Daar deen zij een kamer met Cees Hof van NLBIF en zijn secretaresse Diana Antonius die beiden voorheen ook waren gehuisvest op het ZMA, een ons kent ons kamertje dus! Beangrijke vooruitgang ten opzichte van de oude werkpek is het directe contact met studenten en UvA/IBED onderzoekers. Daarnaast biedt de samenwerking met IBED kansen voor (student)onderzoek en gezamenijke projecten met IBED. RAVON Werkgroep Monitoring p/a IBED/UvA Bezoekadres: Postbus Science Park 904, kamer C EA Amsterdam 1098 XH Amsterdam Foto 1: 10 februari -12 Cesius foto 2: 22 februari +7 Cesius foto 3: 24 februari +10 Cesius foto 4: 1 maart +10 Cesius (Foto s: Lei Paussen) Het wordt agemeen aangenomen dat onze reptieen vorstvrij moeten overwinteren. Door de bank genomen is dat ook zo maar er zijn atijd uitzonderingen. De evendbarende hagedis is zo n uitzondering. Verschiende strategieën Koudboedige reptieen kennen twee verschiende strategieën om een koude winter door te komen: supercooing: hierbij bijven de ichaamsvoeistoffen voeibaar, zefs bij temperaturen onder nu freeze toerance: hierbij kan een dee van de ichaamsvoeistoffen bevriezen zonder etae effecten. De tot boven de poocirke evende evendbarende hagedis maakt gebruik van beide strategieën. Overwinteren onder tege Onangs ontvingen we uit Zuid-Limburg meerdere berichten met foto s van een evendbarende hagedis die overwinterde onder een tege. Op 10 februari was het iefst -12 Cesius. Bij het optien van de tege bewoog dit ijskonijn zefs nog een beetje. De dagen erna werd de pek goed in de gaten gehouden en tekens werd daarbij voorzichtig een foto vanuit dezefde positie gemaakt. Zoas te zien is heeft de hagedis tekens een beetje bewogen en zit in een net iets andere pose. Andere tijden Het waren andere tijden in die beginjaren: het kantoor in Nijmegen bestond sechts uit Raymond Creemers en Jeroen van Deft en de werknemers van RAVON waren dus op de vingers van een hand te teen! Dat is inmiddes we anders want RAVON heeft inmiddes iefst 27 werknemers op de oonijst staan en is daarmee een van de grotere PGO s. Wat niet veranderd is zijn de werkzaamheden want de Amsterdamse RAVONners houden zich nog atijd voornameijk bezig met monitoring, hoewe zij as projecteiders tegenwoordig ook andere projecten uitvoeren. Lekker rustig Terwij zich in Nijmegen een kein wonder votrok, zo mag je de groei van 2 naar 25 werknemers we noemen, en er twee keer verhuisd werd beef het in Amsterdam ekker rustig: Annie ging met pensioen en Gerard bouwde zijn werkzaamheden voor de meetnetten af waardoor het kantoor in Amsterdam juist krimpte en aeen Edo Goverse en Ingo Janssen overbeven. Smakeijk eendje Van een waarneemster uit het zuiden ontving RAVON de vogende observatie: Het was medio februari, net na de schaatspret. Ik had een oud brood over dat ik aan de voges angs de Maas wide voeren. Zodra je de eerste hand brood in het water gooit, viegen de voges die aan de andere kant van de Maas bij het dorp Berick zitten naar de Venose zijde. Binnen no time zwemmen en viegen er grote aantaen voges om je heen. Eenden, meerkoeten, verschiende soorten meeuwen en soms zwanen. Het was die dag extreem koud en het water was zoas gewoonijk niet bepaad heder. De eenden die in het water dreven waren het brood aan het eten en opeens zag ik een soort bek in het water die hee sne een bruine eend naar binnen sokte. Ik beef naar de pek kijken maar ik zag de eend daarna niet meer. Het gebeurde erg sne en in een voeiende beweging. De eend had geen schijn van kans. Hap, weg eend! De overige eenden hadden nauweijks iets in de gaten. De bek die ik zag was noga groot. De eend paste er in gehee in, maar ik zag geen tanden. We zag ik een soort voesprieten, die er uit zagen as dikke stenges. Het meest opvaend vond ik de gestroomijnde beweging waarmee het gebeurde. Er spatte nauweijks water op. De buitenkant van de kop van de vis en de voesprieten waren donker van keur en de binnenkant van de mond had een ichte keur. Het moet een meerva zijn geweest! (Foto: Jeger Herder) 6 7

5 Vee Europese zoetwatervissen met uitsterven bedreigd Mijn verhaa as schoojongen en de weeraa Het gaat secht met de zoetwatervissen in Europa. Dat bijkt uit de aatste editie van de Europese Rode Lijst van bedreigde panten- en dierensoorten die IUCN (Internationa Union for Conservation of Nature) medio november 2011 heeft gepubiceerd. Naast zoetwatervissen zijn ook vee weekdieren zo zeer achteruit gegaan dat zij inmiddes met uitsterven worden bedreigd. Voor de nieuwe Rode Lijst hebben wetenschappers van IUCN een beangrijk dee van de Europese fora en fauna bekeken. Het onderzoek naar ongeveer soorten toont aan dat 37 procent van ae vissoorten in rivieren en meren in de gevarenzone zit. Zoetwatervissen hebben onder andere te ijden onder miieuvervuiing, overbevissing en het veries van eefgebied. De verschiende soorten steur in Europa zitten in de hoogste gevarenzones, zo bijkt uit de studie. Ook met weekdieren in zoetwater, zoas sakken en bepaade soorten mosses, gaat het niet goed. Van deze dieren wordt 44 procent met uitsterven bedreigd. Voor bijna ae soorten bedreigde dieren, maar ook panten, gedt dat veries van eefgebied een beangrijke oorzaak is. Naast deze groepen dieren hebben de wetenschappers ook Uit de oude doos andere Europese soorten onderzocht. Uit de gegevens bijkt dat 23 procent van ae amfibieën, 19 procent van ae reptieen, 15 procent van ae zoogdieren en 13 procent van ae voges in Europa met uitsterven bedreigd wordt. Voor meer informatie over de Europese Rode Lijst 2011 kunt u contact opnemen met Marijn van der Pas, Coördinator Pubic Affairs and Communications van IUCN NL: marijn.vanderpas@ iucn.n Noot van de redactie: Stichting RAVON werkt momentee in opdracht van het ministerie van EL&I aan een nieuwe Nationae Rode Lijst voor Vissen. Deze za naar verwachting in 2012 gereed zijn. As schoojongen woonde ik in de jaren 60 in Boven-Hardinxved aan een rivierdijk van de rivier de Beneden-Merwede. As je dan uit schoo kwam was het omkeden, aarzen aan en dan zo sne mogeijk naar de rivier om vis te vangen. Dat was atijd spannend. Bij de paats aangekomen iep je op een ange krib die nog maar voor minder dan de heft boven het water uitstak. Aes om je heen was nog nat en dus wist je dat het afgaand tij was. Aan de oostkant van de krib stond over een breedte van ca. 20 m nog 70 cm water dat angs de dijk in een kein haventje dooriep. Mijn doe was om daar naast de krib met de hand vissen te vangen. As het water nog te hoog stond, had ik as aternatief hengeen op de krib. Op een middag stroomde er nog circa 2 cm water op de zandpaat vanuit dat iets diepere haventje naar de rivier. Er kwamen aerei vissen voorbij zoas tientaen gasaatjes, botjes van 2 cm, riviergrondes, bankvoorns en toen opeens een kronkeende bijzondere vis waarvan ik de naam niet wist. Hij was anggerekt en rond met engtestrepen en vee bekdraden. Later kwam er nog een tweede voorbij. Deze heb ik in een emmer mee naar huis genomen en mijn vader op de proef gested. Hè joh, dat is een weeraa, een soort barometer. Ik heb deze weeraa in een aquarium gehad en die sprong er inderdaad uit as er ruw weer aankwam. Later kwam ik er achter dat hij officiee grote modderkruiper heet. Jaap Tromp Toevaig kreeg RAVON onangs onderstaande meding van een ezer: Achter mijn huis in Hardinxved-Giessendam igt een troosteoos ogende soot, athans zo ijkt het. De soot is beschoeid en is ongeveer 1.2 m diep waarvan een meter door rottend bad is opgevud. Een groot dee van het jaar is het wateroppervak voedig met kroos bedekt. In het zeer vroege voorjaar van 2011 was ik de soot handmatig aan het baggeren. Daarbij kwam ik potseing een grote modderkruiper tegen. Het dier was 25 cm groot. s Zomers zie ik regematig angwerpige vissen wegschieten. Omdat er in de soot verder uitsuitend driedoornige stekebaars voorkomt, zijn dat waarschijnijk ook grote modderkruipers. Een prutsootje of toch niet? Paddentrek De gewone pad Links: Reuze snoek uit Vinkeveen, Rechts: Zam gevangen in Doesburg De spanning is niet meer te houden Man wi vrouw en vrouw wi man Vrijen, sex, ichameijkheid Geen weg die dat tegen za houden Miskend vanwege zijn uiterijk schrijft een zekere schrijver over de pad in zijn schrijfse genaamd De Gedeprimeerde Kieviet Bunzing, kraai of autostroom t Houdt ze niet van deze droom In fantasie reeds iefgehad In de praktijk een patte pad Maar a die daar genoemde wratten wegen niet op tegen die onwaarschijnijk mooie prachtige kastanjebruine ogen 8 Heeft u ook euke krantenartiketjes uit de oude doos? Stuur ze in! Geschreven door Mare Nynke voor Paddenwerkgroep De Refter te Ubbergen 9 Pad, mocht je ooit uitsterven dan za ik iedere mooie prinses die ik tegen kom kussen om je weer terug te krijgen Frans Hagedoorn Bijzondere paring, ziet u waarom? (Foto: Jeger Herder)

6 Adders en handschoenen Sinds enkee jaren wordt er op het Mantingerved popuatieonderzoek naar adders verricht. Adders worden daarbij gevangen om een foto van de kopschiden te maken. Zodoende kunnen zij individuee worden herkend. Bij vangst, zuen adders in de meeste gevaen een bijtpoging doen. Gedurende het onderzoek dat in 2007 startte, zijn twee soorten handschoenen gebruikt, nameijk ederen ashandschoenen en HexArmor handschoenen. Lederen ashandschoen De ederen ashandschoenen (rundnerfeder met spiteder kap) zijn bij Lasauec gekocht. Voor de veiigheid gebruikten we atijd een dubbe paar, nameijk een dikke en een dunne nappa-ederen variant. De dunne handschoen werd dan in de dikke handschoen gestopt voor extra veiigheid. Van 2007 t/m 2008 zijn circa 100 adders met deze handschoenen gevangen. Hoewe we zef nooit door de handschoen heen gebeten zijn hebben we meerdere keren gezien dat de giftanden het eer penetreerden. Daarnaast beken het stugge handschoenen te zijn, waardoor je weinig gevoe hebt bij het hanteren van adders. Dit kan er toe eiden dat je greep harder of zachter was dan nodig. HexArmor Om veiiger te kunnen werken werd in 2008 een aternatief gezocht. Na een zoektocht op internet kwamen we in 2008 HexArmor type R8E 3180 handschoenen tegen. HexArmor handschoenen zijn opgebouwd uit drie pantseragen van kunststof schidjes. Vogens de omschrijving en reviews op het internet zouden deze handschoenen in zeer hoge mate puncture resistant zijn. Een nadee is dat de aanschafkosten erg hoog zijn, ca. $200,- per paar (exc. verzend- en Harod en Cees tijdens hun adderonderzoek (Foto: Arjan van de Lugt) importkosten!). Ondanks dat beek het geen verkeerde besissing. Na enkee tests met injectienaaden waren we sne overtuigd dat deze handschoenen daadwerkeijk vee meer weerstand bieden dan de ederen ashandschoenen. Een ander zeer groot voordee is de grotere mate van gevoe bij het hanteren van de adders (minder stress voor de adders). In 2011 kwam er een aangepaste versie van de HexArmor R8E 3180 handschoen weke wij ditmaa in Engeand bij snakeprofessiona.com hebben bested. De schidjes zijn bij deze variant iets groter. Bovendien hebben we de indruk dat ze wat soepeer zijn. Met ieder type hebben we inmiddes ruim 200 adders gehanteerd. De eerste HexArmor R8E hebben we gebruikt van 2008 tot en met De nieuwe HexArmor R8E 3180 handschoen hebben we in 2011 voor het eerst gebruikt. Een nadee van HexArmor handschoenen is de geringe sijtvastheid. Op de pam en onderzijde vingers van de handschoenen zitten keine siiconen puntjes die voor optimae grip zorgen. Echter, deze aag beschadigt gemakkeijk as ruwe objecten zoas stenen worden opgepakt. Hoewe de HexArmor handschoen de hoogst mogeijke graad van bescherming biedt, moeten we we vermeden dat het hanteren van gifsangen met handschoenen atijd een risico met Hygiënisch het ved in Het za voor veen wennen zijn, maar het is heaas noodzakeijk: hygiënisch werken in het ved om de verspreiding van ziekteverwekkers voor amfibieën en vissen te voorkomen. De huidziekte chytridiomycose, veroorzaakt door de schimme Batrachochytrium dendrobatidis, veroorzaakt weredwijd massae sterfte onder amfibieën, ook in Europa. Deze schimme is ook in Nederand aanwezig. Eind 2010 is ranavirus in Nederand aangetoond. Er zijn verschiende ranavirussen. Ranavirussen kunnen massae sterfte veroorzaken in popuaties vissen, amfibieën of reptieen. De uitbraken zijn meesta van korte duur en komen voora voor rond de zomer. Ruim duizend groene kikkers en enkee kamsaamanders stierven in september 2010 in een vijver bij het bezoekerscentrum van Dwingederved. Het is bij beide ziektes duideijk dat de mens een beangrijke ro speet as verspreider van de schimme of van het virus. Om die reden kunnen activiteiten in het ved een potentiee risico vormen voor amfibieën. Eenvoudige desinfectiemaatregeen die keding en vedmateriaen reinigen, zijn zeer effectief in het verminderen van de verspreiding van schimmes of virussen naar nu nog schone gebieden. zich meebrengt. We achten de kans erg gering dat een adder door de HexArmor handschoen heen za bijten, maar een 100% garantie is er niet. Er staat dan ook duideijk in het abe van de handschoenen puncture resistant en niet puncture proof. Desatniettemin zijn wij na a die jaren nog geen handschoen tegengekomen die betere bescherming biedt dan deze handschoenen. Harod van der Poeg & Cees Vermeer Nawoord redactie: Het oppakken van adders en andere sangen is aeen toegestaan met vergunning van de terreinbeheerder en een ontheffing van de Fora- en faunawet. Neem verschiende sets vedmateriaen mee (bijv. voor eke poe een nieuw/schoon net) Desinfecteer tussen ocaties met 70% acoho of met VirkonS Verpaats geen amfibieën, vissen of waterpanten HexArmor handschoen (Foto: Arjan van de Lugt) Lederen handschoen (Foto: Geurt Wosink) RAVON heeft op de website een eenvoudig protoco staan waarin de preventieve maatregeen staan die u kunt nemen om ervoor te zorgen dat u geen ziektes verspreidt. Hier staan ze in het kort opgenoemd: 10 11

7 De aatste oodjes wegen het zwaarst Stand van zaken van het verspreidingsonderzoek reptieen en amfibieën % 80% Jeger Herder In 2011 is er opnieuw vee werk verzet door de vrijwiigers. In maar iefst x10 km-hokken zijn waarnemingen verzamed van de doesoorten van het verspreidingsonderzoek. In totaa is nu 85% van het verspreidingsbeed van de doesoorten geactuaiseerd. Doesteing is het voedig actuaiseren van de verspreiding van de doesoorten over de periode In het begin van deze periode zijn we op nu begonnen en moesten ae 10x10 km-hokken binnen de verspreiding van de doesoorten onderzocht worden. De jaren daarna zijn gebruikt om gericht de nog niet geactuaiseerde hokken te onderzoeken. Waar in het begin van de periode de kerngebieden van de doesoorten en de hokken geegen in vee bezochte natuurgebieden sne ik kaart waren gebracht nam het aanta nieuw geactuaiseerde hokken ogischerwijs af per jaar. De hokken die ang open beven staan voor actuaisatie betreffen vaak marginae popuaties angs de randen van het verspreidingsgebied van de doesoort of hokken in afgeegen of agrarische gebieden waar minder waarnemers actief zijn. Dat de aatste oodjes het zwaarst wegen gedt dus zeker voor het verspreidingsonderzoek. Maar juist deze aatste hokken zijn van groot beang om een goed beed te krijgen van een soort. As het secht gaat met een soort is dat nameijk as eerste te merken angs de randen van haar verspreidingsgebied. In marginae habitats za de soort dan as eerste verdwijnen terwij de soort in de topgebieden nog stand za houden. Wanneer enke de beangrijkste popuaties gevogd worden zou een eventuee achteruitgang gemakkeijk gemist kunnen worden. We hopen dan ook dat iedereen dit aatste jaar nog een steentje bij wi dragen en juist eens een keer in een astig, nog te actuaiseren, 10x10 km-hok wi gaan kijken of de doesoort toch nog gevonden kan worden. Goede beoordeing van het CBS Het Centraa Bureau voor de Statistiek (CBS) werkt binnen het Netwerk Ecoogische Monitoring (NEM) nauw samen met RAVON en toetst de kwaiteit van het verspreidingsonderzoek Het Dodersummerved: top eefgebied voor reptieen (Foto: Jeger Herder) 60% 40% 20% 0% hazeworm zandhagedis gadde sang ringsang adder vuursaamander De grafiek geeft per doesoort het percentage van het verspreidingsgebied dat reeds geactuaiseerd is binnen de periode en de meetnetten. Eke doesoort krijgt van het CBS een beoordeing op basis van het percentage geactuaiseerde 10x10 km-hokken. Rekening houdend met het feit dat er nog één jaar verspreidingsonderzoek te gaan is zijn voor eind 2011 de vogende beoordeingscriteria vastgested: goed bij een actuaisatie van 75 % tot 100% matig bij een actuaisatie van 67% tot 74% secht bij een actuaisatie van 0% tot 66%. kamsaamander vinpootsaamander knofookpad rugstreeppad boomkikker heikikker poekikker Voor de gadde sang staan nog reatief vee hokken open ter actuaisatie (Foto: Jeger Herder) Totaa De grafiek geeft de tussenstand per soort van eind Op de knofookpad na scoort het verspreidingsonderzoek voor ae soorten een goed as beoordeing. Een knappe prestatie waar we met zijn aen best trots op mogen zijn. Er is echter nog één jaar te gaan en om aan het eind van de periode een goed te scoren dient per soort 85% of meer van de hokken geactuaiseerd te zijn. Voor een groot aanta soorten is dat aanta reeds gehaad. Voor een aanta soorten nog net niet en juist aan die soorten wien we dit jaar extra aandacht besteden. Het gaat dan bij de reptieen om de gadde sang (78%) en hazeworm (83%) en bij de amfibieën om de kamsaamander (81%), heikikker (82%) en knofookpad (70%). Dit zijn soorten die door hun verborgen evenswijze astig te vinden zijn of soorten met een hee groot verspreidingsgebied waardoor het totaa aanta hokken erg hoog igt. De kaarten op de webmodue van het verspreidingsonderzoek zijn reeds geüpdate, kijk op om te zien weke hokken er nog voor je open staan. Voor vee soorten gaat het sechts nog om enkee hokken. Het zou mooi zijn as we dit aatste jaar nog een finke sag kunnen saan

8 Dit jaar za onder andere met environmenta DNA getracht worden de verspreiding van de knofookpad te actuaiseren (Foto: Jeger Herder) Hemevaartweekend 2011 in Limburg: Vrijwiigers, vroedmeesterpad en hazeworm (Foto s: Jeger Herder) Knofookpad De actuaisatie van het verspreidingsgebied van de knofookpad bijft met 70% duideijk achter bij de andere soorten. Dit komt in eerste instantie door de zeer verborgen evenswijze van de soort waardoor deze astig waar te nemen is en sechts in een beperkte periode (rond de voortpanting) goed is te inventariseren. Een tweede verkaring is ook dat het secht gaat met de knofookpad in Nederand. Het aanta popuaties is sinds 1950 met meer dan de heft afgenomen in Nederand. De overgebeven popuaties iggen veea geïsoeerd van ekaar waardoor er weinig genetische uitwisseing is. Aeen angs de Overijssese Vecht iggen nog aaneengesoten eefgebieden. Lokaa uitsterven betekent in de meeste gevaen ook definitief uitsterven op een ocatie. Het overgrote dee van de 38 overgebeven popuaties is aangewezen op een enke voortpantingswater en bestaat uit minder dan 10 roepende mannetjes. De kans op uitsterven is daarom groot op vee ocaties. RAVON zet zich a jaren actief in voor de bescherming en het behoud van de knofookpad. Zo worden beheeradviezen gegeven en zijn er haabaarheidsstudies uitgevoerd voor herintroductie van knofookpadden op ocaties waar de soort is uitgestorven en voor bijpaatsen van knofookpadden op kwetsbare ocaties. Komend jaar za er binnen het verspreidingsonderzoek getracht worden de huidige verspreiding van de knofookpad goed in kaart te brengen. Daarnaast wordt de soort ook opgenomen in het NEM Meetnet Amfibieën waardoor we de soort beter in de gaten kunnen houden. Voor het in kaart brengen van de verspreiding za er een nieuwe techniek worden ingezet: environmenta DNA. Deze techniek is gebaseerd op het feit dat ek organisme dat in het water eeft daarin DNA achteraat via urine, huidceen en faeces. Door watermonsters te verzameen en te anayseren op het DNA van de doesoort kan het voorkomen van een doesoort worden vastgested (zie de achterzijde: in de spotight of n). Dit jaar za andeijk een groot aanta oude vindpaatsen gecheckt worden met deze methode en we hopen daarmee op een aanta reeds opgegeven ocaties toch nog knofookpadden aan te tonen. Daarnaast zuen de sinds enkee jaren gebruikte onderwatermicrofoons worden ingezet. Deze geven betere resutaten bij het opsporen van roepende mannetjes. Met een combinatie van deze twee methoden hopen we een grote sag te saan voor de knofookpad in 2012 en vervogens de opgedane kennis te gebruiken voor de bescherming van deze bedreigde soort. Cursussen, excursies en inventarisatieweekenden In 2011 zijn er in het kader van het verspreidingsonderzoek Amfibieën en Reptieen 19 excursies georganiseerd, die op de RAVON website aangekondigd werden. In keiner verband zijn het er zeker nog meer geweest. Ook voor komend jaar worden werkgroepen en afdeingen weer uitgenodigd hun excursieprogramma aan RAVON door te geven, zodat deze op de website aangekondigd kunnen worden. We verzoeken iedereen bij het opsteen van het excursieprogramma rekening te houden met de nog te actuaiseren hokken voor de doesoorten. Excursies zijn nameijk bij uitstek geschikt om astige soorten of soorten die sechts in age dichtheid voorkomen te vinden door het grote aanta waarnemers dat tegeijk in een gebied op zoek gaat. Naast de excursies is uiteraard ook het Hemevaartweekend weer georganiseerd in Dit keer in Limburg, waar er bij uitzonderijke hoge temperaturen toch nog vee mooie waarnemingen zijn gedaan. In 2012 za het Hemevaartweekend in Midden-Brabant worden gehouden. We wien ae vrijwiigers van harte bedanken voor hun bijdrage aan deze activiteiten en aan het verspreidingsonderzoek en hopen in 2012 opnieuw een beroep op juie te kunnen doen! 14 15

9 Innovatief databeheer bij adderpopuatieonderzoek (Mantingerved) Overzichtspagina waarnemingen Adders met een zefde kopschidformue kunnen in de database eenvoudig met ekaar worden vergeeken Adderonderzoek Door ruiverkaveing aan het begin van de 20e eeuw raakte het Mantingerved versnipperd. Er beven vier heidegebiedjes over, ek met hun eigen adderpopuatie. Begin jaren 90 van de vorige eeuw is Vereniging Natuurmonumenten gestart om de gebiedjes weer met ekaar te verbinden zodat de verschiende adderpopuaties weer kunnen uitwisseen. Hiervoor wordt de tusseniggende agrarisch grond opgekocht en ingericht. Er wordt a een aanta jaren onderzoek gedaan naar de adderpopuatie van het Mantingerved. Beangrijke vraag is of er na deze inrichtingsmaatregeen a uitwisseing paatsvindt tussen de gebieden. Daarnaast wordt o.a. de popuatiestructuur en de igging van zomer- en winterhabitat binnen de verschiende gebieden in kaart gebracht. Om de verwerking van data te vereenvoudigen, is door de onderzoekers een op maat gemaakte webappicatie ontwikked. Individuee herkenning Om uitwisseing te kunnen constateren is individuee herkenning noodzakeijk. Adders kunnen individuee worden herkend aan de kopschiden op de bovenkant van de kop. Daarom wordt van eke gevangen adder de kop gefotografeerd. Nieuwe foto s worden vergeeken met de foto s die a in de database zitten en dit gaat via de webappicatie. Om het vergeijken te vereenvoudigen is in het vereden door de Werkgroep Adderonderzoek Nederand (WAN) de zogenaamde kopschidenformue ontwikked. Van acht vastgestede posities op de kop worden het aanta schiden geted waarna er een formue ontstaat. Deze kopschidenformue hoeft niet uniek te zijn voor een dier. Meerdere dieren kunnen dezefde formue hebben. Daarom moeten foto s asnog met ekaar vergeeken worden, maar dat hoeft aeen nog maar met dieren met dezefde kopschidenformue. Daarvoor wordt aan de inkerkant van het scherm de nieuwe foto getoond en aan de rechterkant verschijnen foto s van de dieren met een identieke kopschidenformue. Op deze manier kan de onderzoeker één voor één door de foto s baderen om te zoeken naar hervangsten. bekeken worden. Individuen worden via tabeen en kaarten gevogd door het gebied. Uit de gegevens bijkt dat er nog geen uitwisseing is tussen de verschiende gebieden. Trekbewegingen tussen winter- en zomerverbijven zijn echter we duideijk zichtbaar. Een waardevo onderdee is de mogeijkheid om met één druk op de knop overwinteringspekken op een kaart zichtbaar te maken. En deze pekken zijn voor de beheerder weer beangrijk om met het beheer rekening mee te houden. Andere toepassingen Omdat dit type webappicaties voor vee meer ecoogische onderzoeken een waardevo midde kan zijn voor het verwerken en inzichteijk maken van data, is Natuurbase opgericht. Het eerste project van Natuurbase is het ontwikkeen van een geijksoortige webappicatie voor de pas opgerichte Werkgroep Ringsangen Zuid-Hoand. Heeft u naar aaneiding van dit artike interesse of wit u meer informatie, kijk dan op of neem contact op met Rof van Leeningen via info@natuurbase.n Koekoekgedrag bij zandhagedis? Vrouwtje adder dat tweemaa is waargenomen. De vindpaatsen zijn rechts in de kaart zichtbaar Dataverwerking Data wordt via gestandaardiseerde formuieren ingevoerd in de webappicatie. Keuzeijstjes versneen en vereenvoudigen de invoer. Daarnaast zijn er nog wat extra automatische controes ingebouwd zoas controe op de reatie gesacht - drachtig (bijv. geen drachtige mannetjes mogeijk). Het principe van het invoeren van waarnemingen ijkt op bijv. Temee of Waarneming.n, maar het grote voordee t.o.v. deze twee website s is dat de webappicatie op maat is gemaakt. Specifieke data die met het adderonderzoek verzamed wordt, kan op de juiste manier worden verwerkt. Resutaten Vee van de resutaten kunnen automatisch via de webappicatie 3 juni 2011, uur. Hoterheide, Hoterberg Deze morgen vroeg op pad om voordat het te warm wordt mijn derde reptieenronde voor dit jaar te open. Speurend naar reptieen vat mijn oog potseing op iets op het pad. Zandhagedis eitjes! Dat moet zeker van een hagedisvrouwtje in hoge nood zijn geweest. Beter bekeken bijken de zeven eitjes voor de ingang van een eiafzet kuitje te iggen. Vreemd. Ik maak dat gaatje we een beetje groter en ro de eitjes er we in zijn mijn gedachten. Jammer om het zo maar te aten. Ik maak een paar foto s en begin het gaatje wat groter te maken. Nog maar net begonnen of potseing sprint er een zandhagedis vrouwtje uit het gat! Dit werpt een ander icht op de zaak: Zou dit vrouwtje een eiafzetpaats hebben ingepikt, de aanwezige eitjes naar buiten hebben gewerkt en zef aan de eg zijn gegaan? Mooie boe is dat, dat ijkt we koekoekgedrag. Hier moet de wetenschap zich maar eens over buigen, het za atijd we een geheim bijven want hagedissen spreken niet. Ik heb niet verder gegraven maar een eindje verderop zef een gaatje gemaakt en daar de zeven eitjes ingerod. Mogeijk was vrouwtje 2 inmiddes met de eg begonnen. Anton van Beek 16 17

10 Verspreidingonderzoek Reptieen en Amfibieën Agemeen Agemeen Agemeen Agemeen RAVON Werkgroep Ringsangen Zuid-Hoand Op diverse paatsen in Zuid-Hoand is het voorkomen van ringsangen bekend. Zo komen popuaties voor in onder andere Reeuwijk, Aphen aan den Rijn, de Krimpenerwaard en Gouda. Naast deze bekendere popuaties worden er ook eders in de provincie ringsangen gezien. In Boskoop en Leiden duiken met enige regemaat ringsangen op en er zijn aanwijzingen dat zij ook rond Rotterdam en Deft voorkomen of voorkwamen. Hoewe er in Zuid-Hoand archeoogische vondsten uit vchr. en waarnemingen uit het begin van de 20 e eeuw bekend zijn, ijkt een beangrijk dee van de huidige popuaties voort te komen uit uitzettingen die soms meer dan 70 jaar geeden hebben paatsgevonden. Of de soort ten tijde van de uitzettingen in Zuid-Hoand nog van oorsprong voorkwam is onderwerp van discussie. Hoe dan ook, het is inmiddes duideijk dat ringsangen zich prima thuis voeen in ons huidige gecutiveerde poderandschap en een vaste vertegenwoordiger is van de Zuid-Hoandse fauna. Ondanks dat popuaties in Gouda sterk onder druk staan, ijken anderen zich zefs (sterk) uit te breiden. Hoewe ringsangen erg mobie zijn en soms op grotere afstand van bekende popuaties worden waargenomen, is onbekend hoe de Zuid-Hoandse terreinen precies worden gebruikt. Staan popuaties met ekaar in verbinding?, zuen potentiëe eefgebieden zoas de Nieuwkoopse Passen binnenkort gekooniseerd worden en is aansuiting op Utrechtse popuaties vervogens te verwachten?, hoe migreren ringsangen zich binnen een eefgebied?, komen er we of niet ringsangen in Deft en Rotterdam voor?, waar zijn overa ringsangen uitgezet en waar kwamen zij vandaan? Ta van vragen waarop grotendees nog geen antwoord te geven is. A deze onbeantwoorde vragen maken onderzoek naar de Zuid-Hoandse ringsangen zo interessant. Om meer zicht te krijgen op a deze vragen, hebben we een de RAVON Werkgroep Ringsangen Zuid-Hoand opgericht. De doesteingen van de werkgroep zijn: In kaart brengen van de verspreiding van de ringsang in Zuid-Hoand; In kaart brengen van uitzettingen en indien mogeijk, het achterhaen van de herkomst hiervan; Inzicht krijgen in het terreingebruik door ringsangen d.m.v. popuatieonderzoek; Coördineren van broeihoop gereateerde zaken (aaneg & controe) De Werkgroep Ringsang Zuid-Hoand hoopt hiermee een beangrijke bijdrage te everen aan het behoud van deze bijzondere bewoner in onze podergebieden! Doe mee! Waarnemingen Wij roepen iedereen op om waarnemingen van ringsangen door te geven. Ook waarnemingen uit het vereden zijn waardevo en worden zeer op prijs gested, hoe oud dan ook! Waarnemingen kunnen worden doorgegeven via of per emai aan Richard Struijk (r.struijk@ravon.n). Ook zoeken wij mensen die actief waarnemingen wien verzameen in de omgeving van onderstaande paatsen. Dit kan dus ruim om de genoemde paats zijn. Gouda Moordrecht Aphen d/d Rijn Nieuwkoop Rotterdam Driebruggen Waddinxveen Boskoop Aaranderveen Leiden Reeuwijk Het verzameen kan paatsvinden door midde van vedwerk, maar voor de ringsang zijn interviews meesta nog effectiever. Het ondervragen van o.a. wandeaars, vissers en omwonenden (denk ook aan vokstuincompexen) evert vaak een schat aan nieuwe informatie op. Voor het verzameen van waarnemingen via interviews zijn enkee richtijnen opgested. Deze zijn te downoaden op Wi je graag weten waar je precies kunt gaan kijken bij bovengenoemde paatsen, neem dan contact op met Richard Struijk. Broeihopen Omdat de werkgroep een goed en actuee beed wi krijgen waar broeihopen voor ringsangen iggen, wordt iedereen verzocht deze informatie door te geven. Medt hierbij waar ze iggen, vanaf wanneer (jaarta) ze er a iggen en of ze regematig worden ververst. Ook horen wij graag of de broeihopen worden gecontroeerd, of er eischaen in zitten en wat de resutaten daarvan zijn. Informatie kan worden doorgegeven aan Cees Vermeer. Richard Struijk & Arjan van der Lugt & Cees Vermeer r.struijk@ravon.n; opesugt@onine.n; schider.cvermeer@ziggo.n; Wees aert op amfibieënsterfte DWHC en RAVON vragen hup bij het in kaart brengen In 2010 toonde het DWHC (Dutch Widife Heath Centre, Universiteit Utrecht) in samenwerking met RAVON bij een massae kikkersterfte in een ven in Nationaa Park Dwingederved het ranavirus aan as oorzaak. Om het mogeijk voorkomen van ranavirus eders in Nederand in kaart te brengen roepen het DWHC en RAVON uw hup in. Er worden nameijk nieuwe uitbraken verwacht omdat de voor het virus meest gunstige weersomstandigheden weer aanbreken. Wie sterfte van enige omvang onder amfibieën in de eigen woon-, werk- en/ of recreatieomgeving constateert, wordt dringend verzocht dat onmiddeijk te meden via het daarvoor beschikbare medingsformuier op de website De mensen van het DWHC nemen dan zo spoedig mogeijk contact met u op om inzending van de dieren te regeen, mits ze nog vodoende vers zijn. RAVON en DWHC werken zij aan zij in dit project. In overeg met de meder zuen de ocaties waar uitbraken paatsvinden, waar mogeijk, worden bezocht om type water en de daarin evende soorten goed in kaart te brengen. Buikpatroon ringsang uit Zuid-Hoand (Foto: Arjan van de Lugt) Ringsang (Foto: Wendy BachKoing) (Foto: Jöran Janse) 18 19

11 Portret van een exoot De bruine dwergmeerva De bruine dwergmeerva (Ameiurus nebuosus) is een redeijk zedzame exotische vissoort in Nederand. Het natuurijke verspreidingsgebied van deze soort besaat Noord- Amerika van Zuid-Canada tot aan Forida. Hierbuiten is de bruine dwergmeerva wijd geïntroduceerd in Noord- Amerika, Zuid-Amerika, Azië en Europa. De soort wordt in Nederand niet vaak aangetroffen, er zuen weinig mensen zijn die er eentje met hun schepnet gevangen hebben. Toch komt de bruine dwergmeerva a meer dan 100 jaar in ons and voor. Reden genoeg om de bruine dwergmeerva eens bij de kop (Foto: Jeger Herder) te pakken en kop en staart te geven. Uit de oude doos As we de Levende Natuur uit 1906 er op nasaan dan bijkt dat de dwergmeerva rond 1900 a een bekende vissoort in Nederands water was. De soort werd veevudig uitgezet. Eigenijk is dit vischje niet uitheemsch meer; t is a sedert dertig jaar (1887) in Duitschand gepoot en t breidde zich daar uit. In de aatste jaren zijn deze dwergmeervaen (Amiurus nebuosus) bij massa s in onze rivieren en passen uitgezet door de Heidemaatschappij, tot bevoking van ons verarmd vischwater. [De Levende Natuur, 1906] De aquariumhande en kweek van de destijds ook we Dwergwes genaamde exoot ijkt een beangrijke verkaring te zijn voor de tegenwoordige verspreiding van de soort zo bijkt ook uit Natura As jongens hadden wij een jaar of dertig geeden regematig Noordamerikaanse dwergmeervaetjes in ons aquarium. Zij werden speciaa terwie van de aquariumhouders geïmporteerd, -terwij de Nederandse Heidemaatschappij de teet ervan ter hand nam. Vogens Looyen (in Ringers abum Fitsende Vinnen) komen deze dieren nu ook a verwiderd voor in beken in de buurt van de viskwekerijen. Vandaar dus naar ae waarschijnijkheid de vangsten bij Eindhoven. [Natura, 1949] Huidige verspreiding Bruine dwergmeerva is met name in de zuidwesteijke heft van Nederand aangetroffen met zwaartepunten in Limburg, Noord-Brabant en rond Amsterdam (zie verspreidingskaartje). De soort ijkt zich definitief in Nederand gevestigd te hebben. Waarschijnijk gaat het om nazaten van de uitzettingen in het begin van de vorige eeuw. Op het kaartje is ook te zien dat de soort zich niet sterk heeft uitgebreid. Zeker gezien het feit dat deze vis a een eeuw in Nederand voorkomt. Opgeet! Waarnemingen van exotische vissoorten in Nederand zijn van groot beang voor het in kaart brengen van de verspreiding van deze dieren en het inschatten van eventuee risico s voor inheemse fauna. De bruine dwergmeerva komt inmiddes a meer dan een eeuw in Nederand voor en ijkt zich redeijk te beperken in zijn verspreiding. Er bijft ook na 100 jaar nog reatief vee onbekend over het voorkomen van deze vissoort in Nederand. Reden genoeg om iedereen te vragen goed op te etten op het voorkomen van deze soort in Nederandse wateren. Kom je deze of andere exoten tegen geef hem dan door via temee.n of waarneming.n. Bruine dwergmeerva (Foto: Pau van Hoof) Het verspreidingsgebied rond Amsterdam ijkt te zijn afgenomen. In Limburg en Noord-Brabant handhaaft de soort zich in de bekende gebieden. In het rivierengebied zijn er meer waarnemingen, dit kan een effect zijn van de toegenomen monitoringsintensiteit na Ecoogie De bruine dwergmeerva prefereert voedserijke stistaande wateren en poeen in de overstromingsvakten van aagandrivieren en kan zo n negen jaar oud worden. De soort is goed bestand tegen een hoge zuurgraad, age zuurstofgehates, waterverontreiniging en troebe water. Hij verbijft overdag in nauwe schuipaatsen en gaat in de avond en nacht op zoek naar voedse. Het dieet bestaat uit muggenarven, watervooien, waterkevers, en keinere vissen die opgespoord worden met behup van het zeer gevoeige zijijnorgaan en de ange bekdraden. Het zintuigenstese van de bruine dwergmeerva is bijzonder met zeer goed ontwikkede smaaken geurzintuigen en een gehoorbereik dat geijk is aan dat van mensen. Daarnaast is de soort erg gevoeig voor eektriciteit. De dieren worden na 2 jaar gesachtsrijp. De voortpanting geschiedt bij watertemperaturen boven de 15 graden. De soort zoekt hiervoor ondiepe paatsen op en maakt een nest onder boomwortes of ander schuimateriaa. De ouderdieren vertonen nestzorg waarbij de eieren worden beschermd en voorzien van vers water. De eieren komen na 6 tot 9 dagen uit. De arven en juveniee dieren zwemmen gedurende de eerste zomer in dichte schoen aan het wateroppervakte. Herkenning De bruine dwergmeerva vertoont sterke geijkenis met de zwarte dwergmeerva (Ameiurus meas). De twee soorten worden vaak verward, waardoor de exacte verspreiding onbekend is. Dwergmeervaen voeen gad aan en de schubben zijn niet zichtbaar. Het ichaam is donker en de buik is icht gekeurd (wittig). Bij de bruine dwergmeerva is de achterzijde van de voorste borstvinstraa sterk getand. Er is geen ichtgekeurde band aanwezig aan de basis van de staartvinstraen. Bij Verspreidingskaart bruine dwergmeerva Pakpaatje van de Dwergwes uit het paatjes abum Fitsende Vinnen Uitgegeven door Ringers Cacao- en Chocoade Fabrieken (1934) zwarte dwergmeerva is de achterzijde van de voorste borstvinstraa niet sterk getand. Het vinvies van anaaen staartvin is zwart gekeurd en contrasteert met de ichtgekeurde vinstraen. Arthur de Bruin 20 21

12 Agemeen Agemeen Agemeen Agemeen Activiteiten Activiteiten Activiteiten Activiteiten Contactpersonen Regiocoördinatoren en Werkgroepen (gesorteerd op voornaam) Projecten Schmaenbergvirus en wide dieren Er is in november 2011 een nieuw virus ontdekt, het Schmaenbergvirus (SBV). Dit virus is geassocieerd met aangeboren afwijkingen bij schapen- en geitenammeren in Nederand, Begië en Duitsand. Daarnaast is het virus aangetoond bij vowassen runderen met diarree en mekgiftdaing, en ook bij een enke misvormd geboren kaf. Het is nog niet bekend of het ook voorkomt en afwijkingen veroorzaakt bij wide herkauwersoorten. Verdachte gevaen bij wid (misvormde pasgeboren jonge dieren, vowassen dieren met niet vorderende partus, en mogeijk dieren met diarree) kunt u tot nader order meden bij het Dutch Widife Heath Centre: Verdachte dode dieren kunnen na overeg eventuee ook bij het DWHC onderzocht worden. Er wordt momentee uitgebreid onderzoek gedaan in binnen- en buitenand, waardoor informatie achterhaad kan zijn tegen de tijd van drukken. Daarom verzoeken wij u om op de hoogte te bijven via websites (DWHC, RIVM, CVI-WUR, GD Deventer). Voor meer informatie: dwhc@uu.n en Tekst: DWHC ( Hemevaartweekend voorjaar 2012 Naam Regio/werkgroep Contactgegevens MA MR VO RA MV Annie Zuiderwijk Duinen Eianden a.c.m.zuiderwijk@uva.n Antje Ehrenburg Duinen Waternet antje.ehrenburg@hccnet.n Arnod van Rijsewijk West-Brabant a.rijsewijk@ravon.n Arthur de Bruin Gederse vissers gedersevissers@gmai.com Cara van der Maas Het Gooi caravandermaas@ive.n Conn Barrett Duinen Zuid Hoand connpbarrett@yahoo.com Dick van Dorp Drenthe & Groningen dvandorp@home.n Domin Daessi Noordoost-Brabant d.daessi@onsbrabantnet.n Fabrice Ottburg Werkgroep Podervissen fabrice.ottburg@wur.n Gerrit Koenbrander Gederand g.koenbrander@versate.n Gert Jan Bankena Vissenwerkgroep De Prik g.bankena@upcmai.n Het jaarijkse Hemevaartweekend za paatsvinden van woensdagavond 16 mei t/m zondag 20 mei Dit jaar vindt het paats in Noord-Brabant. Standpaats is een groepsaccommodatie in Loon op Zand (Midden-Brabant). Het programma omvat zowe excursies naar gebieden waar bijzondere soorten voorkomen as naar gebieden van waaruit we a enkee jaren geen nieuwe waarnemingen van bepaade soorten hebben ontvangen. Het weekend is toegankeijk voor iedereen met interesse in amfibieën, reptieen en vissen. Tijdens dit weekend igt de nadruk op het verzameen van zovee mogeijk gegevens over het voorkomen van reptieen en amfibieën. Er word in keine groepjes geïnventariseerd. Naast deze excursies worden er s avonds ook ezingen gegeven en is er de traditionee soortenquiz. Er zuen vodoende ervaren vedmensen meegaan, zodat er ook vee te eren vat op dit weekend. Een schepnet, goede zakamp, (ies)aarzen en (indien in bezit) waadpak zijn de attributen die u mee dient te brengen. In beperkte mate zijn er ook waadpakken en schepnetten te een. De kosten voor het weekend zijn nog niet bekend, deze zijn afhankeijk van eventuee te ontvangen subsidies. Hierover vogt informatie op de RAVON website. Opgave kan via het formuier op de RAVON website, vanaf 12 apri Kijk op onder Activiteiten bij Hemevaartweekend 2012 voor meer informatie. Deenemers ontvangen voor het weekend nog aanvuende informatie. Foto: Jeger Herder Jeger Herder Vissenatas Noord-Hoand j.herder@ravon.n Jeroen Huisman Vissenwerkgroep Groningen/Drenthe jeroenhuisman@hotmai.com Jeroen Reinhod Fevoand reinhod@andschapsbeheer.net John Meis Friesand johnmeis@cheo.n Leon Wieteer Twente eonwieteer@cheo.n Martin Abers Twente ravon@concepts.n Martin Mechers Omgeving Amsterdam m.abers@concepts.n Marce Gutter Utrecht marce.gutter@provincie-utrecht.n Miche Kapee Zeeand mawkapee@gmai.com Pau vd Linden PWN Noord-Hoand pau.vd.inden@pwn.n Pedro Janssen Adderonderzoek NL pedro@pex.n Activiteitenoverzicht (meer informatie, wijze van aanmeden en kosten staan op Datum Aanvang Locatie Tite uur Utrecht Excursie Houddringe uur Zuid-Hoand Excursie rivierdonderpad en exoten Boven Merwede uur Gederand Excursie riviervissen in beekmondingen in de IJsse uur Utrecht Excursie omgeving Utrecht uur Utrecht Excursie Kwinteoyen uur Zuid-Hoand Excursie rugstreeppadden Abasserwaard uur Utrecht Excursie soten Lunetten Er zuen de komende maanden weer vee excursies en andere activiteiten gepand worden: kijk voor actuee informatie op de activiteiten pagina op de RAVON website! Wit u uw activiteit(en) opnemen in deze nieuwsbrief, geef dit dan door aan de redactie: k.joosten@ravon.n Richard Struijk Visatas Zuid-Hoand r.struijk@ravon.n Robert Top Noord-Hoand idranor@hotmai.com Ruud Luntz Duin en Kruidberg r.untz@natuurmonumenten.n Sander Hunink Noordoost-Brabant s_hunink@hotmai.com Stephan Huijgens Drenthe & Groningen danzigiv@gmai.com Teddy Dostra Friesand teddydostra@hetnet.n Ton Lenders Limburg tenders@home.n Wim Andea Friesand w.andea1@kpnpanet.n Wim vd Heuve Noordoost-Brabant wam.heuve@home.n Wim de Wid Utrecht wim.de.wid@ziggo.n MA = Meetnet Amfibieën MR = Meetnet Reptieen VO RA = Verspreidingsonderzoek Reptieen en Amfibieën MV = Meetnet Beek- en Podervissen Heeft u vragen of opmerkingen over het Meetnet Beek- en Podervissen, neem dan contact op met Richard Struijk, r.struijk@ravon.n

13 In the spotight Verspreidingonderzoek Reptieen en Amfibieën Meetnet Beek- en Podervissen Meetnet Reptieen Meetnet Amfibieën Environmenta DNA maakt vangen overbodig Environmenta DNA is een nieuwe inventarisatie methode gebaseerd op het feit dat ae in het water evende organismen in datzefde water DNA achteraten via urine, faeces en huidceen. Door watermonsters te verzameen en deze in het ab te testen op de aanwezigheid van DNA van de doesoort is het mogeijk de aanwezigheid van die soort in een water aan te tonen. Afgeopen jaar heeft RAVON in excusieve samenwerking met het Franse Spygen een succesvoe piotstudie gedaan waarbij de environmenta DNA methode ontwikked en getest is voor de grote modderkruiper. Hiermee is de eerste toepassing van environmenta DNA in Nederand een feit. Met sechts 20 minuten inspanning per ocatie is de grote modderkruiper op 7 van de 8 onderzochte ocaties aangetoond, wat neerkomt op een trefkans van 87,5%. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de periode van monsteren niet optimaa was omdat de grote modderkruipers in oktober reeds richting winterrust gaan. Verwacht wordt dat in het voorjaar mogeijk een nog hogere trefkans gehaad kan worden. Hiermee (en uit andere studies) bijkt environmenta DNA vee nauwkeuriger dan traditionee methodes zoas eektrovissen, schepnetvissen of het gebruik van fuiken. Zefs bij zeer age dichtheden van de doesoort is deze a aan te tonen met environmenta DNA. Dit biedt grote mogeijkheden voor onderzoek naar astig te detecteren soorten. De detectie in het ab gebeurt met behup van zogenaamde primers. Dit zijn korte stukjes DNA die enke hechten aan het DNA van de doesoort. Voor iedere soort moeten apart soort specifieke primers worden ontwikked en getest. Inmiddes zijn er primers voor onder andere de grote modderkruiper, knofookpad, kamsaamander en Amerikaanse brukikker. RAVON werkt samen met Spygen en de andere PGO s aan het ontwikkeen van primers voor meer soorten en het optimaiseren van de monstermethode. Daarnaast wordt ook een tweede toepassing onderzocht die het mogeijk maakt om uit een watermonster een compete soortenijst te genereren in paats van de aanwezigheid van één soort aan te tonen. Deze toepassing is reeds succesvo getest op amfibieën en vissen, maar momentee nog kostbaar. Kortom een methode waar we nog vee van gaan horen in de toekomst. Op de website vind je een gedetaieerde beschrijving van de methode, soorten waarvoor de methode reeds beschikbaar is, vee gestede vragen en pubicaties van onder andere het onderzoek naar de grote modderkuiper. Grote modderkruiper (Foto: Jeger Herder) 24