Z W E M T O N G. door A. J. de Jonge. A fb. 1. De tong - Solea solea (L.)

Transcriptie

1 A fb. 1. De tong - Solea solea (L.) Z W E M T O N G door A. J. de Jonge Door een artikel, in mei 1966 verschenen in een van de dagbladen, zijn wij op het spoor gekom en van een interessant onderzoek n aar de gedragingen van de tong - Solea solea (L.). In dit artik el w erd m elding gem aakt van een zogenaam de zw em - tong. Deze zw em tongen zouden al enige tijd door vissers zijn w aargenom en. De tongen w aren dan aan de oppervlakte van de zee te zien, een vreem d gedrag voor een vis die zich no rm aal op de bodem van de zee bevindt. Toen w e nadere inlichtingen vroegen bij het R ijksinstituut voor Visserij O nderzoek te IJm u id en bleek dat m en al enige tijd m et een onderzoek n aar de tong bezig was. Bij het bepalen van het effect van een eventuele m aasw ijdteverandering op de tongvangsten w as m en nam elijk op bepaalde leem ten in de kennis van de biologie van deze, voor de visserij belangrijke vissoort gestuit. A lvorens h et verloop en de resu ltate n van h et onderzoek te gaan volgen w illen w e echter eerst eens nagaan w elke gegevens w e reeds over de tong bezitten. De tong Solea solea (L.) (zie afbeelding 1) behoort to t de fam ilie S o 1 e i d a e (tongen) w elke w eer een onderdeel is van de orde HETEROSOM ATA of wel platvissen. V IT A M A R IN A - Z e e b io lo g isc h e d o c u m e n ta tie ju li V issen 21

2 De k le u r en de tekening zijn zeer veranderlijk, veelal in overeenstem m ing m et die van de bodem w aarop de vis leeft. O m dat de tong vooral veel voorkom t op m odderige, m et zand verm engde gronden, zal de k leur veelal groenachtig grijs to t g rijsbruin of zandkleurig zijn m et onregelm atige donkere vlekken. De p u n t van de rech ter borstvin is zw art. De k leine bek v an de tong h eeft alleen op de blinde zijde ta lrijk e tandjes. De tong, zoals hij voor de consum ptie w o rd t gevangen, h eeft een gem iddelde lengte van cm, een gew icht van circa 320 gram en een ouderdom van 4 to t 8 jaar. De m axim ale lengte is 50 a 60 cm. E r zijn exem plaren gevist m et een gew icht van 3 kg. De tong leeft op een diepte v an 10 to t 60 m eter. De versp reid in g is v an d e M iddellandse Zee en noordafrikaanse kust tot aan T rondhjem (N oorw egen): ta lrijk in de Noordzee, m inder in de w estelijke Oostzee. M ERKPROEVEN We keren n u teru g n aar de eerste resu ltaten van h et in te rn atio n ale tong onderzoek. S ed ert 1959 is door een w erkgroep, bestaande u it een aan tal onderzoekers u it Engeland, D enem arken, België, D uitsland en N ederland een uitgebreid onderzoek v errich t n aar de verspreiding van de tong. In 1962 w erd de w erkgroep nog u itgebreid m et F rankrijk. E r zijn toen op een groot aantal plaatsen op de N oordzee in totaal tongen gem erkt, w aarv an voor rekening van N ed erland kw am en. O ndanks alle voorzorgen om de tong zo voorzichtig m ogelijk te behandelen tijdens h et m erken zijn veel vissen, na gem erkt te zijn, w aarschijnlijk slechts korte tijd blijven leven door in het n et opgelopen kw etsuren en infecties van de w erkw ond. H et aan tal door vissersvaartu ig en teruggevangen vissen (15%) is nl. w at teg en gevallen. Bij een soortgelijk onderzoek betreffende de schol Pleuronectes platessa L. w as h et percentage terugm eldingen m eer d an 30. T ot en m et 1 septem ber 1961 kw am en van de toen door N ederland uitgezette tongen er 330 terug. TREKW EGEN N adat alle gegevens van de m erkproeven bij elk aar w aren gevoegd, begon er toch reed s tek en in g te kom en in h e t beeld van de trekw egen. Zo m erkte b.v. Engeland tong in m aart op de W itte Bank, D enem arken in m ei voor de deense kust en in augustus op de D oggersbank, terw ijl N ederland in ja n u ari en feb ru ari nabij de P -boeien tong m erkte. De tongen bleken allem aal to t dezelfde groep te behoren, op verschillende punten van de trek ro u te gem erkt. In afbeelding 2 zien w e een aan tal v an deze groepen. In de eerste m aanden van het ja a r zit de Deense kust tong op de W itte B ank, van april tot eind ju n i verschijnt de tong in grote getale voor de deense kust. N a in het kustgebied gepaaid te hebben trek k e n eerst de grotere tongen n a a r dieper w ate r en la ter volgen ook de kleinere. O pvallend is het d a t deze tre k zich elk ja a r h erh aalt, w aarbij de tong, die op een bepaalde plaats b.v. voor de deense kust w erd gem erkt, na een ja a r w eer in de b u u rt van deze plaats te ru g k e e rt en n iet zom aar ergens aan de deense kust. V IT A M A R IN A - Z eebiologische docum entatie ju li Vissen 22

3 Ten zuiden van de deense k u st tong zien w e een andere groep, de d u i t s e kust tong. Deze groep kom t in de lente nabij H elgoland en S y lt om te paaien. In grote lijnen is h e t gedrag van deze groep gelijk aan de deense k u st groep. Ten zuiden van de duitse k u st tong zien w e dan de nederlandse kust tong. Deze groep bevindt zich ook in h et voorjaar aan de kust. W aar de nederlandse k u st tong in de h erfst en in de w in ter v erb lijft is nog n ie t bekend. U it de A fb. 2. Schem atische voorstelling van de verspreiding van vier verschillende tonggroepen. In het kaartje van de belgische tonggroep is m e t letters een aantal in de te kst genoem de eilanden en banken aangegeven t.w. a. D oggersbank, b. W itte Bank, c. S y lt, d. P -boeien, e. Helgoland. V I T A M A R IN A Z e e b io lo g isc h e d o c u m e n ta tie a u g u stu s 1968 V issen 23

4 gegevens blijkt wel, dat de tre k n aar de kust zeer snel m oet verlopen. De zuidelijkste tong in de N oordzee blijft vrij constant voor de belgische kust, terw ijl de tong voor de engelse kust in h e t geheel geen tre k vertoont. U it d it alles blijkt w el d at de m eest noordelijke groep de langste trek ro u te h eeft en de zuidelijkste groep in de N oordzee vrijw el statio n air is. Op h e t eerste gezicht is dit verschijnsel m isschien vreem d. We m oeten echter bedenken dat de tong van huis u it een zuidelijke vissoort is, die zich thuis voelt in w arm ere w ateren zoals b.v. aan de franse kust. Ten noorden van de D oggersbank zal de te m p eratu u r van het zeew ater doorgaans te laag zijn voor de tong, zodat zij s w in ters w arm er w ater opzoekt. In het K anaal daalt de tem p eratu u r eveneens, doch onder invloed van het vrij w arm e golf stroom -w ater, d at via h et K anaal de N oordzee binnenkom t, is de daling h ie r n iet zo ste rk als noordelijker in de Noordzee. In h et voorafgaande is er reeds op gewezen, d at de tre k van de tong in m aart en ap ril n aar de kust, snel tot zeer snel verloopt. Bij de deense k u st tong w as het n ie t m ogelijk om ook m aar één gem erkte tong te vangen tussen de W itte B ank en A fb. 3. Tong in het zand ingegraven. Zo brengt het dier de dag door; alleen de ogen, de m ondopening en iets van de neusopening zijn zichtbaar. V IT A M A R IN A Z eebiologische d o cum entatie augustus 1968 Vissen 24

5 de deense kust. D itzelfde geldt eigenlijk overal bij trek k en d e tong. Voor de n ed erlandse k u st is d it verschijnsel zelfs zeer opvallend. TONG AAN DE O PPERV LAK TE O ver de wijze w aarop deze snelle trek verloopt, tastte m en aanvankelijk in het duister. W el w as h e t al m eer dan eens voorgekom en, d at m en aan boord van vissersv aartu ig en tongen a a n d e oppervlakte van de zee had zien zwem m en. De h eer L. v. d. Berg u it U rk b.v. zou deze zwemtong elk ja a r op dezelfde plaats zien verschijnen en zegde zijn m edew erking toe om een aantal van deze tongen te bem achtigen. Ook aan anderen w erd gevraagd u it te zien n aar zw em tong en daarbij te letten op een aantal punten zoals plaats, datum en u u r van w aarnem ing, een schatting van h e t aanta l en van de lengte van de tongen, in w elke richting ze zw om m en en hoe h e t getij verliep. Intussen w as de h eer H. K ruuk, verbonden aan h e t R.I.V.O. te IJm uiden en het L aboratorium voor V ergelijkende Fysiologie te U trecht gereed gekom en m et een in teressan t onderzoek n a a r de dagelijkse aktiv iteiten van de tong. Als de traw lv an g st van tong in een grafiek w ordt uitgezet voor de verschillende tijden van de dag, v alt h et op d at deze grafiek een uitgesproken m axim um heeft om streeks m iddernacht. Een verschijnsel, d at de vissers n iet zal verbazen om dat de tong voornam elijk s n achts w o rd t gevangen. W at zou de reden h ierv an kunnen zijn? GEDRAG IN HET AQUARIUM W aarnem ingen in een aquarium hebben aangetoond dat de tongen zich overdag doodstil in h et zand bevinden, ju ist onder de oppervlakte (afb. 3). Als h et donker w o rd t kom t er echter leven in de brouw erij. M eestal begint de tong zijn aktiviteiten m et een snelle, krachtige bew eging die de h eer K ru u k de O m e g a-s prong h eeft genoemd, om dat de vis een baan in h et w ate r beschrijft w elke gelijkenis verto o n t m et de griekse le tte r Omega (afb. 4) m et als resu ltaat dat het zand v an de rug van het dier w ordt afgeslag'en (afb. 5). De tong schuifelt h iern a gedurende de re st van de n acht over h et zand op zoek n aa r voedsel. Bij h et aanbreken van de dag zoekt de tong een soort k u iltje of laag gelegen deel in h e t zand op w aar het dier stil gaat liggen en zich in g raaft door m et het lichaam een aantal golvende bew egingen te m aken. H et zand onder de tong w o rd t daardoor opgew erveld en door m iddel van de lange vinnen over h et gehele lichaam verspreid. AQUARIUM -PROEVEN De aktiviteiten in h et aquarium w erden gem eten m et behulp van een autom atische registratiem ethode. H ierdoor w erden, gelijkelijk over de oppervlakte v an h et aq u a riu m verdeeld, vlak boven h et zand loden balletjes opgehangen aan draadjes. Z odra de tong over h et zand schoof en een loden b alletje in bew eging bracht, w erd er via de ophangdraad door m iddel van een m etalen rin g etje contact gem aakt w aarn a een relaisschrijver de bew egingen registreerde. H ierbij zij nog opgem erkt d a t u it directe w aarn em in g en is gebleken, d at de tong in h e t geheel n ie t reageerde V IT A M A R IN A - Z eebiologischc docum entatie septem ber 1968 Vissen 25

6 A fb. 4. De tong verw ijd ert het zand va n zijn rug via de omega sprong. H et dier h eeft op de foto de voorhelft opgeheven; het zand is nog op de rug aanwezig, de staart staat op h et p u n t naar beneden te slaan. op de aanraking m et de loden balletjes en ze dan ook n iet tra c h tte te verm ijden. De ak tiv iteiten van de tong zijn schem atisch w eergegeven in afbeelding 6. H orizontaal staan de uren van h et etm aal aangegeven, verticaal h et aan tal registraties. De getrokken lijn geeft de ak tiv ite it en het u u r van de dag w aarop ze w erden geregistreerd. Deze w aarnem ingen w erden gedaan in de m aanden ja n u a ri en februari D uidelijk is te zien h et uitgesproken m axim um in de a k tiv ite it om streeks 23 uur, terw ijl deze overdag tot 0 daalt. De stippellijn in afbeelding 6 geeft aan hoe de tongvangsten in ja n u a ri en feb ru ari over h et etm aal zijn verdeeld. Z eer opvallend is hierbij de overeenkom st tussen h e t gedrag van de tong in h et aquarium m et de vangst-kurve. A K TIV ITEITEN IN ZEE A l geven de aq u ariu m -w aarn em in g en belangrijke aanw ijzingen, toch b lijft vo orzichtigheid geboden als de w aarnem ingen w orden gebruikt te r v erk larin g voor h etgeen in de vrije n atu u r, in d it geval de zee, gebeurt. D aarom w erd en ook w a a r nem ingen verzam eld over de aktiv iteiten van de tong in de zee. De m ethode, die hiervoor w erd gebruikt, bestond u it h et verzam elen van de ingew anden van alle gevangen tongen tijdens een reis m et de IJm. 30 A deodates, gem aakt in augustus De ingew anden van de gevangen tongen w erden direct n a de vangst geconserveerd en la te r in h et laboratorium onderzocht. H ierbij w erd gelet op: le of zich voedsel in h et darm kanaal bevond, 2e in w elk deel van h et d arm k an aal dit w erd aangetroffen, 3e de kw alitatieve sam enstelling van h et voedsel, 4e van som m ige prooidieren tevens het verteringsstadium van h e t voedsel. V erondersteld w erd nl. dat hoe groter de activiteit van de tong is, des te intensiever de voedselopnam e. E r w erd bij de vangst dus tevens gelet op h et tijdstip van vangen. V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie septem ber 1968 Vissen 26

7 A fb. 5. H et einde van de,,o m ega-sprong. H et zand is zojuist van de rug ver w ijderd en zw e e ft nog zichtbaar door het water. O m dat h et d arm k an aal bij de tong gem akkelijk is onder te verdelen in afzonderlijke stukken zoals m aag, eerste darm lus en tw eede darm lus w as h et alleen nodig, te w eten hoe lang h et voedsel er over deed om in de m aag, resp. eerste- en tw eede d arm lus, te kom en JO O. A fb. 6. De g etro kken lijn geeft de a ktiviteit van tong in een aquarium in de m aanden ja n u ari-februa ri aan, waarbij h et aantal a ktiviteits-reg istra ties per 2 u u r is uitgezet voor de verschillende uren van het etmaal. De stip pellijn g eeft de tong- So - va ng st per uu r aan, ontleend aan gegevens u it een verslag va n Dr. A. B. S ta m (1952). 12 V IT A M A R IN A Z e e b io lo g isc h e d o c u m e n ta tie n o v e m b e r 1968 V issen 27

8 In het laboratorium w erd er dus op gelet in w elk gedeelte van h et d arm k an aal h et voedsel zich bevond w aarn a m en vrij eenvoudig kon berekenen w an n eer het voedsel w erd v erorberd. O m dat de verterings-snelheid van de verschillende prooidieren nogal u iteen ligt w erd voor h et onderzoek gezocht n a a r een prooidier, d a t regelm atig in de in gew anden van de tong voor kw am en n iet al te snel verteerde. H et m eest hiervoor in aanm erking kw am de zandspiering - A m m o d ytes dubius R ein h ard t (Syn. A. m arinus R aitt.). U it h et onderzoek bleek in d erd aad d at h e t percentage tongen, w elke voedsel tot zich h adden genomen, toenam van zonsondergang to t om streeks m iddernacht. D aarna nam de voedselopnam e w eer af w aaru it b lijk t een duidelijk m axim um aan ak tiv ite it in de nach telijke uren. Zoals w e reeds hebben gelezen gaan de overgangen tussen aktieve- en inaktieve perioden v an de tong gepaard m et de ingraaf-bew eging resp. de om ega-sprong. O m dat deze bew egingen plaats vinden op het m om ent van de dag w aarop grote veranderingen in lichtintensiteit optreden, is de vraag gesteld of de ingraafbew eging en de om ega-sprong m isschien rechtstreeks verband houden m et de veranderingen in lichtintensiteit. LICHTIN TENSITEIT EN A K TIV ITEIT Om d it na te gaan zijn proeven genom en w aarbij de lichtintensiteit kunstm atig w erd veranderd. Hierbij bleek inderdaad, dat bij verm indering van h et licht, ook al w as d a t op een ander tijdstip dan in de natuur, de tongen op d at m om ent ak tief w erden m iddels de om ega-sprong. Zo bleek bij kunstm atige afnam e van de lichtintensiteit d at de tongen een ingraafbew eging m aakten. A ls bijzonderheid bleek u it deze proeven nog, dat indien er geen zand op de bodem van het aquarium lag, de tong vele m alen achtereen doorgaat m e t de ingraafbew eging (soms zelfs lang er dan een u u r). Op een n atu u rlijk e zandbodem v ero o r- A jb. 7. A k tiv ite it van de tong in h et aquarium in een experim en t van 6 u u r licht - 6 u u r donker (zie te kst). G egeven is het aantal uitslagen van een relaisschrijver per 2 u u r voor verschillende uren van h et etmaal; op de horizontale lijn is h et belichtingsschem a nog eens extra aangegeven (gevulde lijn donker, open lijn = licht). V I T A M A R IN A Z e e b io lo g isc h e d o c u m e n ta tie n o v e m b e r 1968 V issen 28

9 zaakt een toenem ende lichtintensiteit slechts één ingraaf-bew eging w aarn a het dier m et zand bedekt is en stil ligt. W aarschijnlijk is een p rik k el van de zandlaag op de ru g van de tong nodig om de in g raaf-bew eging te doen stoppen. N a nog een aan tal proeven te hebben genom en, w aarbij de ak tiv iteit van de tong onder verschillende om standigheden w erd geregistreerd en w el in constante duisternis, onder constante belichting en in een belichtingsrythm e m et een periode van 12 in plaats van 24 uur, bleek duidelijk de invloed van de lich tin ten siteit op de ak tiv ite it van de tong. Tevens bleek u it deze proeven d at er kennelijk nog een ander ry th m e aanw ezig m oet zijn, al schijnt dat ry th m e in de n atu u r steeds te w orden overspoeld door de dag- en nachtfluctuaties in de lichtintensiteit. In afbeelding 7 zien w e d at duidelijk w eergegeven bij de aktiviteiten van de tong in een experim ent van 6 u u r donker - 6 u u r licht - enz. ZW EMTONG O verdag ligt onze tong dus netjes half onder het zand verscholen en s nachts kom t hij to t ak tiv iteit m et h et hoogtepunt rond het m iddernachtelijk uur. M aar dit v e r k la a rt nog n iet het zw em m en aan de oppervlakte van de zee. E r zijn echter bij de bestudering v an h et verschijnsel zw em tong nog an d ere bijzonderheden w aa rg e nom en, die w el inzicht geven in h et w aarom van de nachtelijke u itstapjes. H iervoor zijn vooral van belang de w aarnem ingen die hebben aangetoond, dat er een bepaalde relatie bestaat tussen h et aan de oppervlakte zw em m en en de getij - strom en. W elisw aar is er verschil in de trek rich tin g van de tong al n a a r gelang de plaats w aar deze w o rd t w aargenom en, m aar er bestaat toch een duidelijke voork eu r voor de richtingen NO, O, ZO en Z. W anneer w e w eten d at dit de richtingen zijn n aar de paaiplaatsen en tevens, zoals reeds verm eld, dat deze tre k nogal snel verloopt, verm oeden w e al, d at de tong blijkbaar zo slim is om van de getijstrom en gebruik te m aken. Zo kom t de tong, die op zich zelf aangew ezen vrij langzaam trek t, m et aanzienlijk grotere snelheid vooruit. N u zou m en zich nog kunnen afvragen, w aarom de tong de m oeite neem t om n aar de oppervlakte te kom en. M aar ook dat heeft een duidelijke reden: langs de bodem is de stroom veel m inder ste rk d an aan de oppervlakte. De zw em tong la at zich dus in h et voorjaar gedurende de nachtelijke u ren zacht golvend aan de oppervlakte door de getijstrom en voortduw en n a a r de paaigebieden. Zijn eigen ak tiv iteit is daarbij gering. H et nachtelijke d u ister bescherm t hem bovendien tegen zijn eventuele vijanden, zoals bruinvissen, m eeuw en e.a. ORIËNTATIEM OGELIJKHEDEN Hoe w eet de tong nu eigenlijk in w elke richting hij m oet gaan? M et deze vraag ra k e n w e een van de m oeilijkste punten, w aaro v er ook in w etenschappelijke k rin gen nog geen enkele zekerheid bestaat. H et verschijnsel van de tre k kennen we v an diverse diersoorten. D enkt u m aar aan de vogels, de insecten, d e zeeschildpadden. D esondanks is h e t hoe h ierv an nog een d u istere zaak. J. F. de Veen, die h et verschijnsel v an de zw em tong uitvoerig h eeft bestudeerd, acht h et aannem elijk, d at de tong een soort aangeboren richtinggevoel heeft. H et zou ook k u n n en zijn, dat de tong de m ogelijkheid bezit om te reag eren op h et getij of de m aan, zodat hij bij voorkeur m et vaste tussenruim ten n aar de opper- V IT A M A R IN A Z eeb io lo g isc h e d o c u m e n ta tie d e c e m b e r 1968 V issen 29

10 v lakte kom t. W eer een andere m ogelijkheid is h e t reageren op bepaalde chem ische verbindingen, een soort chem ische reukzin dus. H oewel een doorslaggevend bew ijs n ie t is geleverd, w o rd t h et richtinggevoel op h et ogenblik h e t m eest w aarschijnlijk geacht. D it gevoel zou de tong dan in tw eeërlei opzicht ten dienste m oeten staan. In de eerste plaats om de juiste richting van de getijstroom al op de bodem vast te stellen en in de tw eede plaats om de richting te bepalen, w aarin hij zich aan de o pp ervlak te m oet opstellen. E r is nog veel duister over h et nachtelijke verschijnsel, d at zw em tong heet. W ant zelfs al zou er voldoende bewijs zijn om v ast te stellen door m iddel van w elk m echanism e de tong zich oriënteert, dan is nog altijd n ie t bekend hoe d it w erkt. V oorlopig b lijft d a t een v an de raadselen van de n atu ur. L IT E R A T U U R EN B R O N V E R M E L D IN G : K R U U K, D r. H Dagelijkse activ iteit en vangst van de tong. Visserij-nieuw s, 16e jaargang, no. 6, blzz M U U S. Bent J Zeevissengids. Elsevier, Amsterdam. RED EK E, H. C F aun a van N ederland, aflevering X : Pisces. Leiden. V EEN, J. F. de De trek van de tong. Visserij-nieuws, 16e jrg., no. 3. V EEN. J. F. de W aarom zwemt de tong aan de oppervlakte van de zee? Visserij-nieuws, 17e jrg., nrs. 3 en 6. blzz ; V E E N,.]. F. de O n the Phenom enon of Soles (Solea solea L.) sw im m ing at the surface. J o u rn a l du Conseil International pour 1 Exploration de la M er. Vol. 31, no. 2, blzz A fbeelding 1 is ontleend aan,,d e onuitputtelijke zee, uitgegeven door N.V. W. J. T hiem e & Cie te Z u tp h en ; de overige afbeeldingen zijn ontleend aan Visserij-nieuw s, het m aandblad van de D irectie der V isserijen van het m inisterie van Landbouw en Visserij. Beide uitgevers zeggen wij hierbij hartelijk dank voor het ter beschikking stellen van de cliché s. GEDAANTEVERWISSELING BIJ DE TONG Op deze tekening, w elke is ontleend aan V isserij-nieuw s (1962, 15e jrg., no. 7, blz. 116) ziet u de gedaanteverw isseling of m etam orfose van de tong Solea solea L. De jonge larf, pas u it het ei, is sym m etrisch gebouw d zoals andere vissen. Z ijn ogen staan ter w eerszijden van de kop en hij leeft nog van zw eve n d voedsel. L a n gzam erhand ka n telt de jonge tong, w e lk proces gepaard gaat m e t een verandering van: h et kopskelet. Tijdens dit proces verh u ist het linkeroog over de kop naar het rechteroog, dat ze lf iets opschuift naar de m ondopening. Deze o n tw ikk elin g is overigens geen bijzonderheid van de tong alleen, m aar een ke n m erk va n alle p la t vissen. Som s ook verh u ist het rechteroog. M en spreekt dan van linksogige soorten of individu en in tegenstelling to t rechtsogige. V I T A M A R IN A Z e e b io lo g isc h e d o c u m e n ta tie d e c e m b e r 1968 V issen 30