Nieuw Erfrecht. Handboek. prof. mr. M.J.A. van Mourik (red.) prof. mr. L.C.A. Verstappen mr. B.M.E.M. Schob mr. F.W.J.M. Schob mr. B.C.M.

Transcriptie

1 Handboek Nieuw Erfrecht prof. mr. M.J.A. van Mourik (red.) prof. mr. L.C.A. Verstappen mr. B.M.E.M. Schob mr. F.W.J.M. Schob mr. B.C.M. Waaijer Tweede druk WEJ.TjeenkWillink Deventer 2000

2 Inhoud Afkortingen Geraadpleegde werken op erfrechtelijk gebied XXIII XXV I / II De geschiedenis van de totstandkoming van Boek 4 (nieuw) BW Inleiding Het ontwerp -Meijers; het Regeringsontwerp (nr. 3771) De 'voortrein' (nr ) De Invoeringswet (nr ); het vruchtgebruikvoorstel Buitendepartementale acties De legitieme portie Minister Sorgdrager Algemene inleiding overgangsrecht 8.1. Inleiding 8.2. De Overgangswet 8.3. Algemene beginselen van het overgangsrecht 8.4. Het overgangsrecht en (ver)nietig(bar)e rechtshandelingen 8.5. Het oplossen van overgangsrechtelijke problemen Algemene bepalingen Erfopvolging Volgorde van overlijden Moord, abortus en euthanasie Onwaardigheid Rechtshandelingen betreffende een niet opengevallen nalatenschap 5.1. Inleiding VII

3 Belemmering erfrechtelijke bevoegdheden 5.3. Beschikking over niet opengevallen nalatenschappen Betaling geldsom Waarde en waardering De nalatenschap 8.1. Inleiding 8.2. Schulden van de nalatenschap 8.3. Voldoening van de schulden Geregistreerd partnerschap Overgangsrecht Onwaardigheid Rechtshandelingen betreffende een niet opengevallen nalatenschap Betaling geldsom Waarde en waardering 'Schulden van de nalatenschap' III Erfopvolging bij versterf; algemeen Bestaanseis Uit eigen hoofdeof bij plaatsvervulling Ordening; parentelenstelsel; familierechtelijke betrekking Deerfdelen Overgangsrecht Uit eigen hoofde of bij plaatsvervulling Ordening; parentelenstelsel; familierechtelijke betrekking De erfdelen 44 IV Het erfrecht bij versterf van de niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot en van de kinderen VIII Inleiding Wettelijke verdeling; de 'deelgenoten' 2.1. Het in de verdeling betrokken Stiefkind Testeervrijheid De erfdelen De in de verdeling betrokken goederen De in de verdeling betrokken schulden 6.1. Saisine 6.2. De in de verdeling betrokken schulden; aansprakelijkheid 6.3. De in de verdeling betrokken schulden; verhaalbaarheid Verdeling en negatieve nalatenschap De geldvordering van de kinderen

4 8.1. Inleiding Rente over de vordering De omvang van de vordering Boedelbeschrijving; minderjarigen; taak van de kantonrechter Inzage, inlichtingen en medewerking Voldoening van de vordering Fiscale aspecten Ongedaanmaking Verklaring van erfrecht Gevolgen van ongedaanmaking De ouderlijke boedelverdeling (OBV); overgangsrecht Overgangsrecht De wettelijke verdeling De ouderlijke boedelverdeling 67 V Het erfrecht bij versterf; de wilsrechten Inleiding Vier wilsrechten De wilsrechten vanuit de positie van het kindbezien Recht op overdracht van goederen Zaaksvervanging; bewijsregeling Samenloop van wilsrechten Het voorbehouden vruchtgebruik Schuldeisers en vruchtgebruik Uitoefening wilsrechten doorminderjarigen Fiscale aspecten Overgangsrecht 82 VI De uiterste wilsbeschikking in het algemeen Het karakter van de uiterste wilsbeschikking Algemeen Eenzijdige rechtshandeling werkend na overlijden Gerichte ofongerichte rechtshandeling Herroepelijkheid en wijze van herroeping Het gesloten stelsel van uiterste wilsbeschikkingen; algemeen Waaromeen gesloten stelsel? Niet passend binnen het gesloten stelsel Persoonlijke rechtshandeling; delegatie Nulliteiten Misbruik van omstandigheden Bedreiging, bedrog Dwaling Rechtsvordering tot vernietiging 97 IX

5 2.5. Openbare orde en goede zeden 2.6. Vervreemdingsbevoegdheid Vorm van uiterste willen (afd en 4.3.6) Algemeen Waarom vormvoorschriften? Het notarieel testament Het depot-testament (de bij de notaris in bewaring gegeven onderhandse akte) 3.5. Het codicil 3.6. Noodtestamenten (buitengewone testamentsvormen) 3.7. Geen gemeenschappelijke uiterste wil Overgangsrecht uiterste wilsbeschikking in het algemeen Algemeen Het karakter van de uiterste wilsbeschikking Herroeping van uiterste wilsbeschikkingen Nulliteiten Rechtsvordering tot vernietiging De openbare orde en de goede zeden; vervreemdingsbevoegdheid Vorm van uiterste willen VII De uiterste wilsbeschikking in het bijzonder De erfstelling Algemeen Onterving Hetlegaat Definitie; opvolging onder bijzondere titel Onderscheid legaat en last Aanvaarding en verwerping Aansprakelijkheid en draagplicht Pluraliteit van legatarissen Opeisbaarheid (sub)legaat Geinde vruchten van het gelegateerde Ontbreken van de met het (sub)legaat belaste persoon Gewijzigde omstandigheden Informatieplicht Legatarissen onderling; concurrentie Vermindering van legaten Opleg van tekort door legataris 'Beneficiaire aanvaarding legaat van rechtswege'; vermindering sublegaten Staat van het gelegateerde Ontbreken van het gelegateerde goed Legaat ten laste van de huwelijksgemeenschap Quasi-legaten De schenking ter zake des doods als quasi-legaat 140

6 Verblijvingsbedingen en dergelijke als quasi legaat Sommenverzekeringen als quasi-legaat Omzetting van een natuurlijke verbintenis als quasi-legaat De testamentaire last Definitie; geen legaat Toepassing van de testamentaire last De vervallenverklaring Wie kan vervallenverklaring verzoeken? Vermindering van testamentaire lasten Geheel of gedeeltelijk opheffen van de testamentaire last Staat van het object van de testamentaire last Ontbreken van het object waarop de testamentaire last ziet Testamentaire last ten laste van de huwelijksgemeenschap Uitleg van uiterste wilsbeschikkingen 4.1. Algemeen 4.2. Uitleg 4.3. Vergissing in persoon of goed 4.4. Aanvulling 4.5. Het 'ex-echtgenotenprobleem' 4.6. Naaste bloedfyerwanten) 4.7. Aanwas 4.8. De overgangsrechtelijke aspecten van de uitleg Overgangsrecht uiterste wilsbeschikking in het bijzonder De erfstelling en de onterving Het legaat Aansprakelijkheid, draagplicht en pluraliteit van legatarissen Opeisbaarheid (sub)legaat Geinde vruchten van het gelegateerde Ontbreken van de met het (sub)legaat belaste persoon Gewijzigde omstandigheden Informatieplicht Legatarissen onderling; concurrentie, vermindering en opleg 'Beneficiaire aanvaarding legaat van rechtswege' De Staat van het gelegateerde goed en het ontbreken van het gelegateerde goed Legaat ten laste van de huwelijksgemeenschap De testamentaire last Uitleg van uiterste wilsbeschikkingen Het 'ex-echtgenotenprobleem' Naaste bloed(verwanten) Aanwas Quasi-legaten XI

7 VIII Wie uiterste wilsbeschikkingen kunnen maken en wie daaruit voordeel kunnen genieten 183 /. Wie uiterste wilsbeschikkingen kunnen maken Algemeen Sanctie De wegens geestelijke stoornis onder curatele gestelde Bestaanseis en dergelijke Algemeen Verwachters bij eenfideii-commissairemaking De fusie- en splitsingsregeling Stichting opgericht bij uiterste wilsbeschikking Indirecte verkrijging uit een stichting Onbekwaamheid en onwaardigheid Onbekwaamheid Onwaardigheid; algemeen Wie is onwaardig? 'Verboden'beschikkingen Algemeen De(ex-)voogd Leermeesters BIG-personen en geestelijk verzorgers Verzorgers en verplegers in een'instelling' Notaris en getuigen Tussenbeide körnende personen Sanctie overtreden'verbod' Wie uiterste wilsbeschikkingen kunnen maken en wie daaruit voordeel kunnen genieten; overgangsrecht Wie uiterste wilsbeschikkingen kunnen maken De bestaanseis Stichting opgericht bij uiterste wilsbeschikking 'Verboden' beschikkingen 201 IX Makingen onder tijdsbepaling en onder voorwaarde Inleiding Makingen onder tijdsbepaling Makingen onder tijdsbepaling tegen de achtergrond van het algemeen Vermögensrecht Verschillen met op makingen onder tijdsbepaling lijkende rechtsfiguren 209 Makingen onder voorwaarde Inleiding; fidei-commissaire makingen Voorwaardelijke makingen tegen de achtergrond van het algemeen Vermögensrecht 214 XII

8 3.3. Verschillen met op voorwaardelijke makingen lijkende rechtsfiguren Voorwaardelijke makingen in het nieuwe erfrecht Is een voorwaardelijk legaat of last ook mogelijk? Wie kan verkrijgen onder opschortende voorwaarde? Fidei'-commissaire makingen naar oud en nieuw recht De beperking in tijd van voorwaardelijke makingen De rechtspositie van de erfgenaam onder ontbindende voorwaarde ten opzichte van derden De onderlinge rechtsverhouding tussen de erfgenaam onder ontbindende en die onder opschortende voorwaarde De interne rechtspositie van de erfgenaam onder ontbindende voorwaarde De interne rechtspositie van de erfgenaam onder opschortende voorwaarde Vruchtgebruikbepalingen die niet van overeenkomstige toepassing (kunnen) zijn Concrete toepassingen van voorwaardelijke makingen 238 Voorwaardelijke makingen en de gemeenschap van goederen Inleiding Erfstellingen onder ontbindende voorwaarde en de huwelijksgemeenschap Erfstellingen onder opschortende voorwaarde en de huwelijksgemeenschap 243 Overgangsrecht Makingen onder tijdsbepaling Voorwaardelijke makingen 244 De legitieme portie 247 Inleiding De ratio van de legitieme portie De plaats van de legitieme portie in Boek 4; terminologie De legitieme portie op hoofdpunten Kernpunten; Algemeen De legitieme dient te zijn'vrij en onbezwaard' Inferieur volgens de hoofdregels maar toch imputatie Niet-opeisbaarheid van de vordering van de legitimaris Overgangsrecht Uitleg; algemeen Specifieke overgangsrechtelijke bepalingen XIII

9 2. Wiezijn legitimarissen? Het legitieme breukdeel Het legitieme breukdeel van een kind Afstammelingen van een vooroverleden kind van de erflater Het legitieme breukdeel en stiefkinderen De legitimaris hoeftzijn legitieme portie niet te ontvangen als erfgenaam noch in goederen De legitieme geeft recht op een vordering in geld Ontkoppeling van de legitieme portie en het erfgenaamschap De legitieme dient zuiver en onbelast te zijn; gevolgen van verwerping voorde legitimaris Verwerping; algemeen Imputatie bij verwerping van erfstellingen Imputatie bij verwerping van legaten Verwerping; geen behoefte meer aan de cautio Socini De samenstelling van de legitimaire massa Algemeen Quasi-legaten Voor de berekening van de legitimaire massa in aanmerking te nemen schulden Enkele schulden van art nader bezien Niet in aanmerking te nemen schulden Negatieve nalatenschap Waardering van giften 8.1. Waardering van giften; hoofdregel: waardering naar het tijdstip van de prestatie 270 Is het tijdstip van de toezegging of het tijdstip waarop de toegezegde prestatie werd voldaan beslissend? Waardering naar de waarde onmiddellijk na erflaters overlijden Algemeen Negatieve nalatenschap Sommenverzekering Waardering van giften bestaande in de vervreemding van een goed tegen verschaffing van een aan het leven van de erflater gebonden recht In aanmerking te nemen giften 9.1. In beginsel alleen giften jonger dan vijf jaar De omstandigheden waaronder de gift is gedaan en de aard van de gift De omstandigheden waaronder de gift is gedaan De aard van de giften Giften van de erflater aan zijn echtgenoot Buiten beschouwing te laten giften 282 XIV

10 11.1. Giften aan personen ten aanzien van wie de erflater moreel verplicht was bij te dragen in hun onderhoud Gebruikelijke giften voorzover zij niet bovenmatig waren Giften bij dode Toerekening van giften aan de legitimaris Algemeen Giften aan een afstammeling die legitimaris zou zijn geweest, indien hij de erflater had overleefd of niet onwaardig was geweest Aanwijzing van een begunstigde bij sommenverzekering De legitimaris heeft niet altijd recht op een zuivere en onbelaste legitieme; bedrijfsopvolging De legitimaris heeft niet altijd recht op een zuivere en onbelaste legitieme; testamentair beschermingsbewind Imputatie en vruchtgebruik Verlenging van termijnen Het recht op informatie van de legitimaris Aansprakelijkheidjegens de legitimarissen en verhaal door de legitimarissen De aansprakelijkheid van de erfgenamen jegens de legitimarissen is beperkt Verhaal door de legitimarissen Opeisbaarheid van de vordering van de legitimaris Algemeen Opeisbaarheid en de vruchtgebruiken uit afd. 4.2A Beperking van de verhaalsmogelijkheid van de legitimarissen; de invloed van de schuldsaneringsregeling natuurlijke personen op de opeisbaarheid Niet-opeisbaarheid bij uiterste wil in het belang van de echtgenoot of geregistreerde partner Niet-opeisbaarheid en successie- of overgangsbelasting Niet- opeisbaarheid bij uiterste wil in het belang van een andere levensgezel Bescherming van anderen dan levensgezellen? Overgangsrecht Rente over een vordering van een legitimaris Verval en verjaring van rechten van de legitimaris Verval van de mogelijkheid de legitieme in te roepen; algemeen Verval van de mogelijkheid de legitieme in te roepen in verband met het verzorgingsvruchtgebruik Verval van de mogelijkheid giften in te körten Verjaring van de vordering van de legitimaris 312 XV

11 21.5. Overgangsrecht; oud recht is tijdelijk van toepassing Inkorting; algemene opmerkingen Oneigenlijke inkorting en inkorting van makingen Volgorde van inkorting De schuld aan een legitimaris en de verkrijgingen van de echtgenoot en andere levensgezel 320 Inkorting van giften Algemene opmerkingen Volgorde van inkorting Verhaal van de legitimaris Hardheidsclausule Inkorting van giften bij legitimarissen Uitoefening van de bevoegdheden van een legitimaris 324 XI Andere wettelijke rechten Inleiding Voortzettingbewoning en gebruik inboedel Vruchtgebruik enverzorgingsvruchtgebruik Inleiding Vruchtgebruik op woning en inboedel Onbevoegdheid erfgenamen; positie schuldeisers Vruchtgebruik op andere goederen; verzorgingsvruchtgebruik Verzorgingsbehoefte De met verzorgingsvruchtgebruik te bezwaren goederen Legitieme en vruchtgebruik Kantonrechterlijke beschikkingen omtrent het vruchtgebruik; verzorgingsbehoefte Inkorting Samenloop verzorgingsvruchtgebruik en 'sommen ineens' 'Som ineens' voor verzorging en opvoeding, levensonderhoud en Studie 'Som ineens'als billijke vergoeding voor verrichte arbeid De rechtspositie van de somgerechtigden Overdracht van aan beroep of bedrijf dienstbare goederen Overdracht van aandelen Inzage, afschrift en inlichtingen Termijnen in verband met afwezigheid en vermissing Overgangsrecht Andere wettelijke rechten Inboedelvoordeel (art. 4:899 oud) 344 XVI

12 XII Aanvaarding en verwerping 345 /. Inleiding Het uitbrengen van de keuze Wilsverklaring Gedragingen Stilzitten, resulterend in zuivere aanvaarding Stilzitten, resulterend in aanvaarding onder het voorrecht van boedelbeschrijving Vernietiging uitgebrachte keuze, alsnog beneficiair aanvaarden en depositie van schuldeisers Verwerping Beneficiaire aanvaarding De verkrijging van legalen Overgangsrecht Inleiding Wilsverklaring Gedragingen Stilzitten, resulterend in zuivere aanvaarding Stilzitten, resulterend in aanvaarding onder het voorrecht van boedelbeschrijving Vernietiging uitgebrachte keuze, alsnog beneficiair aanvaarden en de positie van schuldeisers Verwerping Beneficiaire aanvaarding De verkrijging van legaten 366 XIII Gevolgen van erfopvolging Inleiding Overgangvermögen De betekenis van de verschillende soorten 'schulden der nalatenschap' De positie van schuldeisers,van erflater en erfgenaam Het recht van beraad De verklaring van erfrecht Inleiding De inhoud van de verklaring van erfrecht De vorm en de kracht van een verklaring van erfrecht Wie kunnen de afgifte van een verklaring van erfrecht verlangen? Wanneer is het wenselijk de afgifte van een verklaring van erfrecht op te schorten? Derdenbescherming bij de afgifte van een verklaring van erfrecht Het openbaar boedelregister; de boedelnotaris De kantonrechter/rechtbank 398 XVII

13 De hereditatis petitio De Staat als rechtverkrijgende onder algemene titel bijgebreke van erfgenamen 406 Overgangsrecht Overgang vermögen De positie van schuldeisers, van de erflater en van de erfgenaam Het recht van beraad Derdenbescherming verklaring van erfrecht Het openbaar boedelregister; de boedelnotaris De hereditatis petitio De Staat als rechtverkrijgende onder algemene titel 409 XIV Executele Inleiding Executeur-testamentair?Dektdevlagdelading? De benoeming van de executeur Niet meer bij codicil Wie kan executeur worden? De passerend notaris als executeur De aanvaarding van de functie 415 Executele en legitieme? 416 Taken en bevoegdheden van de executeur Algemeen Het beheren van de nalatenschap Het voldoen van schulden De verkoopbevoegdheid van de executeur Privatieve vertegenwoordigingsbevoegdheid Meer executeurs Boedelnotaris, boedelbeschrijving, oproepen schuldeisers Informatieplicht executeur; eedsaflegging Testamentairelasten 'Afwikkelingsbewind' Het hon Assumptie, subrogatie en vervanging door de rechter Einde van de taak en einde van het beheer Einde van de taak Einde van het beheer Rekening en verantwoording De verhouding tussen executele, bewind en vereffening 'Minder'bevoegdheden, meer mogelijkheden Waarom 'standaardmatig'een executeur-testamentair benoemen? Overgangsrecht 'Lopende'executele Nog niet'lopende'executele 441 XVIII

14 XV Testamentair bewind 443 /. Inleiding Het wezen van bewind Waarover kan een testamentair bewind worden ingesteld? Een of meer nagelaten of vermaakte goederen Zaaksvervanging Driegrondvormen testamentair bewind Inleiding Strekking van het bewind beheerst de rechtsgevolgen Ten behoeve van de rechthebbende; een weerlegbaar wettelijk vermoeden als hoofdregel Drie weerlegbare wettelijke vermoedens als uitzonderingen op de hoofdregel Aanvang van het bewind Wie kan tot bewindvoerder worden benoemd? Meer bewindvoerders Verplichtingen van de bewindvoerder Publicatie Beschrijving onder bewind gestelde goederen Het stellen van zekerheid Het uitkeren van de vruchten Rekening en verantwoording De verdeling van de bevoegdheden tussen de bewindvoerder en de rechthebbende Hetbeheer Bevoegdheid van de rechthebbende tot andere handelingen dan beheershandelingen Bescherming van de wederpartij en derdenbescherming Bevoegdheden van de bewindvoerder tot het verrichten van andere handelingen dan beheershandelingen Bevoegdheden bij de verdeling van een gemeenschap Vertegenwoordigingsbevoegdheid Aansprakelijkheid van de rechthebbende; verhaal op de onder bewind gestelde goederen Aansprakelijkheid van de bewindvoerder Testamentair bewind en legitieme Het loon van de bewindvoerder Einde hoedanigheid bewindvoerder; de 'gewezen' bewindvoerder Einde van het bewind Algemeen Einde van rechtswege Opzegging Opheffing De rode draad: de strekking van het testamentaire bewind 462 XIX

15 17. Overgangsrecht Hoofdregel testamentair bewind: onmiddellijke werking Oude bewinden eenvoudig in te passen 463 XVI Vereffening Inleiding Wanneer vindt vereffening op de voet van afd plaats? Inleiding Beneficiaire aanvaarding; de hoofdregel Een bevoegde executeur en het saldo van de nalatenschap ruimschoots toereikend; de eerste uitzondering Kantonrechter verleent ontheffing aan de wettelijk vertegenwoordiger; de tweede uitzondering De wettelijke verdeling; de derde uitzondering De rechtbank kan een vereffenaar benoemen (art ) Geen beneficiaire aanvaarding, toch benoeming van een vereffenaar mogelijk (art ) Als een 'goed vereffenaar' beheren en vereffenen Algemeen Privatievevertegenwoordigingsbevoegdheid De procedure van vereffening De benoeming van een vereffenaar Ingang benoeming Wie kan tot vereffenaar benoemd worden? Derolvanderechter-commissaris Taken van de vereffenaar Opmaken en neerleggen van een boedelbeschrijving Aanwijzen boedelnotaris Oproepen boedelschuldeisers en neerlegging lijst van erkende en betwiste vorderingen en aanspraken Te gelde maken van boedelgoederen Neerleggen van de rekening en verantwoording en de uitdelingslijst Uitkeren na het verbindend worden van de uitdelingslijst Het overschot na de voltooiing van de 478 vereffening; afgifte aan de erfgenamen of de Staat Ontslag en schorsing Einde taak Verlichting van de procedure De'lichte'en de'zware'procedure 'Kleine' boedels XX

16 Overeenkomstige toepassing Faillissementswet Algemeen Separatisten Schuldenaar en schuldeiser in een persoon (art. 53 e.v. Fw) Deelgenoot met erflater (art. 56 Fw); toerekening schuld De verbintenis tot levering van een goed; de verbintenis onder opschortende voorwaarde 484 Overige aspecten van de vereffening Aansprakelijkheid vereffenaar 8.2. Meer vereffenaars 8.3. Het loon van de vereffenaar 8.4. De vereffenaar van de ontbonden huwelijksgemeenschap 8.5. Is titel 3.7 van overeenkomstige toepassing? De stichting tot afwikkeling van een nalatenschap Overgangsrecht Inleiding 'Zoveel mogelijk' vereffenen naar nieuw recht Lopende procedures Aansprakelijkheid wettelijk vertegenwoordiger of vereffenaar XVII Verdeling Inleiding Gedwongen toerekening van schulden Inbreng Overgangsrecht De inbrengplichtigen De waarde van de gift en het bedrag van de inbreng Huwelijksvermogensrechtelijke aspecten Gevolgen voor aansprakelijkheid Overdracht erfdeel Niet meer dan het erfdeel Verdeling Inbreng XVIII Schenking naar nieuw recht Inleiding Begripsbepaling Schenking naar oud recht Schenking naar nieuw recht Inleiding Nieuwe begrippen 500 XXI

17 Het 'om niet'-vereiste Verarming en verrijking De vrijgevigheicj/bevoordelingsbedoeling Vormvereisten Vormvereisten naar oud recht Vormvereisten naar nieuw recht Inleiding; bezwaren tegen de verplichte notariele vorm Het nut van schenking bij notariele akte De uitzondering op het ontbreken van vormvereisten Herroeping van schenkingen Vernietigbaarheid schenking De fide'i-commissaire gift Giften bewind De aanwijzing van een begunstigde bij een sommenverzekering Giften en het toestemmingsv er eiste van art. 1: Overgangsrecht 521 Registers Artikelenregister 523 Jurisprudentieregister 539 Trefwoordenregister 543 XXII