Aartsbisdom Mechelen-Brussel Vicariaat Onderwijs Diocesane Pedagogische Begeleiding Secundair Onderwijs

Transcriptie

1 Aartsbisdom Mechelen-Brussel Vicariaat Onderwijs Diocesane Pedagogische Begeleiding Secundair Onderwijs Vakdocumenten chemie (22) Het Actieplan Natuurwetenschappen Destijds werd door het VVKSO een Actieplan Natuurwetenschappen opgestart. De inhoud ervan is weergegeven in verschillende brochures. Brochure (maart 99) Actieplan Natuurwetenschappen Visie op en actiepunten voor een actualisering van het natuurwetenschappenonderwijs in het aso Brochure 2 (mei 99) Didactische infrastructuur voor het onderwijs in de natuurwetenschappen. Bijlage bij het Actieplan Natuurwetenschappen Brochure (februari 995) Natuurwetenschappen en ethiek: tegenspraak of samenspraak? Brochure (maart 996) Didactisch materiaal per vak en per leerplan voor het onderwijs in de natuurwetenschappen Brochure 5 (herziene versie juni 29) Chemicaliën op school (CoS) De brochures zijn verkrijgbaar bij het VVKSO, Guimardstraat, Brussel (zie ook VVKSO-Mededelingen, 8 mei 99, Kl maart 996, Kl. 6. respectievelijk voor brochures, 2, en ). De meest recente versie van CoS-brochure 5 Chemicaliën op school, is te downloaden van - zie Lesmateriaal. Raadpleeg deze brochure voor informatie omtrent het al dan niet toegelaten gebruik van stoffen door leraren en/of leerlingen in het schoollabo van het secundair onderwijs, aangevulde risico- en veiligheidszinnen, het veilig stockeren van stoffen en tips voor afvalverwerking. Het Actieplan Natuurwetenschappen beoogde op de eerste plaats een actualisering van het onderwijs in de wetenschappen in het licht van de eenheidsstructuur. In de brochures worden een visie en een aantal concrete actiepunten voorgesteld. De noodzakelijke didactische infrastructuur en werkomstandigheden voor goed onderwijs in de wetenschappen komen uitvoerig en ruim gedocumenteerd aan bod. Het Actieplan richt zich vooral naar de aso-scholen en bevat ook talrijke aspecten die waardevol en nuttig kunnen zijn voor andere onderwijsvormen. Uit het Actieplan worden volgende onderdelen door de diocesane begeleiding nogmaals extra benadrukt. De aanstelling van een laboratoriumleider wetenschappen in elke school (zie VVKSO- Mededelingen, 8 mei 99, Kl. 6. en Actieplanbrochure, p.5). 2 Het evalueren van de schoolorganisatie met betrekking tot de verdeling van de lesopdrachten voor wetenschappen; de spreiding van de lesuren wetenschappen in de lessenroosters; het gebruik en de toegankelijkheid van de leslokalen voor wetenschappen; de opvang van nieuwe leraren; de bevoegdheden en taken van de vakgroep wetenschappen. DPB, F. de Merodestraat 8, 28 Mechelen, tel.: fax: dpb.mb@kerknet.be

2 Na het opstellen van een eigen SCHOOLACTIEPLAN NATUURWETENSCHAPPEN dient de implementatie ervan continu te worden voortgezet. De uitvoering van het Actieplan Natuurwetenschappen wordt ondersteund door de Coördinatiecommissie Natuurwetenschappen van het VVKSO, die als coördinerend orgaan optreedt, en wordt verder begeleid en geëvalueerd door de begeleidingsdiensten van diocesen en congregaties bij schoolbezoeken Professionalisering 2. Uitbouw van het vak chemie De aandacht van de leraren en schooldirecteurs wordt gevestigd op volgende belangrijke ontwikkelingen waarmee de uitbouw van het vak chemie gepaard gaat. A Experimenteel werk door leerlingen is een verplicht leerstofpunt in alle leerjaren van alle studierichtingen aso en van de meeste studierichtingen tso. Speciale aandacht dient te worden besteed aan de organisatie van leerlingenproeven, waarbij leerlingen, alleen of in groepjes van twee tot drie, zelfstandig experimenten uitvoeren in verband met de vakinhouden van het leerplan. Dit betekent dat noch het uitvoeren van de proeven door één of twee leerlingen vooraan in de klas, noch het maken van oefeningen (droog practicum), noch het oplossen van vraagstukken als practicum mag worden beschouwd. In een volwaardig leerlingenpracticum volgen alle leerlingen een uitgeschreven opdracht die kan variëren van totaal gesloten naar grotendeels open, afhankelijk van de ervaring van de leerlingen. Naar eigen wens opteert de leraar óf voor het aantal verplichte practica die elk een volledige lestijd duren (bijvoorbeeld tweemaal een lesuur), óf voor een spreiding van korte proefjes over een aantal lesuren equivalent aan het totaal aantal verplichte lesuren practicum (bijvoorbeeld viermaal een half lesuur). Bij elk practicum hoort het maken van een verslag, dat beknopt of uitgebreid, klassikaal of individueel, in de klas of thuis kan worden gemaakt, afhankelijk van de groep leerlingen. Men zal dus voldoende aandacht en zorg besteden aan de voorbereiding, de uitvoering en het verslag van de experimenten uitgevoerd door de leerlingen. In geen geval mogen tijdgebrek of tekort aan leermiddelen ingeroepen worden om de leerlingenpractica te schrappen. Een aantal beoogde vaardigheden en eindtermen kunnen immers enkel in deze lessen effectief aan bod komen. Zo verwijzen de algemene doelstellingen in de nieuwe leerplannen chemie van de tweede graad aso en tso zeer expliciet naar de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden tijdens leerlingenexperimenten en practica. De vakbegeleiding is steeds bereid de nodige adviezen te verstrekken zowel wat betreft de praktische organisatie van leerlingenproeven als de aankoop van leermiddelen. Leerjaar aso Aantal leerlingenpractica - lestijd per week Minstens 2 lestijden of equivalent ervan -2 lestijden per week Minstens 7 lestijden of equivalent ervan - lestijd per week Minstens 2 lestijden of equivalent ervan -2 lestijden per week Minstens 7 lestijden of equivalent ervan 5/6-2 graaduren Minstens lestijden of equivalent ervan per graad 5/6 - graaduren Minstens 9 lestijden of equivalent ervan per graad 5/6 - graaduren Minstens 2 lestijden of equivalent ervan per graad In de studierichtingen tso zonder uren laboratorium in de lessentabellen noch uren practica in de leerplannen, is het toch aan te raden, in de mate van het mogelijke, enkele eenvoudige leerlingenproeven in te lassen, bij voorkeur met dagelijkse stoffen. DPB, F. de Merodestraat 8, 28 Mechelen, tel.: fax: dpb.mb@kerknet.be

3 Tijdgebrek kan deels worden vermeden door een gepaste snelheid vanaf de eerste les, een oordeelkundig en niet slaafs volgen van het leerboek en een continue bijsturing van het jaarplan in de loop van het schooljaar. Directeurs dienen er mee over te waken dat het beoogde aantal lesuren effectief kan worden gegeven. Leraren en schooldirecteurs worden ertoe aangespoord om de didactische infrastructuur voor chemie (vaklokaal, voorbereidingsruimte voor de leraren, chemicaliënset, elementair labomateriaal, specifieke leermiddelen en toestellen,...) te verbeteren waar nodig! Bij het opstellen van een eigen financieel en organisatorisch plan wordt van de scholen verwacht dit plan verder concreet uit te werken om de vormingscomponent chemie in hun onderwijs alle kansen te geven. Centraal bij de keuze van leerlingenproeven staan de pedagogisch-didactische verantwoording en de continue aandacht voor veilig experimenteren, waarbij de integratie van de veiligheidsaspecten aan bod komt. Etiketten voor de stofvoorraden kunnen gekocht worden maar eveneens vlot en economisch aangemaakt worden in een beschikbaar computerbestand. Na het uitprinten worden de etiketten met doorzichtige plastiekfolie op de recipiënten vastgekleefd. Met de geplande invoering van het Global Harmonised System of GHS-systeem worden de pictogrammen en etikettering voor chemische producten drastisch gewijzigd: R- zinnen worden H-zinnen (hazard of gevarenaanduiding), S-zinnen worden P-zinnen (precaution of voorzorgsmaatregelen). december 2 is de limietdatum voor het produceren van zuivere stoffen in verpakkingen met de oude etikettering en gevarenlogo s. Bedrijven mochten nog tot eind 2 hun oude voorraad verkopen. Voor de verpakkingen van chemicaliën die op school aanwezig zijn of enkel binnen de school verdeeld worden, is er nog tijd tot december 22 voor zuivere stoffen, en tot mei 27 voor mengsels en oplossingen, om de etikettering aan te passen aan de nieuwe reglementering. Het belangrijkste is echter dat de producten geëtiketteerd zijn. Geadviseerd wordt vanaf nu bij elke vernieuwing van etiketten de richtlijnen van de CLP-verordening (classification, labelling and packaging of substances and mixtures) te volgen. De module voor afdruk van CLP-etiketten voor de nieuwe versie van de database Gevaarlijke stoffen is klaar: zie website Etiketten van veel gebruikte chemicaliën kunnen ook worden gedownload van - B Chemie in het tso Voor de geïntegreerde proef zal men trachten zoveel mogelijk gebruik te maken van de aanbevelingen die per studierichting worden gegeven in het Vademecum van de geïntegreerde proef. De leerling moet door deze proef zelfstandiger leren werken, wat een meerwaarde en een verhoging van de kwaliteit van het gegeven onderwijs inhoudt. Sommige laboratoriumproeven kunnen geschieden in het kader van de geïntegreerde proef. Voor het vak chemische technologie in de studierichting chemie volgt men het best de aanbevelingen wat betreft de urenverdeling over de verschillende leerstofpunten. De thema's die gericht zijn op het verwerven van het beroepsprofiel van operator mogen in geen geval worden verwaarloosd. C Afvalbeleid De chemieles en het leerlingenpracticum in het bijzonder lenen zich uitstekend om het milieubewustzijn van de leerling te cultiveren. Bewust nadenken over de manier van afvalverwijdering is een specifieke pedagogische taak van de chemieleraar, die verondersteld wordt hierbij het voorbeeld te geven. Daarom wordt extra aandacht gevraagd voor een concreet afvalbeleid in het labo. DPB, F. de Merodestraat 8, 28 Mechelen, tel.: fax: dpb.mb@kerknet.be

4 - Preventief kunnen een doordachte keuze van de proeven wat betreft de aard van de nodige chemicaliën, het werken met kleine porties en het hergebruik van de bereidingen in andere proeven de hoeveelheid afval sterk beperken. De afval van respectievelijk zuren, basen, zware metalen, organische stoffen zonder halogenen en gehalogeneerde KWS worden het best selectief verzameld in afzonderlijke recipiënten. Courante zuren en basen, gescheiden verzameld, kunnen op school verwerkt worden door neutralisatie en na sterke verdunning geloosd worden in de afvoerbuis. Hiervoor is echter wel een milieuvergunning nodig omdat ander dan huishoudelijk afval in de riolering terechtkomt. Oplossingen van bepaalde basen kunnen tevens gebruikt worden als huishoudelijke ontstopper en om de verzamelde zware metalen in oplossing neer te slaan als hydroxiden. Begin 25 werd tussen het VVKSO en de firma Van Gansewinckel een Raamcontract afvalverwerking afgesloten. De dienstverlening van de firma Van Gansewinkel ten aanzien van de scholen liep contractueel tot augustus 2. De firma is echter bereid om scholen aan dezelfde voorwaarden als voorheen verder te helpen. 2.2 Aandachtspunten in verband met jaarplannen Een goed jaarplan is een overzichtelijk en handig hulpmiddel bij de organisatie van de leerinhouden en laat toe te peilen naar de concrete verwerking van het leerplan zowel retrospectief als prospectief. Een jaarplan geeft weer welke accenten de leraar legt en weerspiegelt de diepgang van de aangebrachte leerinhouden. Enkele belangrijke kenmerken kunnen als volgt worden samengevat: In het jaarplan worden de leerinhouden en doelstellingen vanuit het leerplan en niet vanuit het leerboek vermeld. Een realistische planning moet het eventueel wegvallen van lessen ondervangen en een onnodige opstapeling van leerinhouden op het einde van het schooljaar verhinderen. Een jaarplan is dan ook een werkdocument, continu aanpasbaar en eventueel aan te passen tijdens het schooljaar. Een jaarplan toont dus per definitie een realistische verdeling van de leerplaninhouden en doelstellingen over het schooljaar en is geen weerspiegeling van het gebruikte leerboek. Per leerjaar volstaat één gezamenlijk jaarplan, door alle betrokken vakcollega's goedgekeurd en ondertekend. Vooraleer de leerplaninhouden en doelstellingen realistisch worden verdeeld over de vermoedelijk beschikbare lesuren wordt eerst een kalenderoverzicht gemaakt zoals met het voorbeeld hieronder wordt geïllustreerd voor het schooljaar Maak gebruik van de planning- en activiteitenkalender van de school. Het jaarplan wordt dan opgesteld voor de minst gunstige lesdag waarop dit leerplan onderwezen wordt. Geadviseerd wordt nog een tweetal lesuren minder te voorzien dan de eerste prognose toelaat. Dag sept okt nov dec jan feb maa apr mei juni tot maa dins woe don vrij Een concreet jaarplan is doorzichtig naar diepgang indien de leerplaninhouden doelstellend worden geformuleerd. De accenten kunnen zichtbaar worden gemaakt door per leerplandoelstelling een duidelijke tijdbesteding aan te geven. Dit betekent dat per leerinhoud het aantal lesuren vermeld wordt indien meer dan één les eraan wordt besteed. Toetsen en verplichte practica worden met onderwerp eveneens vermeld bij de leerstofrubrieken. DPB, F. de Merodestraat 8, 28 Mechelen, tel.: fax: dpb.mb@kerknet.be

5 Indien gewenst kunnen jaarplannen gebruikt worden als agenda. Als mogelijk voorbeeld wordt de eerste bladzijde van een gecombineerd jaarplan-agenda voor het aso-leerplan chemie II- weergegeven. Indien per klas een kopie beschikbaar is met tussenruimten om én de concrete lesdatum én verwijzingen naar het leerboek/cursus aan te vullen, dan is deze werkwijze perfect en kan aldus veel tijd aan administratie worden bespaard. Leermiddelen. Leerboeken voor chemie Herinnerd wordt aan volgende stelregels in verband met leerboeken: de inhoud en het opzet van het leerplan primeren nog altijd op de inhoud van leerboeken of zelf samengestelde leer- en werkteksten. Bij het volgen van leermiddelen moet men aandacht blijven hebben voor het verwezenlijken van de doelstellingen voorgeschreven door het leerplan van de betreffende studierichting. Kortom, het leerplan heeft steeds voorrang op het gebruikte leerboek of werktekst; indien leerboeken voor chemie ingevoerd zijn, moeten ze ook effectief tijdens de chemielessen gebruikt worden, d.w.z. dat de gegeven lessen duidelijk moeten gesitueerd worden in het leerboek en dat de verwijzing ernaar gebeurt in de agenda van de leerling; indien de leraar zelf leer- en werkteksten voor chemie samenstelt, moeten deze overeenstemmen met het gevolgde leerplan; didactisch goed verzorgd zijn; getypt zijn en als duidelijk leesbare kopieën worden verdeeld; ruim voorzien zijn van mooi, overzichtelijk, functioneel illustratiemateriaal; beantwoorden aan de nieuwe spelling. Verschillende leerboekenreeksen, grotendeels conform de vakinhouden en doelstellingen van de nieuwe leerplannen chemie, zijn beschikbaar. Bij de keuze van leerboeken moet er goed op gelet worden dat deze boeken gebruikt worden in de studierichtingen, graden en leerjaren waarvoor ze bestemd zijn..2 Het vaklokaal De leraren moeten over geschikte lokalen, gepast materiaal en de nodige producten kunnen beschikken. In de scholen waar dit nog niet gerealiseerd is, worden vakgroep en directeur dringend aangeraden een beleidsplan op te stellen en uit te werken. De begeleiding zal mee opvolgen in welke mate in de scholen rekening wordt gehouden met de evolutie in de didactische infrastructuur van het chemielokaal, zoals die geschetst staat in de leerplanbrochures en in de brochures van het Actieplan Natuurwetenschappen. Voor suggesties in verband met het inrichten en de uitrusting van een chemielokaal en bijbehorend preparatielokaal kan men steeds een beroep doen op de begeleiding. Bij schoolbezoeken zal wat betreft het vaklokaal speciale aandacht gaan naar: inrichting lokaal + veiligheidsvoorzieningen; het stockeren en etiketteren van chemicaliën volgens de adviezen in de brochure Chemicaliën op school ; gebruik van audiovisuele middelen: retroprojector, computer, beamer/smartboard; stoffententoonstelling en stereomodellen; leerboeken en vakliteratuur. Evaluatie Enkel waardevolle toetsen kunnen betrouwbare gegevens opleveren. Bepalend voor de kwaliteit van een toets is niet enkel de kwaliteit van de toetsvragen maar ook een verantwoorde puntenverdeling over de vragen en een analytisch correctiemodel dat empathisch is met de denkprocessen van de leerlingen. - 5 DPB, F. de Merodestraat 8, 28 Mechelen, tel.: fax: dpb.mb@kerknet.be

6 - 6 Summatieve toetsen dienen valide en representatief te zijn naar leerplandoelstellingen en gevarieerd te zijn wat betreft vraagtype, opdrachtinhoud en onderstelde cognitieve vaardigheden. Dit betekent onder meer dat naast korte en langere formuleringsvragen ook keuzevragen van diverse aard en sorteervragen een plaats mogen krijgen in een waardevolle toets. Het getuigt van een enge opvatting omtrent evaluatie in de chemie wanneer men het schrijven van namen, formules, reactievergelijkingen overdreven aan bod laat komen in de toetsen, hetzij in het aantal vragen hetzij in het aantal punten. Naar onderstelde cognitieve vaardigheden beperkt men zich niet tot reproductieve kennis- en reproductieve toepassingsvragen maar is er tevens aandacht voor het begrijpen, productief en creatief toepassen, analyseren en synthetiseren. Het gebruik van toetsvragen in een context met geïntegreerde figuren, krantenknipsels, etiketten, grafieken, tabellen met gegevens... wordt aangemoedigd indien de leerlingen hiermee vertrouwd zijn vanuit de formatieve toetsen of herhalingsoverhoringen. Uiteraard mogen de leerlingen tijdens de toetsen gebruik maken van het PSE. Ook determinatietabel, oplosbaarheidtabel, bereidingsschema van organische stoffen... mogen tijdens een toets worden geraadpleegd en worden dan ter beschikking gesteld van de leerlingen. In het kader van leren leren en probleemoplossend denken in het chemieonderwijs is het immers belangrijker dat leerlingen zulke gegevens kunnen interpreteren en verwerken dan dat ze deze gegevens kunnen reproduceren. De lay-out van een toets verdient de nodige aandacht. Moeilijk leesbare kopieën zijn niet aanvaardbaar. Gebruik liefst een getypte versie en zorg ervoor dat vraag en antwoord gelijktijdig zichtbaar kunnen zijn zonder dat een leerling telkens het blad moet omkeren. Een vruchtbaar schooljaar toegewenst! De pedagogisch begeleider chemie Brenda Vermaelen (vanaf september 22) Brusselsesteenweg 58/ 28 Mechelen Tel.: brenda.vermaelen@vsko.be brendavermaelen@stk.be Marie-Josée Janssens (tot oktober 22) Bogaardenstraat 2 5 Oud-Heverlee Tel.: (privé) of (KU Leuven) maria.janssens@chem.kuleuven.be P.S. Raadpleeg ook onder Vademecum de belangrijkste aandachtspunten voor het vak chemie tijdens het lopende schooljaar. DPB, F. de Merodestraat 8, 28 Mechelen, tel.: fax: dpb.mb@kerknet.be

7 Aartsbisdom Mechelen-Brussel Vicariaat Onderwijs Diocesane Pedagogische Begeleiding Secundair Onderwijs Naam en adres school Leerjaar + studierichting:... ( lestijd/week) Leerplan: D/22/78/5 Leerboek:... Leraar, leraren:... JAARPLAN-AGENDA: Chemie Major II- 2- =aantal voorziene lessen 2=vermoedelijke einddatum =datum gegeven les 2 uur Lesinhoud, representatief omschreven voor de concrete vakinhoud Opmerkingen,5 Kennismaking en richtlijnen STOFFEN RONDOM ONS,5. Mengsels en zuivere stoffen Voorwerpen van stoffen onderscheiden op basis van eigenschappen. Leerboek p. Mengsels en zuivere stoffen onderscheiden op basis van eigenschappen. Voorbeelden van homogene en heterogene mengsels. Leerboek p. 2-9 Scheidingstechnieken: zuivere stoffen isoleren door destillatie, extractie, filtratie, kristallisatie. Leerboek p.,5 Practicum: Scheiden van mengsels. Laboboekje p. Toets: Mengsels en zuivere stoffen. Leerboek p. DPB, F. de Merodestraat 8, 28 Mechelen, tel.: fax: dpb.mb@kerknet.be