DEEL I: ALGEMEEN DELEGATIEVERBOD? 1. Inleiding en verantwoording 3

Transcriptie

1 Inhoud Lijst van afkortingen XIX DEEL I: ALGEMEEN DELEGATIEVERBOD? 1 Inleiding en verantwoording 3 I. Onderzoeksthema 3 II. Verantwoording 4 A) Achtergronden en veronderstellingen 5 B) Praktisch belang 7 C) Wetenschappelijk belang 9 D) Vermogensrecht 10 E) Rechtsvergelijking 10 III. Terminologie en reikwijdte 11 IV. Opbouw van het onderzoek 12 Hoofdstuk 1 Testeervrijheid Inleidend Testeervrijheid: een fundamenteel erfrechtelijk beginsel Autonomiebeginsel in het erfrecht Erfrechtelijke tegenhanger van de contractsvrijheid Twee subvrijheden Intermezzo: een delegatieverbod omwille van de testeervrijheid Ongeschreven grondrecht Onderdeel van het eigendomsrecht Testeervrijheid: een gebonden beginsel Inleidend Grenzen van de testeervrijheid in formele zin Algemeen Testeer- en wilsbekwaamheid 29

2 Vormvoorschriften Het gesloten stelsel Tussenconclusie Grenzen van de testeervrijheid in materiële zin Algemeen Goede zeden of openbare orde 35 A) Art. 4:44 BW 35 B) Art. 4:4 BW 36 C) Art. 4:45 BW Andere wettelijke rechten Legitieme portie Testeren ten behoeve van wie men wil Tussenconclusie Delegatieverbod? Delegatieverbod nodig vanwege erflaters zelfbescherming? Delegatieverbod nodig vanwege andermans belang? 45 A) Schutz der gesetzlichen Erben also Schutz der Familie 45 B) Schutz des öffentlichen Interesses 48 Hoofdstuk 2 Uiterste wilsbeschikking, vormgebondenheid en hoogstpersoonlijk karakter Inleidend Uiterste wilsbeschikking Algemeen: haar bouwstenen Rechtshandeling Algemeen Beoogd rechtsgevolg Wilsuiting Bepaaldheidsvereiste Link met wilsdelegatie Passend binnen het gesloten stelsel Herroepelijkheid Vormgebondenheid Algemeen Notarieel of depot-testament Codicil en buitengewone vormvoorschriften Ontduiking vormgebondenheid Intermezzo: schenking Algemeen: haar bouwstenen Totstandkoming Herroepelijkheid Vormvrijheid: De notariële akte, adieu! Het oude schenkingsrecht en het vormvoorschrift van de notariële akte 64 VIII

3 Notariële akte thans geen vormvereiste, maar én behoudens Conclusie Hoogstpersoonlijk karakter Algemeen Formeel aspect Art. 4:42 lid 3 BW Ter vergelijking: schenking 71 A) Geen vertegenwoordigingsverbod, behoudens 71 B) de schenking ter zake des doods, art. 7:177 BW 73 C) Voorbeelden Ter vergelijking: 2064 BGB Tussenconclusie 81 Hoofdstuk 3 Het materiële aspect van het hoogstpersoonlijke Inleidend Voorgeschiedenis 2065 BGB Inleidend Oorsprong van der Grundsatz der materiellen Höchstpersönlichkeit Grepen uit de ontwikkeling van der Grundsatz der materiellen Höchstpersönlichkeit Middeleeuwse 13 e en 14 e eeuw Receptie van het Romeinse recht in Duitsland omstreeks de 16 e eeuw Het Duitse rechtsgevoel in de 19 e eeuw Ontwerpen BGB Eerste ontwerp Tweede ontwerp Tussenconclusie Inhoud 2065 BGB Regelungsziele Abs. I: werking Abs. II: inhoud Wettelijke uitzonderingen op 2065 II BGB Vermächtnis 107 A) Person des Vermächtnisnehmers 107 B) Vermächtnisgegenstandes Auflage Testamentsvollstreckung Auseinandersetzung Tussenconclusie Erbeinsetzung en rechtspraak Reichsgericht: begrenzte Drittbestimmung 115 IX

4 Bundesgerichtshof: Bezeichnung Tussenconclusie Sinn und Zweck van het Drittbestimmungsverbot Inleidend Waarborging testeervrijheid Bescherming versterferfgenamen Voorkomen van ongewenste vermogensconcentratie Persoonlijkheidsopvolging Bescherming van het rechtsverkeer Voorkomen van misbruik, vervalsing en verkeerde beïnvloedingen Aanvulling op 2064 BGB Tussenconclusie Het materiële aspect van het hoogstpersoonlijke en art. 4:42 lid 3 BW Inleidend Materieel aspect Art. 4:42 lid 3 BW ook materieel? Terug naar de roots Werking afhankelijk van andermans wil Inhoud afhankelijk van andermans wil Hoogstpersoonlijk karakter en bepaaldheidsvereiste Breemhaar Kanttekening Kanttekening Tussenconclusie Het materiële aspect van het hoogstpersoonlijke ontbloot Art. 4:42 lid 3 BW materieel Materieel aspect = (on)toelaatbaarheid wilsafhankelijke voorwaarden en bepaaldheidsvereiste Bepaaldheidsvereiste delegatieverbod Rechtvaardiging Conclusie hoofdstuk 3 en deel I 139 DEEL II: DELEGEREN TEN AANZIEN VAN DE INHOUD 143 Hoofdstuk 4 Bepaaldheidsvereiste Inleidend Bepaaldheidsvereiste in het algemeen vermogensrecht Ongeschreven bestaansvereiste in Titel 3.2 BW Wettelijke bepalingen buiten Titel 3.2 BW Parlementaire geschiedenis van Titel 3.2 BW Bepaaldheidsvereiste in het verbintenissenrecht Inleidend Art oud BW 151 X

5 Onderwerp Bepaaldheid van verbintenissen 153 A) uit overeenkomst 153 B) in de wet 154 C) in de literatuur De regel uit de rechtspraak Inleidend Voorbeelden bepaalbaar 158 A) Hof Arnhem 10 januari 1934, NJ 1934/p B) HR 13 januari 1938, NJ 1938/ Voorbeelden onbepaaldheid Art. 6:227 BW Bepaalbaarheid van verbintenissen Soepel bepaaldheidsvereiste Objectivering door redelijkheid en billijkheid voorkomt willekeur Object van de verbintenis: concretisering door middel van keuzes Inleidend Facultatieve verbintenis Alternatieve verbintenis Generieke verbintenis of soortverbintenis Tussenconclusie Object van de verbintenis: concretisering door middel van een bindend oordeel Inleidend Bindend advies Vaststellingsovereenkomst Onzuiver en zuiver bindend advies Testamentair bindend advies Subjecten van de verbintenis: bepaald of bepaalbaar Inleidend Facultatieve schuldeiser resp. schuldenaar Alternatieve schuldeiser resp. schuldenaar Nader te noemen meester Schakelbepaling van art. 6:216 BW Bepaaldheidsvereiste in het goederenrecht Inleidend Art. 3:84 lid 2 BW Voldoende bepaaldheid bij levering Bepaaldheidsvereiste en de goederenrechtelijke overeenkomst Voldoende bepaaldheid voor registergoederen, in het bijzonder onroerende zaken Voldoende bepaaldheid voor vorderingen op naam Objectieve bepaalbaarheid 188 XI

6 Ratio objectieve maatstaf: derdenwerking Ruimte voor subjectieve elementen met betrekking tot goederenrechtelijke verhoudingen Tussenconclusie Bepaaldheidsvereiste en eenzijdige rechtshandelingen Bepaaldheidsvereiste en de uiterste wilsbeschikking Inleidend Te onderscheiden soorten uiterste wilsbeschikkingen Vorm of inhoud Vormvoorschriften Bepaaldheisvereiste en algemene vormvoorschriften van afdeling BW Formele geldigheidsvereiste van art. 4:42 lid 3 BW Tussenconclusie 198 Hoofdstuk 5 Materiële aard van te onderscheiden soorten uiterste wilsbeschikkingen Inleidend Erfstelling Inleidend Het subject van de erfstelling: delegatie ten aanzien van de erfgenamen Daarbij aangewezen en de eis van onmiddellijke identificeerbaarheid Vereiste van onmiddellijke identificeerbaarheid en art. 4:56 leden 2-4 BW Rechtvaardiging van de eis van onmiddellijke identificeerbaarheid Zwevend vermogen Tussenconclusie en de hypothese met betrekking tot art. 4:115 BW Hypothese en delegatie ten aanzien van de erfgenamen Welk bepaaldheidsvereiste? Het goederenrechtelijke bepaaldheidsvereiste Waarom geen subjectieve maatstaf? Begrensde Drittbestimmung ofwel de erfstelling met keuzemogelijkheid Het object van de erfstelling: delegatie ten aanzien van de erfdelen Inleidend Onmiddellijkheids -vereiste Goederenrechtelijk bepaaldheidsvereiste voor de erfdelen Toch ruimte voor subjectiviteit? Tussenconclusie 223 XII

7 5.3. Legaat Inleidend Het subject van het legaat: delegatie ten aanzien van de legataris Inleidend Onmiddellijke identificeerbaarheid Geschrapte eis van onmiddellijke identificeerbaarheid Legaat met keuzemogelijkheid (ten aanzien van de legataris) Nader te noemen legataris Het object van het legaat: delegatie ten aanzien van de omvang van het legaat? Bepaalbaarheid Keuzelegaat (ten aanzien van de omvang van het vorderingsrecht) Keuzelegaat al dan niet tegen inbreng Tussenconclusie Testamentaire last Inleidend Last als verplichting om Het subject van de verkrijging: delegatie ten aanzien van degene die verkrijgt Inleidend Geen vereiste van onmiddellijke identificeerbaarheid Geen goederenrechtelijke noch verbintenisrechtelijke verhoudingen HR 30 september 1925, PW HR 2 maart 1966, BNB 1966/ Art. 4:130 lid 2 BW en een derde Het object van de verkrijging: delegatie ten aanzien van hetgeen verkregen wordt Ter vergelijking: 2193 BGB Last die niet tot een verkrijging leidt Tussenconclusie Executeursbenoeming Inleidend Te onderscheiden soorten executeurs Materiële aard van executele Delegatie ten aanzien van de executeur Executeursbenoeming, art. 4:142 lid 1 BW door erflater door een executeur door de kantonrechter Beperking 254 XIII

8 Delegatie ten aanzien van de taken en bevoegdheden van een executeur Wettelijk takenpakket, art. 4:144 BW Ruimte voor subjectieve elementen? Onverminderd testamentaire lasten Tussenconclusie Testamentair bewind Inleidend Te onderscheiden vormen van testamentair bewind Materiële aard van testamentair bewind Delegatie ten aanzien van de bewindvoerder Persoon van de bewindvoerder Taken en bevoegdheden van de bewindvoerder 267 A) Inleidend 267 B) Taakverdeling bij meerdere bewindvoerders 268 C) De clausule tenzij bij de instelling van het bewind anders is bepaald of iets vergelijkbaars 268 D) Art. 4:171 BW Delegatie ten aanzien van de goederen waarover bewind wordt ingesteld en delegatie ten aanzien van het instellen van testamentair bewind Inleidend Delegatie ten aanzien van de goederen waarover bewind wordt ingesteld 273 A) Welk bepaaldheidsvereiste? 273 B) Tenzij-clausule ten aanzien van zaaksvervanging en vruchten Delegatie ten aanzien van het instellen van testamentair bewind 274 A) Instellen van testamentair bewind 274 B) Tijdstip waarop bewind wordt ingesteld Tussenconclusie Conclusie deel II 277 Schema: Toetsing geoorloofde of ongeoorloofde wilsdelegatie ten aanzien van de inhoud 281 DEEL III: DELEGEREN TEN AANZIEN VAN DE WERKING 283 Hoofdstuk 6 Wilsafhankelijke voorwaarden en willekeur Inleidend Ter inspiratie: 2065 I BGB 286 XIV

9 6.3. Voorwaarden in het erfrecht (I) Inleidend Uiterste wilsbeschikkingen onder voorwaarde Voorwaardelijke ouderlijke boedelverdeling Potestatieve voorwaarde Inleidend Art oud BW Geen strijd met het wezen van de verbintenis Voorbeeld: schenking Inleidend Ontbindende potestatieve voorwaarde Opschortende potestatieve voorwaarde Potestatieve voorwaarde in het erfrecht Inleidend Verschillen potestatieve voorwaarde en 2065 I BGB Potestatieve voorwaarde en wilsdelegatie ten aanzien van de werking van een legaat Tussenconclusie Voorwaarden in het erfrecht (II) Inleidend Makingen onder voorwaarden Algemeen Erfstelling onder voorwaarde: de aard van de erfstelling en wilsafhankelijke voorwaarden Legaat onder voorwaarde: de aard van het legaat en wilsafhankelijke voorwaarden Tweetrapsmaking Inleidend Vervreemdings- en verteringsbevoegdheid Boerenplaatsje-arrest Uiterste wilsbeschikking onder last Voorwaardelijke last Tussenconclusie Willekeur Inleidend Willekeur op twee manieren Inleidend Ten aanzien van de inhoud Ten aanzien van de werking Tussenconclusie Willekeur en de redelijkheid en billijkheid Tussenconclusie: Het willekeurcriterium op losse schroeven 318 XV

10 6.7. Conclusie deel III De proef op de som Ouderlijke boedelverdeling met tenzij-clausule Cautio Socini Tenzij-renteclausule 323 Schema: Toetsing geoorloofde of ongeoorloofde wilsdelegatie ten aanzien van de werking 325 Hoofdstuk 7 Samenvatting en conclusie Inleidend Geen algemeen delegatieverbod (deel I) Inleidend Testeervrijheid pleit voor wilsdelegatie Inleidend Geen delegatieverbod omwille van testeervrijheid Geen delegatieverbod omwille van erflaters eigen belang Geen delegatieverbod omwille van andermans belang Conclusie (Algemene) aard van de uiterste wilsbeschikking tolereert wilsdelegatie Elementen van de uiterste wilsbeschikking Geldigheidsvereisten van de uiterste wilsbeschikking Vormgebondenheid en wilsdelegatie Persoonlijk testeren en wilsdelegatie Conclusie Art. 4:42 lid 3 BW kent geen materieel aspect dat een delegatieverbod impliceert Inleidend Grundsatz der materiellen Höchstpersönlichkeit en zijn wortels Wettelijke uitzonderingen op 2065 II BGB Geen rechtvaardigingsgrond voor een Drittbestimmungsverbot Art. 4:42 lid 3 BW bevat geen materieel aspect Bepaaldheidsvereiste betekent geen delegatieverbod Conclusie Bepaaldheidsvereiste als criterium voor wilsdelegatie ten aanzien van de inhoud (deel II) Inleidend Aard van de rechtshandeling Inleidend Verbintenisrechtelijke aard 341 XVI

11 Goederenrechtelijke aard Eenzijdige rechtshandelingen, zoals de uiterste wilsbeschikking Conclusie Aard van de te onderscheiden soorten uiterste wilsbeschikkingen Inleidend Erfstelling Legaat Last Executeursbenoeming Testamentair bewind Conclusie (On)toelaatbaarheid wilsafhankelijke voorwaarden als criterium voor wilsdelegatie ten aanzien van de werking (deel III) Inleidend Voorwaarden in het erfrecht zijn toegestaan Wilsafhankelijke voorwaarden in het erfrecht zijn in beginsel toegestaan, tenzij strijd met het wezen van de uiterste wilsbeschikking of willekeur Redelijkheid en billijkheid voorkomt willekeur Conclusie Eindconclusie 351 Summary 353 Lijst van aangehaalde literatuur 359 Jurisprudentieregister 381 Trefwoordenregister 383 Curriculum vitae 387 XVII

12