EENDENMOSSELS. Schaaldieren en geen eieren van rotganzen. G. W. Noordhoek

Transcriptie

1 Afb. 1. Een groep eendenm ossels - Lepas anatijera L. H et dier linksonder h eeft zijn cirren ju ist w ijd uitgew aaierd. (Foto Bob Entrop) G. W. Noordhoek EENDENMOSSELS Schaaldieren en geen eieren van rotganzen W anneer iem and voor h et eerst aan het stran d een voorw erp vindt m et daarop een aantal eendenm ossels, zal hij m isschien denken d at er aan zijn vondst touw tjes zitten w aarop aan h e t eind tw eekleppige schelpen vastgekleefd zijn. Zo ongeveer ziet zijn vondst er n.1. u it en in deze tijd van w aterverontreiniging zou d at n iet vreem d zijn. W anneer hij echter h e t geluk heeft d at h e t voorw erp pas aangespoeld is, zal hij echter bij nadere beschouw ing ontdekken, d at steel en schelp een geheel vorm en en dat er geen 2 m aar m eer schaalstukken zijn, w aartussen w aaiervorm ige arm pjes naar b u ite n kom en en w eer verdw ijnen. W anneer m en het toch m aar op een soort schelpdier houdt, heeft m en gezelschap van de geleerden van voor 1830, die wegens de gelijkenis, de eendenm ossel m eestal ook bij de M ollusca indeelden. In 1830 ontdekte Jo h n V aughton Thompson, een legerarts, die in zijn vrije tijd zeebiologie bestudeerde, dat het vrijzw evende stadium van de naupliuslarve van de stran d k ra b in dezelfde vorm w erd aang etro ffen bij de eendenm ossel. Hij beschreef dat in zijn klassiek gew orden w erk Zoological R esearchs and Illu stra tions. Als gevolg van deze onderzoekingen kreeg de eendenm ossel eindelijk zijn juiste plaats in de system atiek n.1.: H oofdafdeling: ARTHROPODA G eleedpotigen K lasse: CRUSTACEA S chaaldieren O nderklasse: CIRR IPED IA R ankpotigen Fam ilie: LEPADIDAE Eendenm ossels V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie decem ber 1971 G eleedpotigen 27

2 H et geslacht en de soort w elke bij ons h et m eest voorkom t en w aaraan wij dus de m eeste aandacht zullen besteden is Lepas anatifera Linné, de eendenm ossel, of in h e t engels: G oose-barnacle. (Afb. 1). H un volksnaam danken deze dieren aan een m ythe die lang h eeft standgehouden, d at eendenm ossels eieren van eenden en ganzen w aren, die aan bom en zouden groeien v lak bij het w ater. De Italiaanse geleerde U lisses A ldrovandi ging zelfs zo ver, d at hij in het vogelboek O rnithologia een tekening opnam m et eendenm ossels aan de takken der bom en en zw em m ende dieren er onder. (Afb. 2) A fb. 2. Eendenm ossels groeiend aan bomen, zouden de eieren zijn w aaruit rotganzen ontstonden. Deze tekening is o n t leend aan het vogelboek Ornithologia van de Italiaanse geleerde Ulisses A ldrovandi ( ) V I T A M A R IN A Z e e b io lo g isc h e d o c u m e n ta tie d c c e m b e r 1971 G c lc c d p o tig e n 28

3 UITW ENDIGE BOUW: Bij de eendenm ossel vallen direct 2 delen op, n.1. de lichtgekleurde schaal en een m eestal donkergekleurde stevige elastische steel, w aarm ee het dier zich aan een d rijv en d voorw erp vasthecht. De steel, die soms k o rt is, m aar ook w el tot 40 cm lang kan w orden, vorm t eigenlijk de kop van h et dier en bevat nog de resten van het le p aar sprieten u it h e t larv e- stadium. H iernaast bevinden zich ook de openingen van de k lier w aaru it h et cem ent vloeit w aarm ee het dier zich zo ste rk aan zijn su b straat heeft vastgehecht, d at het de zw aarste storm en k an w eerstaan. A an h e t vrije einde van de steel bevindt zich h et voornaam ste deel van h et lichaam, h et capitulum. Dit w ordt gevorm d door de carapax of m antel, die het lichaam om sluit en bij de soort Lepas anatifera L. verstevigd is door 5 gladde, blauw w itte, doorschijnende schaalstukken. H ierdoor steekt dit deel van het d ier zeer opvallend af tegen de donkergekleurde steel. H et p an tser w ordt aan de rugzijde gevorm d door 1 enkel schaalstuk, de carina, terw ijl de zijkanten ingesloten w orden door 2 p aa r schaalstukken scutum en tergum geheten. De detailfoto (Afb. 3) laat deze schaalstukken duidelijk uitkom en. De top w o rd t gevorm d door de beide terg a. H et geheel kan stevig gesloten gehouden w orden door een inw endige sluitspier, die h et openen en sluiten v an de k leppen m ogelijk m aakt. In gesloten toestand liggen de kleppen precies tegen elkaar aan en vorm en een stevig p an tser te r bescherm ing van de inw endige kw etsbare delen. In geopende toestand is er tussen de kleppen voldoende ruim te om de inw endige delen de gelegenheid te geven voor het verrichten van hun levensfuncties n aar b uiten te treden. A fb. 3. D etaüfoto van de verschillende schaalstukken, van L epas anatifera L. A. de gepaarde terga B. de gepaarde scuta C. de ongepaarde carina (Foto Bob Entrop) V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie jan u ari 1972 G eleedpotigen 29

4 INW ENDIGE BOUW: Inw endig vallen vooral de 6 p aar h arig e v erta k te ledem aten, de cirren of ra n k - poten op, die bij d it dier, d at m et de kop vastzit en op de rug ligt, hun oorspronkelijke loopfunctie geheel hebben v erlo ren (Afb. 5). H un voornaam ste ta ak is nu die van vangnet voor de voeding van h e t dier. R egelm atig w orden de cirren tussen de geopende kleppen door als een w aaier n aar buiten gew orpen en vangen d aar de rondzw em m ende planktondeeltjes uit h et om ringende w ater. (Afb. 4) Deze blijven achter de cirren hangen, die binnenw aarts gekruld zijn en van voor n aar achter steeds langer w orden. D oor het in trek k en van de cirren w orden de voedseldeeltjes daarn a n aar de aan de voet v an de ledem aten gelegen m ond gevoerd. H ier w ordt door eenvoudige k aken h et voedsel enigszins fijngem aakt, w aarbij de vlakke getande onderkaken een verw erk in g hebben die n aar binnen gericht is, terw ijl de bovenkaken eenvoudige stru ctu ren zijn m et een fra n je van stevige borstels. V andaar gaat het voedsel via h e t voedingskanaal, w aarin de bew eging eveneens binnenw aarts gericht is, n aar de lange w ijde maag, die zich onder in de m antelholte bevindt, om geven door enkele darm en en eenvoudige voor de spijsvertering nodige organen. H et voedsel b estaat voornam elijk u it planktonsoorten, die de eendenm ossel u it het oppervlaktew ater zeeft en m et behulp van de cirren letterlijk in zijn m ond w erpt. De eendenm ossel h eeft geen h a rt en geen bloedvaten. Ook ogen, die in h et larvestadium w el aanw ezig zijn ontbreken bij h et volw assen dier. Voor de adem haling dienen een soort kieuw en w elke zich aan de voet van de cirren bevinden, w aa r ze steeds v ers zuu rsto frijk w ate r toegew aaierd krijgen. Ook h e t zenuw stelsel is van een ee n voudige sam enstelling m et een slokdarm -zenuw knoop en een ap a rte zenuw knoop voor elk paar cirren achter de eerste, terw ijl ook de sluitspier een eigen zenuw knoop heeft. A fb. 4. Tussen de geopende schaalstu k k e n door w orden de rankpootjescirren naar buiten gewaaierd om even later m et p lanktonbuit w eer teruggetro k ken te w orden. L et op de fijn e haren aan de cirren. (Foto Bob E ntrop) V IT A M A R IN A Z eebiologische docum entatie jan u ari 1972 G eleedpotigen 30

5 Afb. 5 Inw endige bouw van de eendenm ossel Lepas anatifera L. (N aar Borradaile) 1. schaalstuk scutum 2. m ondopening 3. sluitspier 4. verteringsholten-m aag 5. eileider o f oviduct 6. cem en tklier m e t afvoergang 7. steel 8. eierstok o f ovarium 9. darm 10. anus 11. schaalstuk carina 12. penis 13. ran kp oten of cirren 14. schaalstuk tergum VO ORTPLANTING: Lepas antifera L. is h erm ap h ro d ite of tw eeslachtig. (Afb. 5) De eierstok of ovarium bevindt zich in het bovengedeelte van de steel en m ondt via de eileider of oviduct u it in de m an telh olte aan de basis v an h e t eerste p aa r led e m aten. O m dat het dier tw eeslachtig is bezit h et tevens een testis die als v erta k te buisjes terzijde van h e t voedingskanaal en in de basisdelen van de cirren ligt. B evruchting v in d t plaats doordat de penis die bijna 2 x zo lang is als de cirren, langs de carina n a a r buiten k an treden en een m assa sperm a nabij de opening van de eileider van een soortgenoot deponeert. H et dicht opeen voorkom en van de eendenm ossels en de lange buigzam e steel vergro ot de m ogelijkheid van kru isbevruchting. S o litair levende in divid u en k u nn en zelfbevruchtend zijn. De eieren ondergaan h u n eerste ontw ikkeling in de m antelholte van de m oeder. D oor een kleverige afscheiding van de eileider w orden ze d aar als een p la tte m assa bevestigd, tot het m om ent dat de larv en uitkom en en in grote aan tallen vrij in het w ate r w orden uitgestoten. W anneer h et jonge d ier u it h et ei kom t lijkt h e t in niets op h e t m oederdier. H et eerste stadium is bij alle C irrepedia dat van een naupliuslarve, een klein k ree ft je ± V* m m groot, m et zw em poten en sprieten. V I T A M A R IN A - Z e e b io lo g isc h e d o c u m e n ta tie ja n u a r i 1972 G e le c d p o tig e n 31

6 Na een vijftal verschalingen v erandert de la rv e in h et cyprisstadium. H et is nu ingesloten in een ragd u nn e tw eekleppige schaal en is in h e t bezit v an een slu itspier en sam engestelde ogen. E r zijn 6 p a a r borstledem aten en een soort sprieten w aar ook de lijm klier eindigt. In h e t volgroeide stadium van ± 2 m m gaat de la rv e op zoek n a a r een drijvend voorw erp als aanhechtingsplaats, m isschien daarbij geholpen door chem ische p rik kels van soortgenoten. H eeft de cyprislarve een goed p laatsje gevonden, dan lijm t hij zich aan h e t su b stra a t v ast en is er voor goed een eind gekom en aan zijn vrije levendje. De schaal en h et lichaam van de cyprislarve w orden daarn a opw aarts gedraaid, zodat de volw assen positie van h et op zijn kop staande dier w o rd t verkregen. H et voetgedeelte groeit vervolgens u it to t een steel en m et de 5 kalk p laten w ordt de d efinitieve vorm aan h e t jonge d ier gegeven. VOORKOMEN: H oewel Lepas anatifera L. na herfststorm en soms vrij veel aan onze kusten op drijvende voorw erpen w ordt aangetroffen, w orden ze toch evenals de andere L epassoorten in de voorzom er in de zuidelijker strek en geboren en kom en dan via h et K anaal in onze gebieden. Lepas anatifera L. kenm erkt zich vooral door de aanw ezigheid van 2 filam enten, dat zijn draad vorm ige aanhangsels aan beide zijden van het lichaam bij de voet van h et eerste cirrenpaar. A an de binnenzijde van het rechterscutum is er een inw endige tand aanwezig. Lepas anserifera L. kom t zeldzam er voor en is duidelijk te onderscheiden bij het levende d ier doordat er inw endig niet 2 m aar 5 a 6 film am enten op de beide flanken voorkom en. V ooral de terga zijn hier gegroefd, terw ijl ook h et linkerscutum een kleine tand draagt. Lepas kan aangetroffen w orden op alle m ogelijke drijvende voorw erpen: planken, k u rk, flessen of schepen. (Afb. 1) W anneer w e een geschikt voorw erp m et levende Lepas anatifera L. op h et strand vinden, neem h et dan mee, w an t U k u n t er m et w at zorg een hele tijd van genieten in uw aquarium. Is het voorw erp te groot, zaag er dan een stu k af, m aar ga in geen geval de steel m et een mes doorsnijden, w ant dit staat gelijk m et scalperen en h et dier is voor h e t aq u ariu m waardeloos. G elukkig is Lepas n iet erg kieskeurig en neem t ook genoegen m et bijv. m uggenlarven, de naupliuslarve van het pekelkreeftje, m aar ook gehakte of fijngem alen g arn alen en m osselvlees w orden gretig in de m ond gew orpen. U dient dan w el te zorgen d at h et voedsel op h e t juiste m om ent op de juiste plaats aanw ezig is n.1. bij de cirren van elk dier afzonderlijk op h et m om ent d a t ze openw aaieren. L IT E R A T U U R BO RRAD A ILE. L. en PO TTS, E The invertebrata, Universitv Press. Canibridge. EN TR O P, B. 195b. Inrichting en onderhoud van het Zee-Aquarium, Kosmos. Amsterdam. GRAAF. F. de Eendenmossels Tabel 19 K.N.N.V. Y ON G E, C. M The sea shore. Collins, London. LUCAS, M Les cirripèdes de FEurope, Les N aturalistes Beiges, Brussel. V IT A M A R IN A Z eeb io lo g isc h e d o c u m e n ta tie ja n u a r i 1972 G e le e d p o tig e n 32