M Innovatie in het MKB. De voedings- en genotmiddelenindustrie. ir. C.C. van de Graaff. drs. J.P.J. de Jong

Transcriptie

1 M Innovatie in het MKB De voedings- en genotmiddelenindustrie ir. C.C. van de Graaff drs. J.P.J. de Jong Zoetermeer, 9 november 2004

2

3 Innovatie in voedings- en genotmiddelen Het midden- en kleinbedrijf in de voedings- en genotmiddelenindustrie is innovatiever dan de rest van het MKB. Het accent ligt daarbij op aanpassingen van bestaande producten, zoals nieuwe smaken en nieuwe verpakkingen, waarmee wordt ingespeeld op trends in de samenleving of veranderingen in wetten en regelgeving. In vergelijking met andere industriële sectoren komen radicale vernieuwingen in dit deel van het MKB veel minder vaak voor. De ontwikkelings- en marketingbudgetten die gepaard gaan met de introductie van radicaal nieuwe producten zijn voor MKB-ondernemers niet of nauwelijks meer op te brengen en lijken te zijn voorbehouden aan multinationals. De innovatieve inspanningen van ondernemers in deze sector kunnen op onderdelen beter. Hoewel voortdurend vernieuwen vaak onderdeel is van hun bedrijfsstrategie, maken bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie minder dan elders gebruik van externe netwerken om kennis uit te wisselen. Hierdoor is het voor deze bedrijven moeilijker om op de hoogte te blijven van trends en technische of commerciële ontwikkelingen die van belang zijn voor het ontwikkelen van innovaties. Wel wordt er met name bij procesinnovaties regelmatig samengewerkt met leveranciers en worden afnemers vaak al vroeg in het ontwikkelingsproces betrokken bij productinnovaties. De verwachtingen wat betreft innovatie-investeringen voor 2005 zijn in deze sector positiever dan gemiddeld. Daarom valt te verwachten dat het MKB in deze sector zijn voorsprong qua innovativiteit de komende jaren nog wel zal behouden. Of deze innovatie-inspanningen voldoende zullen zijn om de continuïteit van deze bedrijven te garanderen is echter nog maar de vraag. Het MKB in deze sector bevindt zich namelijk in een kwetsbare positie. De macht van de grote supermarktketens dwingt veel bedrijven tot schaalvergroting. Het aantal kleine bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie is afgelopen 10 jaar al sterk afgenomen. Welke rol speelt innovatie in het MKB? Innovatie gemeten met Innovatiebarometer Innovatie draait om de doelbewuste vernieuwing van producten, diensten en werkmethoden. Ondernemers innoveren om beter te kunnen inspelen op wensen van klanten, om hun concurrentiepositie veilig te stellen of om betere resultaten te behalen. Innovatie is daarom voor het midden- en kleinbedrijf (MKB) zeker zo belangrijk als voor het grootbedrijf. Er is echter een aantal belangrijke verschillen tussen het MKB en het grootbedrijf in de wijze waarop innovatie plaatsvindt. Zo heeft het MKB traditioneel minder middelen voor speur- en ontwikkelingswerk (R&D). Innovatie gaat in het MKB vaak meer om toepassing van kennis dan om kennisontwikkeling. Het innovatieproces verloopt vrij ad hoc: vernieuwing gebeurt minder geformaliseerd. Een voordeel voor innovatie in het MKB is wel dat deze bedrijven vaak flexibeler zijn dan grote bedrijven. Kleinere bedrijven kunnen sneller reageren op veranderingen in hun omgeving. Ze zijn daardoor vaak goed in het ontwikkelen van nieuwe product-marktcombinaties en het aanpassen van producten aan de eisen van nichemarkten en individuele klanten 1. Deze verschillen tussen het grootbedrijf en het MKB hebben gevolgen voor het meten van innovatie in het MKB. Veel traditionele maatstaven voor innovatie, zoals de uitgaven aan R&D, zijn niet goed bruikbaar. EIM meet daarom al sinds 1999 de innovativiteit van het Nederlandse MKB met een eigen enquête, de Innovatiebarometer (zie bijlage). 1 Voor meer informatie zie: Y. Bernardt e.a., De innovativiteit van de Nederlandse industrie, EIM, Zoetermeer,

4 Dit rapport beschrijft de innovativiteit van het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie In dit rapport worden de resultaten van deze enquête voor de voedings- en genotmiddelenindustrie beschreven 1. Daarbij wordt achtereenvolgens ingegaan op de kenmerken van de voedings- en genotmiddelenindustrie, trends die van invloed kunnen zijn op innovatie in deze sector, de innovatieresultaten, het innovatieproces en de toekomstverwachtingen van voedings- en genotmiddelenproducenten met betrekking tot innovatie. Tevens worden in de bijlage de resultaten voor de overige sectoren van het MKB in tabelvorm gepresenteerd. Kenmerken van de voedings- en genotmiddelenindustrie Voedings- en genotmiddelenindustrie levert vooral aan detailhandel in binnenen buitenland Bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie houden zich bezig met de ontwikkeling, productie en verkoop van producten voor menselijke en dierlijke consumptie. Deze sector is sterk internationaal georiënteerd. Meer dan de helft van de afzet bestaat uit export en zelfs in het MKB is dit 34%. Het grootste deel van de binnenlandse afzet verloopt via de detailhandel, waarbij de supermarkten de grootste partij zijn. Een kleiner deel vindt zijn weg naar de consument via de horeca of wordt geleverd als halffabrikaten aan andere fabrikanten, of als diervoeding voor de agrarische sector. De levering van producten verloopt deels via de groothandel, die overigens ook vaak optreedt als leverancier van de voedings- en genotmiddelenindustrie. Grootschalige bedrijfstak Bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie zijn relatief grootschalig. Het grootbedrijf is met slechts 5% van de ondernemingen verantwoordelijk voor 57% van de werkgelegenheid en 78% van de afzet (zie tabel 1). Het grootbedrijf in deze sector wordt gekenmerkt door een procesmatige wijze van produceren. Dit in tegenstelling tot het midden- en kleinbedrijf, dat vaak een meer ambachtelijk karakter heeft, met relatief minder kapitaal- en meer arbeidsintensieve producties. Het midden- en kleinbedrijf is vooral te vinden in de bak- en zoetwarenindustrie, maar ook zijn er nog veel kleinere kaasboerderijen, en fabrikanten van groente- en fruitconserven, consumptie-ijs en vleeswaren. Het MKB richt zich veelal op de regionale markt of op een specifieke nichemarkt zoals de levering aan hotels of cateringbedrijven, waar de concurrentie vaak minder fel is en persoonlijke relaties een belangrijke rol spelen. Concurrentie in MKB vooral op prijs en kwaliteit netwerk Veel midden- en kleinbedrijven leveren merkloze producten, waarbij de concurrentie zich minder concentreert op het imago van het product, maar meer op prijs en op de kwaliteit van het netwerk, en de persoonlijke relaties van de ondernemer met afnemers. Marketingbudgetten die nodig zijn om merkproducten te voeren en te handhaven, zijn voor MKB-bedrijven doorgaans niet op te brengen. Productinnovatie speelt hierdoor ook een wat minder grote rol dan in het grootbedrijf. 1 Dit rapport is onderdeel van een serie minirapportages over innovatie in het MKB. In deze serie is dit jaar reeds de publicatie Innovatie in het MKB; Ontwikkelingen sinds 1999 van J.P.J. de Jong (september 2004) verschenen. Een derde minirapportage waarin een andere sector, te weten de groothandel, centraal zal staan, zal eind dit jaar verschijnen. 4

5 tabel 1 Verdeling aantal ondernemingen, werkgelegenheid en afzet, naar grootteklasse aantal ondernemingen werkgelegenheid afzet Kleinbedrijf (0-9 wp) 68% 14% 4% Middenbedrijf (10-99 wp) 27% 30% 18% Grootbedrijf (100 wp of meer) 5% 57% 78% Totaal 100% 100% 100% Bron: EIM. Aantal kleine bedrijven neemt al jaren af Niet alleen de voedings- en genotmiddelenindustrie zelf is grootschalig, bedrijven in deze sector hebben ook te maken met zeer grote afnemers. Met name supermarktketens vertegenwoordigen een forse inkoopmacht. Maar ook aan de kant van de toeleveranciers heeft zich de afgelopen jaren een schaalvergroting voorgedaan. De midden- en kleinbedrijven in deze sector staan hierdoor onder behoorlijke druk. Om de macht van de afnemers en toeleveranciers het hoofd te kunnen bieden, zijn er dan ook in de loop der tijd diverse samenwerkingsverbanden tussen MKB-bedrijven ontstaan in de vorm van inkoop- en/of verkooporganisaties. Desondanks is met name het aantal kleinbedrijven (tot 10 werkzame personen) in de afgelopen 10 jaar sterk teruggelopen. Waren er in 1994 nog ondernemingen in de voedings- en genotmiddelenindustrie, waarvan kleinbedrijven, in 2003 waren er in totaal nog maar bedrijven in deze sector waarvan kleinbedrijven. Het aantal middelgrote bedrijven (10-99 werkzame personen) is in diezelfde periode vrij stabiel gebleven met bedrijven. Trends in de voedings- en genotmiddelenindustrie Vergrijzing, tweeverdieners, kleinere huishoudens en allochtonen leiden tot een veranderende vraag De totale markt voor voedings- en genotmiddelen groeit nauwelijks, door de trage bevolkingsgroei in Nederland en Europa. Wel zijn er duidelijk verschuivingen in de vraag als gevolg van veranderingen in de bevolkingssamenstelling of op het gebied van weten regelgeving. Deze veranderingen zijn van grote invloed op de aard van de innovaties die worden doorgevoerd. Wat betreft de bevolkingssamenstelling zien we ten eerste de vergrijzing. Het aandeel ouderen in de samenleving neemt al jaren toe, een trend die zich de komende jaren zal doorzetten. Dit leidt onder meer tot een toename van de vraag naar gezonde voeding 1, meer aandacht voor voedselveiligheid en een groei van de markt voor functional foods 2. Daarnaast zien we enerzijds een toename van het aantal tweeverdieners en anderzijds steeds meer kleinere huishoudens. Deze beide trends leiden tot meer vraag naar gemaksvoeding en kleinere verpakkingen. Tot slot groeit het aandeel niet-westerse allochtonen in de Nederlandse samenleving. Hierdoor stijgt de vraag naar etnisch voedsel. Overigens zijn het niet alleen de allochtone bevolkingsgroepen die vragen om uitheemse ingrediënten. Ook de autochtone bevolking komt steeds meer in aanmerking met andere kookculturen en vraagt om diversificatie. 1 Bij een toename van de vraag naar gezonde voeding kan zowel gedacht worden aan biologische voedingsmiddelen als bijvoorbeeld aan light producten in verband met de strijd tegen overgewicht. 2 Functional foods zijn producten die voeding combineren met gezondheidsbevorderende middelen (bijv. yoghurt met toegevoegde bacteriën voor een betere stoelgang). 5

6 Wet- en regelgeving van grote invloed op innovatie De productie en verkoop van levensmiddelen is gebonden aan een groot aantal wetten en regelingen. Te denken valt aan landbouwquota, importheffingen, de warenwet of aan de meer algemene Arbo-wetten. De afgelopen jaren zijn, mede als gevolg van voedselcrises zoals BSE, varkenspest en MKZ, diverse wetten en regelingen aangescherpt. Deze wijzigingen hebben een grote invloed op innovatie in de voedings- en genotmiddelenindustrie. Enerzijds leiden veranderende eisen tot innovaties in productieprocessen, of veranderingen in receptuur. Anderzijds brengen de hoge eisen wat betreft met name voedselveiligheid met zich mee dat radicale vernieuwingen (zoals bijv. cholesterolverlagende boter) zeer uitgebreid onderzoek vergen alvorens ze op de markt gebracht kunnen worden. Voor veel kleinere bedrijven zijn radicale vernieuwingen daardoor nauwelijks meer te realiseren. Resultaten van innovatie in de voedings- en genotmiddelenindustrie Voedings- en genotmiddelenindustrie innovatief, maar in vergelijking met rest van de industrie, weinig radicale Het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie is bovengemiddeld innovatief (zie tabel 2). De midden- en kleinbedrijven in deze sector hebben in de afgelopen drie jaar vaker dan gemiddeld nieuwe producten of diensten op de markt gebracht, of verbeteringen doorgevoerd in werkmethoden of productieprocessen. Vergelijken we de voedings- en genotmiddelenindustrie met de overige industriële sectoren (zie tabel 7, bijlage), dan scoort deze sector gemiddeld. Wat dan opvalt is dat de productinnovaties in de voedings- en genotmiddelenindustrie minder vaak radicale vernieuwingen (producten nieuw voor de bedrijfstak) betreffen. Het merendeel van de productinnovaties wordt gevormd door toepassingsinnovaties ofwel modificaties van bestaande producten. Hierbij valt te denken aan nieuwe smaken en nieuwe verpakkingen, maar ook aan herpositioneringen van bestaande producten. Een voorbeeld van een productinnovatie: Een fabrikant van bakkerijproducten heeft een mueslibol en een meergranenbol op de markt gebracht waarin extra eiwitten zijn verwerkt. Beide producten zijn bestemd voor de markt van kracht- en duurzaamheidssporters, waar beoefenaren extra aandacht moeten besteden aan hun voeding. Procesinnovatie vaak gericht op efficiency Procesinnovaties kunnen zowel voorkomen in het fysieke productieproces als in de algemene bedrijfsvoering. In beide gevallen zijn procesinnovaties vaak in hoofdzaak gericht op het verhogen van de efficiëntie en daarmee op kostenbesparingen. Procesinnovaties kunnen echter ook het gevolg zijn van veranderende wetgeving, bijvoorbeeld op het gebied van arbeidsomstandigheden of voedselveiligheid. Procesinnovaties leiden niet zelden tot productinnovaties en andersom. Een nieuwe machine brengt immers vaak nieuwe mogelijkheden met zich mee voor nieuwe producten, terwijl de productie van een nieuw ontwikkeld product vaak vraagt om aanpassingen in het productieproces. 6

7 Voorbeelden van procesinnovaties: Een fabrikant van koelverse pannenkoeken heeft recent een kaas-spekpannenkoek op de markt gebracht. Hiervoor heeft hij onder andere een nieuwe oven en verpakkingslijn moeten aanschaffen. Een industriële bakkerij heeft recent de kleinbroodstraat vernieuwd. Hiervoor hebben ze in samenwerking met een machinebouwer een machine ontwikkeld waarin het platenpoetssysteem is geïntegreerd. Hierdoor worden kosten bespaard en is een monotoon klusje geëlimineerd. Veel aandacht voor distributie-innovatie Dat de distributie van producten in deze sector een belangrijke rol speelt blijkt wel uit het relatief hoge percentage bedrijven dat de afgelopen drie jaar nieuwe manieren van distributie heeft doorgevoerd (tabel 2). Enerzijds wordt dit waarschijnlijk ingegeven door de grote macht van de retailers, waardoor de kleinere bedrijven zoeken naar alternatieve mogelijkheden om hun product aan de klant te leveren. Anderzijds kan dit gezien worden als een gevolg van het streven naar kostenbesparingen in de hele productieketen, waarbij besparingen in transportkosten en snelheid van leveren een belangrijke plaats innemen. tabel 2 Resultaten van innovatie in het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie en in het totale bedrijfsleven, naar grootteklasse voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB MKB KB MB MKB KB MB % innovatieve bedrijven % bedrijven met nieuwe producten of diensten % bedrijven met producten of diensten nieuw voor bedrijfstak % bedrijven met verbeteringen in interne bedrijfsprocessen % bedrijven met nieuwe manieren van distributie/levering aan klanten Bron: EIM, oktober Het innovatieproces in de voedings- en genotmiddelenindustrie Aandacht voor innovatie in de voedings- en genotmiddelenindustrie Veel aandacht voor innovatie, maar weinig gestructureerd Het hoge percentage innovatieve bedrijven geeft wel aan dat innovatie in deze sector belangrijk is. Voor bijna tweederde van de ondernemers geldt dan ook dat voortdurend vernieuwen deel uitmaakt van de bedrijfsstrategie (tabel 3). In het totale MKB geldt dit slechts voor iets meer dan de helft van de bedrijven. Dat wil echter niet zeggen dat deze ondernemers hier dan ook meer structurele aandacht aan besteden. Innovatie heeft in het MKB in deze sector toch vaak een ad hoc karakter. Het op schrift vastleggen van vernieuwingsplannen is onder deze bedrijven bijvoorbeeld niet gebruikelijk. Bovendien maakt slechts een beperkt deel van de midden- en kleinbedrijven in deze sector gebruik van een extern netwerk om kennis uit te wisselen. Hierdoor is het voor deze bedrijven moeilijker om op de hoogte te blijven van trends en technische of commerciële ontwikkelingen die van belang zijn voor het ontwikkelen van innovaties. 7

8 Een aantal citaten van ondernemers over hoe ideeën voor innovatie ontstaan: Het introduceren van nieuwigheden is een ad hoc gebeuren. Er is niets op papier vastgelegd. De aanleiding voor vernieuwingen wordt meestal gevormd door vragen van klanten of andere mensen in de omgeving. Aanleiding voor innovaties is dat wat concurrenten doen qua producten en kwaliteit, prijzen etc. Via standaardformulieren kan iedereen binnen de organisatie ideeën voor productontwikkeling inbrengen. tabel 3 Aandacht voor innovatie in het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie en in het totale bedrijfsleven, naar grootteklasse voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB MKB KB MB MKB KB MB % bedrijven waar voortdurend vernieuwen onderdeel is van bedrijfsstrategie % bedrijven waar vernieuwingsinspanningen op schrift zijn vastgelegd % bedrijven dat een extern netwerk gebruikt om kennis uit te wisselen Bron: EIM, oktober Aanpak van innovatie in de voedings- en genotmiddelenindustrie Samenwerking vooral met toeleveranciers en afnemers Productinnovaties vaak vrijwel geheel in eigen beheer Nadat een bedrijf een kans heeft gesignaleerd en een innovatief idee is ontstaan, moet dit idee nog worden uitgewerkt. Omdat de middelen die hiervoor binnen een kleine onderneming kunnen worden vrijgemaakt vaak beperkt zijn, kan samenwerking met andere bedrijven of instellingen hierbij uitkomst bieden. In de voedings- en genotmiddelenindustrie doen vooral kleine bedrijven dit iets vaker dan gemiddeld (zie tabel 4). Meestal gaat het dan om samenwerking met toeleveranciers of afnemers. Procesinnovaties zijn bijvoorbeeld regelmatig het resultaat van samenwerking met bedrijven uit de machine-industrie. Het idee voor een nieuwe machine wordt daarbij over het algemeen door de levensmiddelenfabrikant zelf aangeleverd, waarna een groot deel van de technische uitwerking door de machineleverancier wordt verzorgd. Dat de uitwerking van innovaties toch ook voor een belangrijk deel in eigen hand wordt gehouden zien we terug in het percentage bedrijven waar personen vanuit hun functie bij vernieuwingsinspanningen betrokken zijn. Productinnovaties die te maken hebben met nieuwe smaken en recepturen komen meestal zelfs geheel uit eigen keuken. Toch spelen leveranciers hier indirect ook vaak een rol. Soms is dat door leveranciers die bedrijven attent maken op de mogelijkheden van nieuwe grondstoffen en halffabrikaten. Soms ontwikkelen leveranciers op verzoek van de levensmiddelenfabrikant een ingredient of halffabrikaat met specifieke eigenschappen die nodig zijn voor een nieuw te ontwikkelen product. Bij productinnovaties wordt verder regelmatig samengewerkt met afnemers. Zeker in het midden- en kleinbedrijf, waar het aantal afnemers vaak beperkt is en de verkoop voor een belangrijk deel afhankelijk is van persoonlijke relaties, wordt de afnemer vaak al vroeg in het ontwikkelingsproces betrokken. Zo wordt de interesse voor een nieuw product in een vroeg stadium gepeild en wordt betrokkenheid gekweekt. Bij veel bedrijven is de betrokkenheid van afnemers bij de productontwikkeling ook vanzelfsprekend, omdat productinnovaties daar vaak worden ontwikkeld op verzoek van klanten. 8

9 tabel 4 Aanpak van innovatie in het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie en in het totale bedrijfsleven, naar grootteklasse voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB MKB KB MB MKB KB MB % bedrijven dat samenwerkt met bedrijven of instellingen % bedrijven waar personen vanuit hun functie bij vernieuwingsplannen betrokken zijn Bron: EIM, oktober Innovatiesubsidies Gebruik subsidies beperkt in vergelijking met de rest van de industrie Vergeleken met het subsidiegebruik in het totale MKB (4%) lijkt het subsidiegebruik bij innovatie in de voedings- en genotmiddelenindustrie, met 11%, hoog te liggen (zie tabel 5). Dit is echter vooral toe te schrijven aan het feit dat de meeste innovatiesubsidies gericht zijn op technologische ontwikkeling, waardoor industriële bedrijven hier eerder voor in aanmerking komen dan bedrijven uit de meeste dienstensectoren. In vergelijking met andere industriële sectoren zoals de metaal- en elektrotechnische industrie (22%) en de olie-, chemische, en rubber- en kunststofindustrie (24%) ligt het subsidiegebruik in deze sector juist vrij laag (zie tabel 7, bijlage). Een mogelijke verklaring voor het beperkte subsidiegebruik ligt in het feit dat innovatie in deze sector vaak vooral een ad hoc karakter heeft. Door het ontbreken van structurele aandacht voor innovatie is het moeilijker om in aanmerking te komen voor subsidies. Daarvoor moet immers over het algemeen voorafgaand aan de werkzaamheden een schriftelijk plan worden ingediend. tabel 5 Subsidiegebruik bij innovatie in het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie en in het totale bedrijfsleven, naar grootteklasse voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB MKB KB MB MKB KB MB % bedrijven dat gebruik maakt van subsidies Bron: EIM, oktober Innovatie in de toekomst Het valt te verwachten dat het MKB in voedings- en genotmiddelen ook de komende jaren nog bovengemiddeld innovatief zal blijven. Niet alleen zegt de meerderheid van de MKB-ondernemers dat de innovatie-uitgaven dit jaar hoger dan of gelijk aan die van vorig jaar zullen zijn (zie tabel 6), ook zijn de verwachtingen omtrent investeringen in innovatie, met uitzondering van de investeringen in procesinnovaties, voor 2005 bovengemiddeld. Waarschijnlijk hebben veel bedrijven de afgelopen jaren als reactie op veranderende wetgeving al veel geïnvesteerd in nieuwe machines, waardoor hier komend jaar minder investeringen voor nodig zullen zijn. Of deze bovengemiddelde innovatie-inspanningen de komende jaren voldoende zullen zijn om de continuïteit van de midden- en kleinbedrijven in deze sector te garanderen is echter nog maar de vraag. Deze bedrijven bevinden zich namelijk in een kwetsbare positie. De macht van de grote supermarktketens dwingt veel bedrijven tot schaalvergroting. Het aantal kleine bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie is afgelopen 10 jaar dan ook al sterk afgenomen. 9

10 tabel 6 Toekomstverwachting voor innovatie in het MKB in de voedings- en genotmiddelenindustrie en in het totale bedrijfsleven, naar grootteklasse voedings- en genotmiddelenindustrie totaal MKB MKB KB MB MKB KB MB % bedrijven waar innovatie-uitgaven dit jaar hoger zijn dan vorig jaar % bedrijven waar innovatie-uitgaven dit jaar lager zijn dan vorig jaar % bedrijven dat komend jaar verwacht te investeren in productinnovatie* % bedrijven dat komend jaar verwacht te investeren in procesinnovatie* % bedrijven dat komend jaar verwacht te investeren in distributie-innovatie* Combinatie van de antwoorden zal waarschijnlijk investeren in... en zal zeker investeren in... Bron: EIM, oktober

11 Bijlage I Innovativiteit MKB naar sector tabel 7 Innovativiteit MKB naar sector totaal MKB voedings- en genotmiddelenindustrie metaal- en elektrotechnische industrie olie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie textiel, hout, papier, glas, meubelindustrie bouwnijverheid autosector groothandel detailhandel horeca, catering en verblijfsrecreatie transport financiële dienstverlening computerservicebureaus architecten/ingenieurs juridische en economische dienstverleners zakelijke dienstverlening persoonlijke diensten Output % innovatieve bedrijven % bedrijven met nieuwe producten of diensten % bedrijven met producten of diensten nieuw voor bedrijfstak % bedrijven met producten of diensten nieuw voor Nederland % bedrijven met verbeteringen in interne bedrijfsprocessen % bedrijven met nieuwe manieren van distributie/levering aan klanten % bedrijven met leveranciersgedreven innovatie Input/Proces % bedrijven waar voortdurend vernieuwen onderdeel is van bedrijfsstrategie % bedrijven waar vernieuwingsinspanningen op schrift zijn vastgelegd % bedrijven dat een extern netwerk gebruikt om kennis uit te wisselen % bedrijven dat samenwerkt met bedrijven of instellingen

12 totaal MKB voedings- en genotmiddelenindustrie metaal- en elektrotechnische industrie olie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie textiel, hout, papier, glas, meubelindustrie bouwnijverheid autosector groothandel detailhandel horeca, catering en verblijfsrecreatie transport financiële dienstverlening computerservicebureaus architecten/ingenieurs juridische en economische dienstverleners zakelijke dienstverlening persoonlijke diensten % bedrijven waar personen vanuit hun functie bij vernieuwingsplannen betrokken zijn % bedrijven dat gebruik maakt van subsidies Toekomstverwachtingen % bedrijven waar innovatie-uitgaven dit jaar hoger zijn dan vorig jaar % bedrijven waar innovatie-uitgaven dit jaar lager zijn dan vorig jaar % bedrijven dat komend jaar zeker zal investeren in productinnovatie % bedrijven dat komend jaar waarschijnlijk zal investeren in productinnovatie % bedrijven dat komend jaar zeker zal investeren in procesinnovatie % bedrijven dat komend jaar waarschijnlijk zal investeren in procesinnovatie % bedrijven dat komend jaar zeker zal investeren in distributie-innovatie % bedrijven dat komend jaar waarschijnlijk zal investeren in distributieinnovatie Bron: EIM, oktober

13 Bijlage II De Innovatiebarometer De in dit rapport gepresenteerde gegevens zijn gebaseerd op de EIM-Innovatiebarometer (metingen juli en oktober 2004). Met deze Innovatiebarometer meet EIM jaarlijks hoeveel MKB-bedrijven zich bezighouden met innovatie en in welke vorm. In de Innovatiebarometer komen onder andere aan bod: de realisatie van innovaties: introductie van producten en/of diensten die nieuw zijn voor het bedrijf en voor de bedrijfstak, en verbeteringen en/of vernieuwingen in de interne bedrijfsprocessen; het innovatieproces ofwel de innovatieve inspanningen: strategische aandacht voor innovatie (vastgelegd in een vernieuwingsplan), gebruik van externe kennisnetwerken, samenwerking met andere organisaties om vernieuwingsprojecten uit te voeren, en de aanwezigheid van gespecialiseerde innovatiemedewerkers in het bedrijf; toekomstplannen van ondernemers: ontwikkeling van financiële uitgaven aan innovatie ten opzichte van vorig jaar, en geplande investeringen in nieuwe producten en processen. Over bovengenoemde onderwerpen zijn vragen gesteld aan ondernemers uit het MKB. Daarbij is gebruik gemaakt van het MKB-Beleidspanel van EIM, een representatief panel van MKB-bedrijven uit acht sectoren, te weten: industrie, bouw, handel & reparatie, horeca, transport, zakelijke diensten, financiële diensten en persoonlijke diensten. Tot nu toe zijn er vijf metingen uitgevoerd (tussen haakjes de respons): oktober 1999 (1.757) oktober 2000 (1.619) maart 2002 (1.303) juli 2003 (1.515) juli 2004 (1.846). Om een verdere uitsplitsing naar sectoren mogelijk te maken is in oktober 2004 een aanvullende enquête gehouden onder circa ondernemers. Door de resultaten van deze enquête te combineren met de resultaten van de meting van juli 2004 is een totale respons gerealiseerd van gesprekken, verdeeld over de volgende sectoren: 1 voedings- en genotmiddelenindustrie (147) 2 metaal- en elektrotechnische industrie (150) 3 olie-, chemische, rubber- en kunststofindustrie (146) 4 textiel, hout, papier, glas, meubelindustrie (148) 5 bouwnijverheid (238) 6 autosector (173) 7 groothandel (183) 8 detailhandel (210) 9 horeca, catering en verblijfsrecreatie (185) 10 transport (162) 11 financiële dienstverlening (182) 12 computerservicebureaus (141) 13 architecten/ingenieurs (149) 14 juridische en economische dienstverleners (204) 15 zakelijke dienstverlening (209) 16 persoonlijke diensten (182). 13

14 14 Individuele bedrijven kunnen de innovatie-intensiteit van hun bedrijf benchmarken op