B R Y O Z O A M O S D IE R T JE S

Transcriptie

1 Afb. 1. G ezaagde ze e -e ik (a) als su b stra a t die n en d vo o r een kolonie van de Fijne vliescel p o liep (b ) en een ro o d w ie rtje (c). B R Y O Z O A OF M O S D IE R T JE S door BO B E N T R O P W e w an d elen langs de vloedlijn en speuren naar levende of dode dieren geschikt voor h et zee-aquariuin of voor de biologische verzam eling. Een van de excu rsisten kom t naar m e toe m et een grote dot w ier, w aarop naar zijn idee iets bijzonders zit. H oew el de vondst op zich niet zo n opzienbarende bijzonderheid is, strekt h et de vinder toch tot eer dat hij zijn ogen goed de kost h eeft gegeven. H et eerste w at een vinder altijd van je w il w eten is de naam van h et object. Iiet stuk w ier draagt de naam Gezaagde zee-eik - Fucus serratu s L. en het bijzondere op het w ier is een B ryozoenkolonie, die na een klein onderzoek m et de loep g e determ ineerd w ordt als Fijne vliescelp oliep - M em branipora m em branacea L. (afb. 1). D e grijze korstachtige aanslag bestaat uit vele m ooie regelm atig gebouw de hokjes en in elk hokje leeft een M osdiertje of B ryozoe. H et w ier doet dienst als substraat stevige ondergrond voor de kolonie, maar h eeft er verder niets m ee u itstaande. Op allerlei voorw erpen kan zo n kolonie zich hechten. H ierm ee is dan vaak h et college op het strand beëindigd, w ant een diepgaandere u itleg vraagt op zijn m inst een duidelijke anatom ische tek en in g van h et dier dat in zo n h ok je leeft. Aquarium E nige tijd geled en echter zijn in ons zeeaquarium m eerdere kolonies van M osdiertjes ontstaan en geh eel spontaan. N atuurlijk begrijpt de lezer w el dat w e hem n iet w illen gaan w in n en voor de generatio-spontanea-gedachte, w aarbij h et de gew oon te w as om problem en rond het ontstaan van een bepaalde diersoort af te doen door h et betreffende dier zo m aar te laten ontstaan. Zo u it h et niets, of zo V ITA M ARINA Zeebiologische docum entatie april 1966 M osdiertjes 1

2 u w ilt u it duistere poelen van stinkend w ater, w aarin h et geheim van het ontstaan al even duister b leef als h et w ater zelf. H oe h et ook zij, op een bepaalde dag ontdekten w e een k lein e grijzige korst van hoogstens een centim eter diam eter aan de zijkant van de voorruit. H et b leek een kolon ie te zijn van Fijne vliescelp oliep, die de aquarium ruit als substraat had verkozen. In de loop van de m aanden h eeft de kolonie zich n iet alleen in oppervlakte uitgebreid, m aar er ontstonden m eerdere kolonies. V erschillend in diam eter van 1 cm tot cm toe. Bij het algenvrijm aken van de voorruit passen w e w el op dat de k olonie niet beschadigd w ordt. Ik vind h et persoonlijk altijd erg loflijk, w anneer in een zeeaquarium dergelijke interessante levensvorm en w illen leven en ons daardoor de kans geven iets m eer van een dergelijke diergroep te w eten te kom en. Lichaamsbouw A fb eeld in g 1 g eeft een id ee hoe de k olon ie van hoornachtige cellen zich over h et stuk gezaagde zee-eik uitspreidt. Som s zijn de hoornachtige cellen m et calcium g e- Afb. 2. T w ee naast elkaar gelegen m o sd iertjes. H et lin ker d ier is binnen hel zooeciu m teru g g etro k k en. H et rech ter dier heeft zijn lophophoor u itg e stre k t. a anus oe oesophagus cl darm rs retra cto rsp ier hg hersenganglion s sp ier 1 lophophoor zh zach te huid m m aag zo zooeciu m o opercu lu m V ITA M ARINA - Zeebiologische docum entatie april 1966 M osdiertjes 2

3 Afb. 3. L en g ted o o rsn ed e van een u itg e stre k te B ryozoe. L e t op de tw eeslach tigh eid (h erm a fro d itism e) van h et dier. N aar B uchsbaum. a anus av avicu lariu m bb,,brow n b o d y d darm hg hersenganglion lw lich aam sw and m a m aag m o m ond o v ovariu m rs retra cto rsp ier t testis tk ten ta k elk ra n s (lophophoor) m e t trilh aren v - vibracu lu m z zooecium incrustreerd en voelen dan hard aan. D it is o.m. het geval bij soorten als B ladhoornw ier - F lustra foliacea L. en en k ele soorten V liescelp oliep en - M em branipora. Om n iet steeds h et verw arrende w oord cel te gebruiken slechts de hokjesvorm deed d e naam cel ontstaan noem en w e het hokje m eteen bij zijn o fficiële naam: zooecium. In een k olonie zijn de v ele zooecia dicht tegen elkaar aan gerangschikt. A an 4 zijden raken elkaar de k alkachtige w anden, terw ijl de bodem contact h eeft m et h et substraat. S lechts de deksel van de doosjes is flex ib el (zie afb. 2). De zooecia w orden gevorm d door de eronder liggende lichaam sw and. H et zooecium bescherm t h et dier, w anneer het zich door m iddel van spieren daarin terugtrekt. D oor h et zooecium, dat iets w eg h eeft van h et kapsel w aarin een H ydroidpoliep leeft, m aar ook door hun bouw m eent m en bij oppervlakkige kennism aking w el eens m et H ydroidpoliepen te doen te hebben. M osdiertjes zijn echter hoger on tw ik k eld en gecom pliceerder van constructie. W illen w e nu eens gaan kijken hoe het dier, dat in een zooecium leeft, er anatom isch uitziet. D it d eel van het totale organism e noem en w e de polypide. In afb eeld in g 3 w ordt een schem atisch beeld gegeven, w aarin de organen duidelijk tot uitdrukking kom en. Rond de m ondopening staat een krans- of hoefijzervorm ige tentakelkrans, b ezet m et trilharen. D e tentakelkrans kan buiten het zooecium u itgespreid w orden in het w ater. D e trilharen slaan m icroscopisch k lein e organism en in de richting van de m ond. V andaar kom t het in een U-vorm ig' spijsverteringskanaal, bestaande uit slokdarm, m aag, darm en anus. D e anale opening b evindt zich dicht bij de m ondopening, m aar toch buiten de tentakelkrans. Door contractie van de kringspieren w ordt d e ten takelkrans of lophophore uitgestulpt. D oor het sam entrekken van de retractorspier w ordt de lophophoor w eer teruggebracht in h et zooecium. VITA M ARINA Zeebiologische docu mentatie mei 1966 M osdiertjes 3

4 T egen de binnenw an d van h et zooecium ligt de lichaam sw and, ook w e l coeloom w and genoem d. T ussen deze lichaam sw and en het spijsverteringsk anaal ligt de coeloom - o f lichaam sholte, die gevuld is m et coeloom vloeistof. D eze coeloom holte h eeft ook w eer een dunne eigen w and die peritoneum genoem d w ordt. H et zal u bij aan dachtige besch ouw in g opvallen dat w e hier w eer eens m et een dier te m aken hebben, dat typ isch e adem halingsorganen m ist. D e coeloom vloeistof n eem t hier echter de taak van h et bloed over en transporteert de zuurstof, die h et dier u it het om ringende zeew ater opneem t naar alle d elen van h et lichaam. En de v o ed in g s stoffen w orden op dezelfde m anier naar alle cellen vervoerd. In de cellen w orden de voed in gsstoffen verbrand, w aaruit het dier zijn energie b etrek t die hij voor de versch illen d e fysiologisch e processen nodig heeft. D e verbrandingsprodukten, ontstaan bij de verbranding, w orden via de coeloom vlo eisto f en de lichaam sw and aan h et zeew ater afgegeven. D aarom ontbreken bij deze dieren ook uitscheidingsorganen, die wij w el k ennen bij de w orm en, de w e e k dieren en hoger on tw ik keld e diervorm en, culm inerend in de nieren bij de g e w erveld e dieren en de m ens. Z en u w stelsel is m isschien een w el w at w ijdse naam voor een zen u w stelsel dat slechts uit één zenuw knoop - ganglion bestaat! H et is een hersengan glion gelegen tussen de m ond en de anale opening. Van hieru it gaan v e le zen uw en naar de lophophore, de ingew anden en de retractorspier. Voortplanting Z oals uit afbeelding 3 blijkt is een bryozoe een herm afrodiet dier, hetgeen w il zeggen dat h et dier een ovarium bezit dat als vrouw elijk orgaan eicellen produceert, m aar ook een m annelijke testis, w aaruit sperm atozoiden voortkom en. O varium en testis lozen hun produkten in de coeloom holte, w aar bevruchting van de eicellen door de sperm atozoiden plaats vindt. U it de b evru ch te eicellen ontstaan larven, die en ige tijd vrijzw em m end zijn (afb. 4) en zich daarna op een substraat vasthechten. H ieruit ontstaat een n ieuw e kolonie. D it m oet dus ook gebeurd zijn in h et aquarium. K olonievergroting ontstaat door ong'eslachtelijke voortplanting en w el door m iddel Afb. 4. L a rve oan een bryozoe. L e t op de trilh aarkran sen, w a a rm ee de larve zich kan vo o rtb ew eg e n en v o e d se l bem ach tigen. N aar B orradaile. a anus m m ond tk trilh aarkran s tp trilh a a rp lu im V ITA M ARINA Zeebiologische docum entatie m ei 1966 M osdiertjes 4

5 van knopvorm ing. H ierdoor ontstaan n ieuw e individuen, die n iet loslaten, m aar de kolon ie h elp en vergroten. Polymorphisme D it verschijnsel, dat bij elke kolonievorm ende diersoort optreedt, dem on streert zich ook bij de bryozoa. H et betekent dat binnen de kolonie individuen in vorm, maar ook in fu n ctie kunnen versch illen. In een bijenvolk versch illen de koningin, de darren en de w erk sters in vorm doordat de koningin groter is dan de andere dieren, terw ijl ook haar fu n ctie n iet bestaat uit het verzam elen van hon in g of ratenbouw, m aar in h et produceren van duizenden eieren. D e w erksters ook w ijfjes w ier Afb. 5. O n tw ik k elin g va n een norm ale brynzoe to t een avicu lariu m : a»si > - b m *- c m >- d. av o p s so ss a vicu la ried opercu lu m poliep spier sp ier om te openen slu itsp ier taak h et zou zijn eieren te produceren kunnen dit zelfs n iet m eer om dat zij geen w erkzam e ovaria m eer bezitten en hun legboor veranderd is in een angel. N u terug naar de bryozoa-kolonie. Daar ontdekken w e w el h eel typ isch e vorm verschillen. T w ee w onderlijke m odificaties zijn bekend als vibracula en avicularia. V ibracula zijn n iets m eer dan lange speervorm ige haren, die in staat zijn om zich te bew egen. Z e zw iepen voor- en achterw aarts over de kolonie om larven en on gew en st m ateriaal te b eletten zich op de k olonie vast te zetten (zie afb. 3). De avicularia lijken zoals de L atijnse naam reeds verraadt op een vogelkop. D e,,bek (m an dib el) w ord t door m iddel van spieren bew ogen. P lotselin g slaat hij dicht daarbij de prooi grijpend die vooral bestaat uit de larven van on gew erveld e dieren, die zich ergens w illen gaan hechten. Ik kan mij begrijpen dat de lezer w el enigszins verw onderd zit te kijken naar de vorm van een avicularium in vergelijking m et een norm ale bryozoe. Ze lijken zo op h et eerste gezicht h elem aal n iet op elkaar, m aar in afb eeldin g 5 w ordt een en ander w el duidelijker. Bij een eetbryozoe, die dus uitgeru st is m et een ten tak elkrans rond de m ondopening, zien w e in afbeelding 5-a het zgn. operculum dat hom oloog is (overeen kom t) m et de avicularied. V an A naar D gaande op de af V ITA M ARIN A Zeebiologische docum entatie mei 1966 M osdiertjes 5

6 b eeld in g zien w e h et operculum in grootte toenem en en boven dien uitgeru st w orden m et stev ig e spierbundels. H et schijnt dat de fu n ctie van de avicularia a lleen m aar een afw eer-b etek en is heeft- H et vangen van organism en m oet dus n iet gezien w ord en als een m eeh elp en aan de voed selvoorziening van de geh ele kolonie. Brown Body Toen ik een stukje van de kolonie uit het aquarium van de glasruit losm aakte en onder h et m icroscoop bekeek, w as n iet alleen h eel duidelijk te zien hoe de p olypide zich in het zooecium kon terugtrekken, m aar ook het darm kanaal w as goed te volgen. O pm erkelijk w as dat in het ged eelte dat w e als m aag hebben leren k en nen donkerbruine lichaam pjes lagen opgeslagen. D it w as bij elk e bryozoe te zien. D e bruine kloddertjes en sliertjes w aren zelfs m et het blote oog in de geh ele k olonie te ontdekken. In de en gelse literatuur leren w e deze voorw erpen kennen onder de naam brow n b od ies. Zijn dit nu gew one voed seld elen, darm resten of iets van dien aard. U zult m isschien knipperen m et de ogen, w anneer ik u vertel, dat dit gedegen ereerd e organen zijn en w el de tentakels, de maag, de darm en andere interne organen. Zij vorm en m et elkaar deze onherkenbare bruine m assa. D e lichaam sw and regenereert de n ieu w e organen en de bruine m assa kom t in de n ieu w e m aag te liggen (zie afb. 3). V ia de n ieu w e darm verlaat dit m ateriaal het lichaam. Omdat de bryozoa geen sp ecifiek e uitscheiding'sorganen bezit, w il m en in de brow n bodies een m ogelijkheid voor het dier zoek en om m et het verdw ijnen van deze gedegen ereerd e organen gelijktijdig een enorm e h oeveelh eid verb randingsproducten af te voeren. A ndere onderzoekers m enen dat een dier dat doorlopend m et zeew ater omi'ingd w ordt ook voortdurend via de huid zijn verbrandingsprodukten aan h et w ater kan afgeven. U ziet, dat de m osdiertjes alleszins w aard zijn eens aandachtig te w orden bekeken. D it geldt trouw ens voor alle dieren en planten in uw aquarium of langs h et strand. D at heb ik in dit artikel gepoogd tegelijk nog eens aan te tonen. L IT E R A T U U R : BO RRAD A ILE, L. A. en KERK.UT, G. A., 1963, The ïnvertebrata, Cam bridge. BUCHSBAUM, R alph, 1951, Animals without backbones, Pelicanbook A 187. BU CHSBA UM, Ralph en M ILN E, Lorus J., 1961, Dc wereld der dieren, lagere dieren, Den Haag. K O L LER. Dr. G ottfried en ANDERS. D r. Fritz, 1966, Zoölogie, Prismaboek-compendia 26, U trecht.. V ITA M ARINA - Zeebiologische docum entatie mei 1966 M osdiertjes 6