Op het spoor van de concessie

Transcriptie

1 Op het spoor van de concessie Een onderzoek naar het rechtskarakter van de concessie in Nederland en in Frankrijk PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. J.J.M. Franse ten overstaan van een door het College voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit op donderdag 5 Oktober 2000, te uur door Dimphena Laurentius Maria Theresia Dankers-Hagenaars geboren te Bergen op Zoom

2 Inhoudsopgave WOORD VOORAF LlJST VAN GEBRUKTE AFKORTINGEN XV XVD INLEIDING i 1 1 Algemeen 1 2 Achtergrond van het onderzoek 3 3 Verleden, heden en toekomst van de concessie in vogelvlucht Het verleden: monopolievorming Het heden: privatisering, marktwerking, deregulering en wetgevingskwaliteit (MDW) De toekomst: Publiek-Private Samenwerking (PPS) 10 4 Pogingen tot een onderscheid tussen verschillende concessies Het onderscheid tussen de eigenlijke/oneigenlijke concessie en de bedrijfsconcessie/gebruiksconcessie De eigenlijke concessie, een bijzonder type vergunning De oneigenlijke concessie, een overeenkomst De noodzaak van een onderscheid: openbare-dienstconcessie en publiekdomeinconcessie 16 5 De concessie in Europees perspectief: monopolies versus concurrentie 17 6 Methode en afbakening van het onderzoek Methode van onderzoek Rechtsgeschiedenis Rechtsvergelijking: Frankrijk De concessie in de mijnwetgeving en de concessie in het openbaar personenvervoer per trein De concessie: rechtsverhoudingen tussen drie partijen 22 7 De opzet van het onderzoek: de hoofdvraag, de deelvragen en het plan van behandeling 24 Hoofdstuk 1 BETEKENIS EN GEBRUDC VAN HET WOORD CONCESSIE IN EEN JURIDISCHE CONTEXT 31 1 Inleiding 31 2 Concessie, een weinigzeggend woord 35 3 Summiere beschrijving van enkele als concessie aangeduide rechtsfiguren De uit het koloniale verleden stammende landbouwconcessie De territoriale concessie in het internationaal publiekrecht 41

3 vm Inhoudsopgave 3.3 De onroerendgoedconcessie in het Franse burgerlijk recht De concessie als synoniem voor exclusief verkooprecht De concessieovereenkomst als pseudo-huurovereenkomst De concessie in de zin van standplaatsvergunning De concessie in de waterstaathuishouding, de aanleg van kanalen en vaarten De concessie als synoniem voor winnings- en exploitatievergunning in de energiesector De concessie in de telecommunicatie en in het postverkeer De omroepconcessie als synoniem voor zendmachtiging 54 4 Het woord concession in Frankrijk, verschillende types concessies 55 5 Afbakening: de concessies in het Franse bestuursrecht 57 6 De Franse oplossing, een voorstel 60 Hoofdstuk 2 DE HISTORISCHE WORTELS VAN DE CONCESSIE IN NEDERLAND 63 1 Inleiding 63 2 De oorsprong van de concessie volgens enkele juridische schrijvers in de negentiende en twintigste eeuw in Nederland 64 3 Körte geschiedenis van de concessie in de periode tot aan de Franse Revolutie (1789) De Frankische tijd ( ) De landsheerlijke tijd ( ): De regalia en de Libri Feudorum De Republiek der Verenigde Nederlanden ( ) 72 4 Körte geschiedenis van de concessie in de periode na de Franse Revolutie (1789) Frankrijk (1789) De Bataafse Republiek ( ) Het Koninkrijk Holland ( ) en de inlijving bij het Franse Keizerrijk ( ) Het Koninkrijk der Nederlanden (vanaf 1813) 79 5 De periode vanaf Besluit 85 Hoofdstuk 3 POGINGEN TOT CODIFICATIE VAN DE RECHTSHGUUR CONCESSIE IN DE NEGENTIENDE EEUW IN NEDERLAND 89 1 Inleiding 89 2 Pogingen tot codificatie van de concessie in de negentiende-eeuwse Ontwerpen van een Burgerlijk Wetboek De concessie in de Inleidende Titel van het Ontwerp-BW van de Commissie-Cras (1804) De concessie in de Inleidende Titel van het Ontwerp-BW van de Commissie-Kemper (1816 en 1820) Het Burgerlijk Wetboek van

4 Op het spoor van de concessie IX 3 Poging tot codificatie van de concessie in het wetsontwerp van Thorbecke tot regeling van concessieverlening De roep om een algemene Concessiewet Kritiek op Thorbecke, het uitblijven van een Concessiewet Het wetsontwerp Thorbecke tot regeling van concessieverlening Inleiding De Memorie van Toelichting op het wetsontwerp Het Voorlopig Verslag Het voorlopig einde van de Ontwerp-concessiewet Tweede indiening van het wetsontwerp Thorbecke tot regeling van concessieverlening Inleiding Het definitieve einde van de Ontwerp-concessiewet Besluit 116 Hoofdstuk 4 DE ONTWKKEUNG VAN DE RECHTSFIGUUR CONCESSIE IN DE JURIDISCHE LITERATUUR EN JURISPRUDENTIE VAN DE NEGENTIENDE EN TWINTIGSTE EEUW IN NEDERLAND Inleiding De concessie in het tijdperk van de scheiding tussen publiekrecht en privaatrecht De scheiding tussen publiekrecht en privaatrecht Publiek domein ten tijde van de scheiding tussen publiekrecht en privaatrecht De concessie in de juridische literatuur ten tijde van de scheiding tussen publiekrecht en privaatrecht De concessie in de jurisprudentie ten tijde van de scheiding tussen publiekrecht en privaatrecht De concessie in het tijdperk van de gemene rechtsleer De gemene rechtsleer Publiek domein ten tijde van de gemene rechtsleer De concessie in de juridische literatuur ten tijde van de gemene rechtsleer De concessie in de jurisprudentie ten tijde van de gemene rechtsleer De concessie in het tijdperk van de gemengde rechtsleer De gemengde rechtsleer Publiek domein ten tijde van de gemengde rechtsleer De concessie in de juridische literatuur ten tijde van de gemengde rechtsleer De concessie in de jurisprudentie ten tijde van de gemengde rechtsleer De concessie vanaf De invullende rechtsleer Publiek domein ten tijde van de invullende rechtsleer 153

5 Inhoudsopgave 5.3 De concessie in de juridische literatuur vanaf De concessie in de jurisprudentie vanaf Besluit 159 Hoofdstuk 5 TWEE BEGINSELEN VAN FRANS BESTUURSRECHT VOORZOVER VAN BELANG VOOR DE CONCESSIE IN FRANKRIJK Inleiding Het beginsel van de machtenscheiding tussen de rechter (burgerlijke rechter) en het bestuur (bestuursrechter) De machtenscheiding Bestuursrechtspraak: de Conseil d'etat en lagere organen Rechtsgangen in het Franse bestuursrecht Bevoegdheidsgeschillen: het Tribunal des conflits Een spraakmakende kwestie: het arrest Blanco Het beginsel van de Service public: de functionele (materiele) en de organische (formele) betekenis Het begrip Service public De functionele (materiele) betekenis van het begrip Service public De organische (formele) betekenis van het begrip Service public Besluit 190 Hoofdstuk 6 DE CONCESSION DE SERVICE PUBLIC IN FRANKRIJK ALS BIJZONDER TYPE CONTRAT ADMINISTRATIF Inleiding Bestuursrecht versus privaatrecht De invloed van het beginsel van de machtenscheiding en van het beginsel van de service public De afbakening tussen privaatrechtelijke overeenkomst, contrat administratif en acte unilateral Verschillende soorten contrats administrativ De in de wet aangewezen contrats administratifs De in de jurisprudentie tot contrats administratifs bestempelde overeenkomsten De hoedanigheid van partijen bij een contrat administratif Het publiekrechtelijk rechtssubject De wederpartij van het publiekrechtelijk rechtssubject Het contrat administratif Het aangaan van een contrat administratif Het uitvoeren van een contrat administratif, de gewone rechten en verplichtingen van partijen Het uitvoeren van een contrat administratif, bijzondere rechten en verplichtingen van partijen Het beeindigen van een contrat administratif 215

6 Op het spoor van de concessie XI 6 De concession de service public Van concession de travaux publics naar concession de service public Het rechtskarakter van de concession de Service public Het aangaan, uitvoeren en beeindigen van een concession de service public De concession de service public in Frankrijk in de eenentwintigste eeuw Besluit 225 Hoofdstuk 7 HET RECHTSKARAKTER VAN DE CONCESSIE IN NEDERLAND AAN HET BEGIN VAN DE EENENTWINTIGSTE EEUW Inleiding Een inventarisatie van de omschrijving van de rechtsfiguur concessie in de literatuur, twee constateringen Eerste constatering: de juridische literatuur maakt nauwelijks onderscheid tussen de diverse soorten concessies die in Nederland binnen en buiten het bestuursrecht voorkomen Tweede constatering: de concessie wordt omschreven aan de hand van drie vaste kenmerken: overheid, algemeen belang en een uitspraak over het rechtskarakter Plan van behandeling De concessie vereist overheidsoptreden Inleiding: de overheid, rechtssubject naar publiekrecht en privaatrecht De overheid, bestuursorgaan in het publiekrecht De overheid, publiekrechtelijke rechtspersoon in het privaatrecht De overheid in de gedaante van een privaatrechtelijke rechtspersoon De concessie wordt verleend ter behartiging van een algemeen belang Inleiding De oorsprong van het 'algemeen belang' De concessie, een concrete toepassing van de behartiging van het algemeen belang De concessie een monopolie? De concessie schept een rechtsverhouding: is de concessie een beschikking of een overeenkomst? Inleiding De beschikking De overeenkomst Tussenvormen De concessie: een beschikking of een overeenkomst? De openbare-dienstconcessie in het kort De concessieovereenkomst in het kort Besluit 277

7 xn Inhoudsopgave Hoofdstuk 8 EEN PUBLIEKDOMEINCONCESSIE IN DE ACTUAUTErr: DE CONCESSIE IN DE MlJNWET Inleiding De mijnbouw in Frankrijk voorafgaand aan de Mijnwet De periode vanaf het Romeinse recht tot De periode Onderscheid in Frankrijk in stelsels van mijnrecht De Mijnwet Het stelsel van mijnrecht in de Mijnwet 1810 en de aard van de mijnconcessie De eigendom van de bovengrond, de ondergrond en de luchtkolom Inleiding De eigendom van de bovengrond De eigendom van de ondergrond De eigendom van de luchtkolom Een bijzondere situatie: horizontale splitsing van eigendom bij de winning van delfstoffen Van Mijnwet 1810 naar Mijnbouwwet in 2000? Van concessie naar vergunning De problematiek rondom de winning van aardgas in de Waddenzee De ontwikkelingen rondom ondergronds bouwen Besluit 302 Hoofdstuk 9 EEN OPENBARE-DIENSTCONCESSIE IN DE ACTUAUTEIT: DE CONCESSIE IN HET OPENBAAR PERSONENVERVOER PER TREIN Inleiding: de cirkel gesloten? : De periode van de 'wilde concessiejacht', voornamelijk particuliere aanleg en exploitatie van spoorwegen Het allereerste begin De eerste spoorwegconcessie Geleidelijke toename van het aantal spoorwegconcessies Aanzet tot een wettelijke regeling van concessieverlening voor spoorvervoer De eerste Spoorwegwet (1859, Stb. 98) houdende bepalingen omtrent het gebruik der spoorwegen Het rechtskarakter van de eerste spoorwegconcessies : De periode van staatsaanleg van spoorwegen en particuliere exploitatie Staatsaanleg van spoorwegen Particuliere exploitatie, de wet van 3 juli 1863 (Stb. 100) De jaarvergadering van de 'Nederlandsche Juristen-Vereeniging' in De Spoorwegwet van 1875 (Stb. 67) Particuliere exploitatie in de gevarenzone 321

8 Op het spoor van de concessie xm : De periode van groei, concentratie en concurrentie Concentratie Concurrentie : De periode waarin uiteindelijk de NV Nederlandsche Spoorwegen werd opgericht De eerste stap De Reorganisatiewet en de oprichting van de NV Nederlandsche Spoorwegen (1937) De Concessie van de NV Nederlandsche Spoorwegen vanaf de Reorganisatiewet : De periode tussen de oprichting van de NV Nederlandse Spoorwegen en de aanloop tot verzelfstandiging : De overgangsperiode: de NV Nederlandse Spoorwegen via verzelfstandiging aan de vooravond van volledige marktwerking en concurrentie Afbakening: openbaar personenvervoer per trein : De verzelfstandiging van de NV Nederlandse Spoorwegen De vereisten voor toelating op het spoor: de vergunning, de erkenning en de toedelingsovereenkomst De aanbieders van openbaar personenvervoer per trein De Concessie van de NV Nederlandse Spoorwegen, een voorlopig einde? : De Wet personenvervoer Inleiding: marktwerking in het openbaar vervoer door een concessiestelsel De werkingssfeer van de Wpv Een dubbele eis: de vergunning en de concessie in de Wpv Het rechtskarakter van de concessie in de Wpv De keuze voor een concessie, een historische verklaring De inhoud van de concessie in de Wpv De aanbesteding van de concessie in de Wpv Besluit 362 SAMENVATTING EN CONCLUSBES 365 RESUME ET CONCLUSIONS 381 UJST VAN BRONNENUITGAVEN, GERAADPLEEGDE LITERATUUR EN WEBSITES 391 LTJST VAN WETTEN ET ALIA 405 JURISPRUDENTIEREGISTER 411 TREFWOORDENREGISTER 417 CURRICULUM VTTAE 423