Vitamines voor groei en gezondheid: Ontwikkeling voeden vanuit de Zelf-Determinatie Theorie

Transcriptie

1 Vitamines voor groei en gezondheid: Ontwikkeling voeden vanuit de Zelf-Determinatie Theorie Prof. Dr. Maarten Vansteenkiste Copyright pag. 1

2 Stellingen Inleiding: Een voorbeeld uit het dagelijks leven 1. Wat zijn de vitamines voor groei? 2. Van gedragsverandering naar attitudeverandering 3. Hoe kan groei en gezondheid bevorderd worden? De cruciale rol van een autonomie-ondersteunende stijl Copyright pag. 2

3 ZELF-DETERMINATIE THEORIE Prof. Edward Deci (University of Rochester, NY) Prof. Richard Ryan (University of Rochester, NY) Copyright pag. 3

4 Het is niet steeds evident om volwassenen of kinderen aan te moedigen tot een gezonde levensstijl, ondanks alle goede bedoelingen! Copyright pag. 4

5 Dialoog Thuis: dialoog tussen u en uw 5-jarig kind Gelieve de rol van uw kind in te nemen Copyright pag. 5

6 Dialoog tussen uzelf en 5-jarig kind Kind: Neen, ik lust geen vis! Moeder: Kom, kom, niet overdrijven, hé. Het is maar een klein stuk. Kind: Ja? Dat is echt een groot stuk, kijk eens! Moeder: Mieke, we gaan niet opnieuw ruzie maken, he. Als je nu jouw vis niet opeet, dan krijg je straks geen dessert. Kind: Dat is niet eerlijk! Jij probeert mij gewoon te lokken! Jij eet toch ook niet graag rode kool! Moeder: We eten nu vandaag geen rode kool. Het is vis. En je hoeft zo niet te roepen en hier zo n groot probleem van te maken. Je had het al drie keren kunnen opeten. Kind: Ik moet, moet, moet hier altijd van alles doen. Jij wil hier gewoon altijd de baas spelen! (en Mieke loopt weg van tafel) Moeder: Wel, als je geen respect kan tonen voor wat ik klaar maak, dan krijg je ook geen dessert! Copyright pag. 6

7 Hoe voelde u zich na dit gesprek als kind? Kind voelt zich niet gehoord, want klacht wordt geminimaliseerd ontkend Moeder en kind praten naast elkaar; de situatie escaleert, want moeder begint te dreigen = kettingreactie Gesprek wordt een strijd, waarbij er verzet bij het kind naar boven komt Copyright pag. 7

8 Dialoog Bij de dokter: dialoog tussen rokende patiënt en dokter Gelieve de rol van de patiënt in te nemen Copyright pag. 8

9 Dialoog tussen dokter en patiënt Patiënt: Stoppen met roken zou ik toch moeilijk vinden. Dokter: Dat zou nochtans goed zijn. Je gezondheid zal er zienderogen op vooruit gaan. Patiënt: Dat zegt iedereen. Dokter: Maar dat is ook zo. Je ademhaling verbetert, je vindt jouw smaak terug en de kans op longkanker daalt. Patiënt: Dat kan wel zijn, maar ik leef maar één keer, he. Dokter: Wel, net daarom moet je stoppen met roken. Patiënt: We zien wel. Dokter: Ik kan het je alleen maar nog een keer benadrukken. Als dokter kan ik niets meer doen. Jij moet zelf verantwoordelijkheid nemen voor je gedrag. Copyright

10 Stelling I Wat zijn de vitamines van groei? Copyright

11 Welke behoeftes sluiten aan bij deze criteria? Eerder psychologisch dan fysiologisch Eerder universeel dan cultuurgebonden Eerder inherent dan verworven Eerder fundamenteel dan triviaal Copyright

12 A Autonomie Jezelf mogen zijn, vrijwillig mogen handelen, denken en voelen, gevoelens van keuze en psychologische vrijheid Copyright pag. 12

13 B Relationele Verbondenheid Warme, hechte en authentieke band met anderen, voor anderen zorg dragen en geliefd worden Copyright

14 C Competentie Bekwaamheid om een activiteit uit te voeren, gewenste doelen te bereiken en vaardigheden te ontplooien Copyright

15 SOCIALE CONTEXT ENERGETISCHE BASIS UITKOMSTEN Behoefteondersteunende omgeving Psychologische behoeftebevrediging Groei, betrokkenheid, gezondheid the best Behoeftebeknottende omgeving Psychologische behoeftefrustratie Passiviteit, agressie verzet the beast Vansteenkiste, M., & Ryan, Copyright R. M. (2013). On psychological growth and vulnerability: Basic psychological need satisfaction and need frustration as an unifying principle. Journal of Psychotherapy Integration.

16 Vitaliserende effect van behoeftebevrediging Grotere betrokkenheid Meer volharding Psychologische behoeftebevrediging Meer psychisch welbevinden Betere fysieke gezondheid Copyright

17 Illustratie 1: De rol van psychologische behoeftebevrediging in China, Peru, US en België

18 Copyright

19 Behoeftebevrediging niet enkel cruciaal voor ons psychisch maar ook ons fysieke welbevinden Copyright

20 Illustratie 2: De rol van psychologische behoeftebevrediging bij HIV-patiënten Campbell, R., Vansteenkiste, M., Delesie, L., Soenens, B., Tobback, E., Vogelaers, D., & Mariman, A. The role of basic psychological need satisfaction and sleep in the health related quality of life of people living with HIV. Manuscript submitted for publication.

21 .53** Globale psychische gezondheid ABC.33** Globale fysieke gezondheid Campbell, R., Vansteenkiste, M., Delesie, L. M., Mariman, A. N., Soenens, B., Tobback, E.,... & Vogelaers, D. P. (2015). Examining the role of psychological need satisfaction in sleep: A Self-Determination Theory perspective. Personality and Individual Differences, 77,

22 Hoe goed slaapt u? Illustratie 3: Behoeftebevrediging & slaap in heterogene groep van volwassenen Copyright

23 Slaapkwaliteit ABC -- 0/- Langer slapen Campbell, R., Vansteenkiste, M., Delesie, L. M., Mariman, A. N., Soenens, B., Tobback, E.,... & Vogelaers, D. P. (2015). Copyright Examining the role of psychological need satisfaction in sleep: A Self-Determination Theory perspective. Personality and Individual Differences, 77,

24 Behoeftefrustratie als vergif Malfunctioneren Psychologische behoeftefrustratie Gebrekkige zelfcontrole Verzet en weerstand Copyright

25 Als de behoeftes gefrustreerd raken, dan worden we meer vatbaar voor stress Illustratie 4: Behoeftefrustratie, stress en slaapuitkomsten bij studenten in een stressvolle periode: examens Campbell, R., Vansteenkiste, M., Beyers, W., Mouratidis, A., Soenens, B., Verstraete, N.,... Vogelaers, D. (2015). Examining the dynamics in adolescent sleep: the role of psychological need experiences. Manuscript submitted for publication

26 Stress 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 Pre-exam period Exam period Post exam period 0,4 0,2 0 Pre-exam period Exam period Post exam period Campbell, R., Vansteenkiste, Copyright M., Beyers, W., Mouratidis, A., Soenens, B., Verstraete, N.,... Vogelaers, D. (2015). Examining the dynamics in adolescent sleep: the role of psychological need experiences. Manuscript submitted for publication

27 Copyright Campbell, R., Vansteenkiste, M., Beyers, W., Mouratidis, A., Soenens, B., Verstraete, N.,... Vogelaers, D. (2015). Examining the dynamics in adolescent sleep: the role of psychological need experiences. Manuscript submitted for publication

28 Als de behoeftes gefrustreerd raken, dan loopt onze energietank leeg Illustratie 5: Behoeftefrustratie & burn-out bij leerkrachten Copyright

29 Emotionele uitputting Autonomie Verbondenheid Competentie -.64*** -.35*** -.44*** Cynisme -.49*** -.38*** -.42*** Copyright

30 Als onze energietank leeg loopt, dan verliezen we gemakkelijker onze zelfbeheersing Copyright

31 Dagboekstudie; N = 302; Gemiddelde leeftijd = 17.2 jaar Days Person A Person B Copyright pag. 31

32 Illustratie 6: Behoeftes, gezond eten & eetbuien bij vrouwelijke adolescenten Binge-Eating and Healthy Eating as a Function of Daily Need Satisfaction and Frustration Fixed effects Eetbuien Gezond eten Intercept (0.025) Dagelijkse behoeftebevrediging Dagelijkse behoeftefrustratie (0.017) *** (0.012) (0.025) 0.064*** (0.017) (0.012) Verstuyf, J., Vansteenkiste, Copyright M., & Soenens, B. (2013). Daily ups-and-downs binge eating symptoms: The role of need satisfaction, self-control pag. 32 and emotional eating style. Journal of Social and Clinical Psychology, 32,

33 Conclusie 1: De vitaliserende rol van behoeftebevrediging en de energieondermijnende rol van behoeftefrustratie ABC = voedingsbodem voor ons dagelijkse vitaliteit & gezonde levensstijl! Diverse populaties (klinisch, niet-klinisch) Diverse leeftijdsgroepen Frustratie van behoeftes ontlokt stress en onze batterijen geraken zeer snel leeg, zodat we zelfcontrole verliezen Bindmiddel tussen positieve psychologie & psychopathologie Copyright pag. 33

34 Stelling II: Van gedragsverandering naar attitudeverandering Copyright pag. 34

35 Copyright 35

36 Straf, beloning, verwachting Schaamte, schuld, zelfwaarde Persoonlijk relevant, zinvol Geboeidheid, interesse, plezier Waarom ga je in behandeling? omdat anderen kwaad worden als ik niets aan mijn probleem doe omdat anderen mij meer waarderen als ik in behandeling ga omdat ik me schuldig zou voelen als ik mijn familie in de steek laat omdat ik hoor te tonen dat ik er bovenop kan komen omdat ik de noodzaak hiervan inzie omdat deze behandeling me waardevol lijkt Proces van toenemende internalisatie = EIGENAARSCHAP omdat ik mezelf graag beter wil leren kennen omdat ik nieuwsgierig ben om te begrijpen hoe mijn problemen zijn gegroeid Moetivatie Willen Copyright pag. 36

37 Straf, beloning, verwachting Schaamte, schuld, zelfwaarde Persoonlijke relevantie, zinvol Geboeidheid, interesse, plezier Waarom doe je regelmatig aan beweging / sport? omdat mijn partner/hulpverleners anders teleurgesteld zijn omdat ik hoor te tonen dat ik sportieve successen kan boeken omdat ik de persoonlijke voordelen ervan inzie; ik heb gewoon meer energie omdat ik het plezant vind Druk, verplichting, stress Welwillend, zelfgekozen Gecontroleerde Motivatie Autonome Motivatie

38 Van gedrag naar identiteit: De noodzaak van een intern kompas Copyright pag. 38

39 Straf, beloning, verwachting Schaamte, schuld, zelfwaarde Persoonlijke relevantie, zinvol Geboeidheid, interesse, plezier Waarom koos je voor een beroep als? om anderen te behangen / plezieren omdat het uitoefenen van dit beroep mijn ego streelt Proces van toenemende internalisatie = VEREENZELVIGING omdat ik dit een waardevolle job vind, voor mijzelf en de samenleving omdat ik dit een boeiende job vind; ik ben er door gepassioneerd Halfslachtige, Zelfvervreemdende identiteit Copyright Authentieke identiteit

40 Speelt het soort motivatie nu een rol? Copyright pag. 40

41 Illustratie 1: Willen en moeten bij depressieve patiënten Autonome motivatie Kans op herstel Afname van depressieve symptomen Copyright pag. 41

42 Illustratie 2: Eetregulatie: waarom let je op jouw eetpatroon? Autonome motivatie - Goesting ++ Gezond eten - kwaliteit Gecontroleerde motivatie - Moetivatie ++ Ongezond eten - kwantiteit Pelletier, L. G., Dion, Copyright S., & Levesque, C. S. (2004). Can self-determination help protect women against sociocultural influences pag. 42 about body image and reduce their risk of experiencing bulimic symptoms?. Journal of Social and Clinical Psychology, 23,

43 Dozijnen studies boden evidentie voor het de relevantie van het onderscheid autonome, relatief ten opzicht van gecontroleerde motivatie, voor 1. talrijke relevante gezondheidsuitkomsten Volharding versus opgeven Doelftreffend omgaan met tegenslagen (coping) Gezonde levensstijl Psychisch welbevinden 2. in zeer diverse levensdomeinen Fysieke activiteit Eetregulatie Stoppen met roken Alcohol- en drugsabstinentie 3. binnen verschillende populaties Rokers Personen met overgewicht Chronisch zieken Diabetici Vansteenkiste, M., Niemiec, C., & Soenens, B. (2010). The development of the five mini-theories of self-determination theory: An historical overview, Copyright pag. 43 emerging trends, and future directions. In T. Urdan & S. Karabenick (Eds.). Advances in Motivation and Achievement, vol. 16: The decade ahead (pp ). UK: Emerald Publishing.

44 Van de patiënt naar de hulpverlener Copyright pag. 44

45 Straf, beloning, verwachting Schaamte, schuld, zelfwaarde Persoonlijke relevantie, zinvol Geboeidheid, interesse, plezier Waarom help je jouw partner / de patiënt? omdat hij anders kritiek geeft omdat ik me schuldig zou voelen hem in de steek te laten omdat ik dit zelf heel zinvol vind; de patiënt is er mee geholpen omdat ik dit graag doe omdat ik me pas goed voel als mijn patiënten vooruitgang maken Copyright Patiëntgebonden contingente zelfwaarde

46 Illustratie 3: Motivatie om te helpen: waarom helpt een partner een patiënt met chronische pijn op dagelijkse basis? Kindt, S., Vansteenkiste, M., Loeys, T., & Goubert, L. (in press). Helping motivation and well-being of chronic pain couples: A daily diary study. Pain.

47 Partners Moetivatie vs. goesting partner ABC partner Relationele spanning Positief & Negatief affect Help-burnout Patiënt Relationele spanning ABC patiënt Tevredenheid hulp Hinder chronische pijn Kindt, S., Vansteenkiste, M., Loeys, T., & Goubert, L. (in press). Helping motivation and well-being of chronic pain couples: A daily diary study. Pain.

48 Conclusie 2: Kwaliteit van motivatie telt! Het fundamentele onderscheid binnen de ZDT is dat tussen autonome of vrijwillige en gecontroleerde of gemoetiveerde motivatie. Ook van toepassing op identiteit = intern kompas Copyright pag. 48

49 Stelling III Hoe kunnen hulpverleners groei bevorderen? De cruciale rol van een autonomieondersteunende stijl Copyright pag. 49

50 VOEDINGSBODEM ENERGETISCHE BASIS UITKOMSTEN Contextuele factoren Psychologische behoeftebevrediging Groei, betrokkenheid, gezondheid the best Persoonskenmerken Psychologische behoeftefrustratie Passiviteit, agressie verzet the beast Vansteenkiste, M., & Ryan, Copyright R. M. (2013). On psychological growth and vulnerability: Basic psychological need satisfaction and need frustration pag. as an 50 unifying principle. Journal of Psychotherapy Integration.

51 Illustratie 1: De gunstige rol van mindfulness Mindfulness = vorm van bewustzijn receptieve en niet-beoordelende houding ten opzichte van ervaringen in het heden ontvankelijkheid Beschermende factor + voorspeller van gunstige uitkomsten

52 Campbell, R., Vansteenkiste, M., et al. (2015). Examining the role of psychological need satisfaction in sleep: A Self-Determination Theory perspective. Personality and Individual Differences, 77,

53 Illustratie 2: Integratieve emotieregulatie als veerkrachtfactor

54 Integratieve emotieregulatie ++ Suppressie - Behoeftebevrediging -- Depressie Dysregulatie -- Copyright pag. 54

55 VOEDINGSBODEM ENERGETISCHE BASIS UITKOMSTEN Contextuele factoren Psychologische behoeftebevrediging Groei, betrokkenheid, gezondheid the best Persoonskenmerken Psychologische behoeftefrustratie Passiviteit, agressie verzet the beast Vansteenkiste, M., & Ryan, Copyright R. M. (2013). On psychological growth and vulnerability: Basic psychological need satisfaction and need frustration pag. as an 55 unifying principle. Journal of Psychotherapy Integration.

56 Autonomieondersteuning: Algemene beschrijving Stijl Vertrekpunt Autonomieondersteunende stijl Belevingswereld persoon: Voorstellen, gevoelens, interesses Grondhouding Nieuwsgierigheid, openheid, flexibiliteit Aansluiting zoeken bij psychologische behoeftes Afstemmen op belevingswereld Gevoel bij persoon Ik mag mijzelf zijn - Autonomie Copyright pag. 56

57 Zes bouwstenen van een autonomie-ondersteunende stijl Copyright pag. 57

58 Taakvreugde Inbreng Duiding Autonomie-ondersteunende stijl: er is ruimte voor Uitnodigende taal Hun stem Hun ritme Copyright pag. 58

59 Illustratie 1a: Het belang van taal Probeer op een uitnodigende in plaats van dwingende wijze te communiceren. Maakt dit dan een verschil uit? Vansteenkiste, M., Copyright Simons, J., Lens, W., Soenens, B., & Matos, L. (2005). Examining the motivational impact of intrinsic versus extrinsic pag. goal 59 framing and autonomy-supportive versus internally controlling communication style on early adolescents' academic achievement. Child Development, 76,

60 Procedure Deelnemers: 80 5 de & 6 de studiejaar obese kindeneren (11-12 year) (adjusted BMI > 182%) Taak: tekst lezen over klavertje vier (30 min.) Setting: real-life setting = tijdens normale klasuren Instructies Vansteenkiste, M., Copyright Simons, J., Lens, W., Soenens, B., & Matos, L. (2005). Examining the motivational impact of intrinsic versus extrinsic pag. goal 60 framing and autonomy-supportive versus internally controlling communication style on early adolescents' academic achievement. Child Development, 76,

61 1) Leren - Oppervlakkig - Diepgaand Intern controlerend - dwingend Autonomieondersteunend 2) Fruit eten - Korte termijn - Lange termijn Vansteenkiste, M., Copyright Simons, J., Lens, W., Soenens, B., & Matos, L. (2005). Examining the motivational impact of intrinsic versus extrinsic pag. goal 61 framing and autonomy-supportive versus internally controlling communication style on early adolescents' academic achievement. Child Development, 76,

62 Deze tekst die we je vragen te lezen, vertelt je iets meer over eetgewoontes die je kan aanleren. Door iedere dag een stukje uit elk blaadje Voorbeeld: van het klavertje Veld-experiment vier te eten, kan je proberen om wat op je voeding te letten. Onderzoekers zeggen immers dat kinderen die iedere dag een stuk uit elk blaadje van het klavertje vier eten vaak denken dat hun gezondheid, als ze jaar oud zijn, beter zal zijn; kinderen denken ook vaak dat ze dan fitter zullen blijven. Bovendien denken vele kinderen dat ze op die manier ook actiever zullen blijven. Om zich beter te voelen over hun gezondheid en conditie volgen vele kinderen dan het klavertje vier door bijvoorbeeld fruit, yoghurt en groenten te eten in plaats van te snoepen of frisdrank (bvb. cola, fanta, ice-tea enz.) te drinken. Vele kinderen volgen dus het klavertje vier omdat ze zich schuldig zouden voelen indien ze ziek en ongezond zouden worden door hun eigen schuld, of niet langer fit en actief blijven door hun eigen fout. Het is dus voor je eigen goed dat we je vragen om deze tekst over het klavertje vier aandachtig te lezen. Copyright pag. 62

63 De tekst die we je vragen te lezen, vertelt iets je meer over de eetgewoontes die je kan aanleren. Onderzoekers zeggen dat kinderen aandacht kunnen besteden aan hun voeding door bijvoorbeeld iedere dag één stukje uit elk blaadje van het klavertje vier te eten. Op die manier blijf je later, als je jaar oud bent, immers kerngezond en fit. Bovendien kan je op die manier ook actief en in goede conditie blijven (je kan bijvoorbeeld lang blijven bewegen en sporten). Kerngezond en actief blijven kunnen voor jou goede redenen zijn om te proberen om het klavertje vier na te leven door bijvoorbeeld fruit, yoghurt en groenten te eten in plaats van te snoepen of frisdrank (bvb. cola, fanta, ice-tea, enz.) te drinken. Omdat je erdoor gezond blijft, kan je dus proberen om het klavertje vier dagelijks op te volgen. Maar ook als je actief en fit wil blijven, zodat je lang kan blijven doorgaan als je moet bewegen en sporten, kan je ook beslissen om het klavertje vier te volgen. Omwille van deze reden kan het dus belangrijk zijn om deze tekst over het klavertje vier aandachtig te lezen. Copyright pag. 63

64 8,5 8 7,5 7 6,5 6 oppervlakkig leren diepgaand leren 5,5 5 4,5 4 Autonomieondersteunend Intern controlerend Vansteenkiste, M., Copyright Simons, J., Lens, W., Soenens, B., & Matos, L. (2005). Examining the motivational impact of intrinsic versus extrinsic pag. goal 64 framing and autonomy-supportive versus internally controlling communication style on early adolescents' academic achievement. Child Development, 76,

65 Stukken fruit Fruit eten over tijd in functie van communicatiestijl ZDT: Internalizatieproces Baseline 1 week 3 weken Tijdslijn Autonomieondersteunend Controlerend Copyright pag. 65

66 Illustratie 1b: Het belang van taal Wijze van communiceren en cortisolsecretie: Bestaat er hardere evidentie? pag. 66 Reeve, J. & Tseng, C.-M. (2011). Cortisol reactivity to a teacher s motivating style: The biology of being controlled versus supporting autonomy. Motivation and Emotion, 35,

67 Copyright Reeve, J. & Tseng, C.-M. (2011). Cortisol reactivity to a teacher s motivating style: The biology of being controlled versus supporting autonomy. Motivation and Emotion, 35,

68 Copyright pag. 68 Reeve, J. & Tseng, C.-M. (2011). Cortisol reactivity to a teacher s motivating style: The biology of being controlled versus supporting autonomy. Motivation and Emotion, 35,

69 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Cortisolresponse Cortisolreductie Reeve, J. & Tseng, C.-M. Copyright (2011). Cortisol reactivity to a teacher s motivating style: The biology of being controlled versus pag. supporting 69 autonomy. Motivation and Emotion, 35,

70 Uitnodigende taal (Be)vragen Kunnen Voorstellen Willen Proberen Dwingende taal Bevelen Moeten Horen Verwachten Dreigen Copyright pag. 70

71 Illustratie 2: Duiding is goed, tenzij deze uitleg vanzelfsprekend is Copyright pag. 71

72 Dialoog tussen dokter en patiënt Patiënt: Stoppen met roken zou ik toch moeilijk vinden. Dokter: Dat zou nochtans goed zijn. Je gezondheid zal er zienderogen op vooruit gaan. Patiënt: Dat zegt iedereen. Dokter: Maar dat is ook zo. Je ademhaling verbetert, je herwint je smaak en de kans op longkanker daalt. Patiënt: Dat kan wel zijn, maar ik leef maar één keer, he. Dokter: Wel, net daarom moet je stoppen met roken. Patiënt: We zien wel. Dokter: Ik kan het je alleen maar nog een keer benadrukken. Als dokter kan ik niets meer doen. Jij moet zelf verantwoordelijkheid nemen voor je gedrag. Copyright pag. 72

73 Via duiding kunnen we anderen bewegen tot meer vrijwillige verandering, omdat de verandering meer wordt aanvaard. MAAR. het soort uitleg is van cruciaal belang en dient: - Persoonlijk zinvol te zijn - Nieuwe informatie te bevatten vanzelfsprekend Zoniet, dan dreigt de geboden uitleg over te komen als preken en overtuigen. - Goed getimed te zijn Copyright pag. 73

74 Illustratie 3: Een weerspanning persoon = interessant veeleer dan irritant! Probeer met weerstand mee te veren overtuigen, trekken & sleuren! Copyright pag. 74

75 Dialoog tussen dokter en patiënt Patiënt: Stoppen met roken zou ik toch moeilijk vinden. Dokter: Je houdt wel van die sigaret. Patiënt: Wel, ergens wel. Het is een beetje een troost als ik gestresseerd ben. Dokter: Je wordt er rustiger door als je een sigaret rookt. Patiënt: Ja, ik neem dan even pauze en dan zie ik de zaken weer helderder. Dokter: Denk je dat het de sigaret is die voor de rust zorgt of het feit dat je pauze neemt? Patiënt: Goede vraag. Zo had ik het nog niet bekeken. Ik denk beide. Dokter: Waarom is de sigaret voor jou ook nog waardevol? Copyright pag. 75

76 Hoe? Drie strategieën 1) Aandachtig luisteren is zeer cruciaal! 2) Valideer / erken het perspectief van persoon 3) Toon zelf interesse en probeer nieuwsgierig te zijn Copyright pag. 76

77 Wat is de doelstelling? - Iemand overtuigen? Verandering nastreven = eigen agenda Probeer je bekeringsdrang te laten varen! Probeer niet te actiegericht te zijn! - De situatie verhelderen? nagaan of er een probleem of hulpvraag aanwezig is voor- en nadelen van huidige situatie helpen in kaart brengen

78 Copyright Alles op een rij

79 Copyright