De actio negatoria. Een studie naar de rechtsvorderlijke zijde van het eigendomsrecht. Peter Christiaan van Es PROEFSCHRIFT

Transcriptie

1 De actio negatoria Een studie naar de rechtsvorderlijke zijde van het eigendomsrecht PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van de Rector Magnificus Dr. D.D. Breimer, hoogleraar in de faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen en die der Geneeskunde, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 5 oktober 2005 klokke uur door Peter Christiaan van Es geboren te Rotterdam in 1967

2 Inhoudsopgave WOORD VOORAF LlJST VAN AFKORTINGEN XV XIX DEEL I - DE ACTIO NEGATORIA IN HET ROMEINSE RECHT 1 1 Inleidende opmerkingen 3 'Het' Romeinse recht 3 De samenhang tussen Romeins procesrecht en materieel recht 4 2 Procesrecht in vogelvlucht Het verloop van het proces per formulas Persoonlijke en zakelijke acties Medewerking van de gedaagde aan een proces Dwangmiddelen tegen een onwillige gedaagde bij de actio in rem 9 Roerende zaken 19 Qnroerende zaken De clausula arbitraria 11 3 De actio negatoria in het Romeinse recht Inhoud en oorsprong van de actio negatoria De formulae van de actio negatoria De actio negatoria als zakelijke actie Wat kon de eiser met de actio negatoria bereiken? 21 a. Beeindiging van een met het eigendomsrecht strijdige toestand 22 b. Het voorkomen van (verdere) inbreuken op het eigendomsrecht 23 c. Afgifte van de zaak en de vruchten 25 d. Vergoeding van de na het tijdstip van de litis contestatio geleden schade 26 e. Betaling van een geldsom (quanti ea res erit) 28 f. Het verkrijgen van een declaratoir vonnis 28 g. Sruiting van de verkrijgende verjaring van een erfdienstbaarheid of een recht van vruchtgebruik De actio negatoria en het ontbreken van de verplichting voor de gedaagde om een zakelijk proces te voeren 30 De actio ad exhibendum en het niet ingaan op de actio negatoria 31 Het interdictum quern fundum (utile) en het niet ingaan op de actio negatoria Actieve legitimate tot de actio negatoria 34

3 Viil Inhoudsopgave 3.7 Passieve legitimatie tot de actio negatoria 38 De op het eigendomsrecht inbreukmakende handeling of toestand 39 De persoon van de gedaagde De actio negatoria ingesteld door een mede-eigenaar tegen een medeeigenaar De verhouding tussen de actio negatoria en de actio confessoria De bewijslast bij de actio negatoria De verhouding tussen de actio negatoria en de revindicatie 58 Rechtsmiddelen tegen de 'eigen' vruchtgebruiker 60 a. de cautio usufructuaria was niet afgelegd terwijl de eigenaar erkende dat het vruchtgebruik bestond 61 b. de cautio usufructuaria was niet afgelegd en de eigenaar erkende dat het vruchtgebruik had bestaan, maar beriep zich erop dat het inmiddels was beeindigd 62 c. de gedaagde wierp zich op als vruchtgebruiker in naam van de eiser zelf, terwijl de eiser ontkende dat de gedaagde ooit vruchtgebruiker was geweest 64 Rechtsmiddelen tegen degene die een recht van vruchtgebruik in naam van een ander dan de eiser uitoefende 65 Conclusie met betrekking tot de verhouding tussen de actio negatoria en de revindicatie De verhouding tussen de actio negatoria en de actio legis Aquiliae Enige andere rechtsmiddelen die de eigenaar ten dienste stonden in het geval van een niet met depossedering gepaard gaande inbreuk op het eigendomsrecht en hun verhouding tot de actio negatoria Actio iniuriarum Actio aquae pluviae arcendae Cautio damni infecti Operis novi nuntiatio Interdictum uti possidetis Interdictum quod vi aut clam Interdicta de arboribus caedendis 88 4 Conclusie 89 DEEL II - DE ONTWIKKELING VAN DE ACTIO NEGATORIA VANAF DE RECEPTIE VAN HET ROMEINSE RECHT TOT AAN DE TOTSTANDKOMING VAN 1004 BGB 91 5 Inleiding 93 6 De ontwikkelingen in het gerecipieerde Romeinse recht De te hanteren werkwijze Erfdienstbaarheid, vruchtgebruik en servituut; enige terminologische opmerkingen De actio negatoria bij Accursius 98 Conclusie over het rechtskarakter van de actio negatoria en iets over de bewijslast De actio negatoria bij Azo 104

4 Inhoudsopgave IX 6.5 De school van Orleans: Jacques de Revigny en Pierre de Belleperche De actio negatoria bij De Revigny De actio negatoria bij De Belleperche De actio negatoria bij Bartolus De actio negatoria bij Donellus Twee juristen uit de Republiek der Verenigde Nederlanden: Voet en Huber De actio negatoria bij Voet De actio negatoria bij Huber De actio negatoria in het Zuid-Afrikaanse recht Conclusie Het zeventiende- en achttiende-eeuwse natuurrecht Het ontstaan van de moderne actio negatoria De Pandektist Puchta De weg terug vanaf Puchta: de invloed van het zich mede in het natuurrecht ontwikkelende eigendomsbegrip op het ontstaan van de moderne actio negatoria De weg terug vanaf Puchta: enkele vroeg negentiende-eeuwse Duitse schrijvers Verdere ontwikkelingen in de Duitse literatuur 135 Afwijkende meningen 137 Conclusie Ontwikkelingen in de negentiende-eeuwse Duitse rechtspraak Inleiding Analoge toepassingen van de in D. 8,5,8,5-7 (Ulpianus) beschreven gevallen De grens tussen de geoorloofde uitoefening van het eigen eigendomsrecht en de ongeoorloofde uitoefening van dat recht die een inbreuk vormt op andermans eigendomsrecht Toepassingen van de actio negatoria als algemene eigendomsactie Grenzen aan de toepassing van de actio negatoria De bewijslast bij de actio negatoria Gewerbeordnung van 21 juni De actio negatoria en de mogelijkheid om schadevergoeding te vorderen, mede in het licht van 26 Gewerbeordnung De totstandkoming van 1004 BGB Het ontwerp Johow 155 De actio negatoria als Feststellungsklage 156 De passieve legitimate tot de actio negatoria 158 De strikte scheiding tussen de actio negatoria en de schadevergoedingsvordering Behandeling van het ontwerp Johow door de erste BGB-Kommission 160 De grondslag van de actio negatoria 160 De verhouding tussen de actio negatoria en de schadevergoedingsvordering 160 De actio negatoria met betrekking tot roerende zaken 161

5 X lnhoudsopgave in de Entwurf ernes burgerlichen Gesetzbuches fur das Deutsche Reich, Erste Lesung 1888 (erster Entwurf), alsmede de toelichting hierop in de Motive 161 De aard van de actio negatoria en de mogelijkheid om met de actio negatoria schadevergoeding te vorderen 162 De bewijslast bij de actio negatoria 163 De passieve legitimatie tot de actio negatoria 163 De actieve legitimatie tot de actio negatoria Inhoud en betekenis van 1004 BGB in het huidige Duitse recht Conclusie 169 DEEL III - DE ACTIO NEGATORIA IN HET NEDERLANDSE RECHT VANAF Inleiding De actio negatoria onder vigeur van het BW van De actio negatoria in het burgerlijk wetboek van De actio negatoria in de rechtswetenschap De actio negatoria in de rechtspraak 181 De klassieke actio negatoria 181 De moderne actio negatoria Conclusie De moderne actio negatoria in het huidige burgerlijk recht en het nut van de term 'moderne actio negatoria' De moderne actio negatoria in het huidige burgerlijk recht Het nut van de term 'moderne actio negatoria' De verhouding tussen de moderne actio negatoria en de onrechtmatigedaadsvordering van art. 6:162 BW Het bestaan van de moderne actio negatoria naast de vordering uit onrechtmatige daad van art. 6:162 BW De zelfstandige rol van de moderne actio negatoria ten opzichte van de onrechtmatige-daadsvordering van art. 6:162 BW 'Herstel in de vorige toestand': het verschil tussen vergoeding van schade en ongedaanmaking van een onrechtmatige toestand Conclusie De verhouding tussen de moderne actio negatoria en de revindicatie Algemeen De samenloop van de moderne actio negatoria en de revindicatie in verband met HR 17 april 1970, NJ 1971, 89 (Amotie) De moderne actio negatoria en de revindicatie; een op het eigendomsrecht gebaseerde rechtsvordering? Een nadere opmerking over de term 'niet met depossedering gepaard gaande inbreuk op het eigendomsrecht' Nadere afbakening van de grenzen van het toepassingsgebied van de moderne actio negatoria Inleiding Wanneer is er sprake van een inbreuk op het eigendomsrecht? Inhoud en totstandkomingsgeschiedenis van art. 5:1 lid 2 BW 207

6 Inhoudsopgave XI De betekenis van het 'gebruik maken' van de zaak in art. 5:1 lid 2 BW De verwijzing naar wettelijke voorschriften in art. 5:1 lid 2 BW De verwijzing naar het ongeschreven recht in art. 5:1 lid 2 BW HR 25 September 1981, NJ 1982, 315 (Gemeente Breda/Nijs): een nadere toetsing aan de zorgvuldigheidsnorm? Andere vormen van inbreuk op het eigendomsrecht Het vereiste van voldoende belang Misbruik van eigenaarsbevoegdheid Afwijzing van een verbod op grond van zwaarwegende maatschappelijke belangen (art. 6:168 BW) Toepassingen van de moderne actio negatoria Inleiding De moderne actio negatoria in verband met het leerstuk van hinder De nineties van art. 5:37 BW Hinder als leerstuk dat de grenzen van het eigendomsrecht bepaalt Het toebrengen van ongeoorloofde hinder als inbreuk op het eigendomsrecht HR 10 maart 1972, NJ 1972, 278 (Vogelplaag) Concretisering van de grens tussen geoorloofde en ongeoorloofde hinder 228 De aard van de hinder 230 De ernst van de hinder 230 De duur van de hinder 230 De toegebrachte schade 231 De omstandigheden waaronder de hinder plaatsvindt 231 a. De belangen aan de zijde van de veroorzaker van de hinder 231 b. Plaatselijke omstandigheden/anterieure hinderlijke activiteit 233 c. Het tijdstip van de hinder 234 d. Bijzondere gevoeligheid voor hinderlijke activiteiten 234 e. De mogelijkheid om maatregelen te nemen ter voorkoming of vermindering van de hinder 235 f. De publiekrechtelijke situatie Hinder toegebracht door of aan een ander dan de eigenaar van een onroerende zaak Hinder met betrekking tot roerende zaken Afsluitende opmerkingen over de plaats van het leerstuk van hinder in het vermogensrecht De toepassing van de moderne actio negatoria in verband met concrete normen in het burenrecht Inleiding De toepassing van de moderne actio negatoria in verband met burenrechtelijke bepalingen die het gebruik van het eigen erf op concrete wijze reguleren 243 Algemeen 243

7 XII Inhoudsopgave Hoe hard zijn de 'harde' normen van art. 5:42 BW en art. 5:50 BW? 245 Vensters en balkons of bomen en planten buiten de verboden zones van art. 5:50 BW en art. 5:42 BW 246 De wonderlijketoelichting van Meijers bij art. 5:42 BW De toepassing van de moderne actio negatoria in verband met burenrechtelijke bepalingen waaraan het recht ontleend kan worden om andermans erf te gebruiken De toepassing van de moderne actio negatoria in verband met de aanwezigheid van een zaak op andermans erf Inleiding HR 7 mei 1982, NJ 1983, 478 (Trechsel/Lameris) en HR 4 november 1988, N] 1989, 854 (Schols-Pelzers/Heijnen) 250 HR 7 mei 1982, NJ 1983, 478 (Trechsel/Lameris) 250 HR 4 november 1988, N] 1989, 854 (Schols-Pelzers/Heijnen) Nuancering van de regel uit HR 7 mei 1982, NJ 1983, 478 (Trechsel/Lameris) en HR 4 november 1988, NJ 1989, 854 (Schols-Pelzers/Heijnen), in het geval waarin een voorwerp op de bodem van een vaarwater terecht is gekomen; HR 14 oktober 1994, 720 (Staat/August de Meijer B.V.) Derelictie De regel uit HR 7 mei 1982, NJ 1983, 478 (Trechsel/Lameris) en HR 4 november 1988, NJ 1989, 854 (Schols-Pelzers/Heijnen) en aansprakelijkheid voor bodemverontreiniging De moderne actio negatoria in verband met de aanwezigheid van een onroerende zaak andermans erf; horizontale en verticale natrekking Legalisatie van een op het eigendomsrecht inbreukmakende toestand op grond van art. 5:54 BW Eigenrichting in het geval van overhangende beplantingen of doorschietende wortels Het zich begeven op andermans erf; art. 5:22 en 5:23 BW De moderne actio negatoria in het geval van zaakbeschadiging Actieve legitimatie, passieve legitimatie en verjaring Inleiding Actieve legitimatie tot de moderne actio negatoria De positie van de mede-eigenaar en de appartementseigenaar 272 a. De positie van de mede-eigenaar 272 b. De positie van de appartementseigenaar De positie van de beperkt goederenrechtelijk gerechtigden De positie van de persoonlijk gerechtigden De positie van de bezitter niet-eigenaar Passieve legitimatie tot de moderne actio negatoria De passieve legitimatie in het geval van een inbreukmakende handeling 282

8 Inhoudsopgave xm De passieve legitimatie in het geval van een inbreukmakende toestand 283 Inleiding 283 De positie van de beperkt goederenrechtelijk gerechtigden 285 De positie van de persoonlijk gerechtigden 287 De positie van de bezitter niet-eigenaar De verjaring van de moderne actio negatoria Inleiding Een blik in de parlementaire geschiedenis De vertroebeling van het onderscheid tussen incidentele inbreuken op het eigendomsrecht en een onrechtmatige toestand 296 SAMENVATTENDE SLOTBESCHOUWING 299 ZUSAMMENFASSUNG 313 VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR 329 BRONNEN- EN WETTENREGISTER 345 RECHTSPRAAKREGISTER 351 TREFWOORDENREGISTER 355 CURRICULUM VITAE 359