Innovatie in het MKB. Ontwikkelingen Jeroen de Jong (EIM) Paul ten Kroode (Syntens)

Transcriptie

1 Innovatie in het MKB Ontwikkelingen Jeroen de Jong (EIM) Paul ten Kroode (Syntens) Zoetermeer, oktober 2003

2 Nummer M De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or text as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Innovatieresultaten van het MKB Inleiding Productinnovatie Procesinnovatie 11 3 Inspanningen van MKB- bedrijven Inleiding Strategie Uitgaven aan innovatie Samenwerking Gebruik van netwerken 17 4 Conclusie 19 Bijlage I Onderzoek naar innovatie 21 3

4

5 1 Inleiding Aanleiding en doel Innovatie is een belangrijk middel om de concurrentiekracht van het midden- en kleinbedrijf (MKB) op de langere termijn op peil te houden. Door het bedrijfsleven en de overheid wordt veel belang gehecht aan een hoge innovatie-intensiteit van het MKB. Innovatie leidt tot structuurversterking van de economie en zorgt uiteindelijk voor meer economische groei. Om de innovatie-intensiteit van het Nederlandse MKB te kunnen meten heeft EIM - in samenwerking met Syntens Innovatienetwerk voor ondernemers - de afgelopen maanden voor de vierde keer een onderzoek uitgevoerd. Dit onderzoek biedt beleidsmakers en -verantwoordelijkheden de mogelijkheid om de huidige innovatie-intensiteit van het MKB in perspectief te plaatsen. Met het onderzoek worden de volgende vragen beantwoord: Welke ontwikkelingen hebben zich sinds 1999 voorgedaan in de innovatieintensiteit van het MKB? Welke verschillen bestaan er tussen sectoren? Aanpak Deze mini-rapportage is gebaseerd op gegevens die EIM recent heeft verzameld met behulp van de innovatiebarometer: een set vragen over de innovatieve activiteiten en resultaten die EIM jaarlijks voorlegt aan een representatieve steekproef van Nederlandse MKB-bedrijven. Meer informatie hierover is in bijlage I van dit rapport opgenomen 1. Opbouw rapport De innovatie-intensiteit van het MKB kan aan twee zaken worden afgelezen: de innovatieresultaten en de innovatieve inspanningen die worden geleverd. In hoofdstuk 2 kijken we eerst naar de innovatieresultaten van MKB-bedrijven (de introductie van nieuwe producten en/of diensten, en aangebrachte verbeteringen in de interne bedrijfsprocessen). Daarna volgt in hoofdstuk 3 informatie over de innovatieve inspanningen van MKB-bedrijven. Daaronder verstaan we niet alleen de inzet van financiën, maar ook zaken als strategie, samenwerking met andere bedrijven en instellingen en het gebruik van externe kennisnetwerken. Het rapport eindigt in hoofdstuk 4 met de belangrijkste conclusies. 1 Wij danken Winus Koolen (Syntens) en Ro Braaksma (EIM) voor hun bijdragen aan eerdere versies van dit rapport. 5

6

7 2 Innovatieresultaten van het MKB 2.1 Inleiding Waarom innoveren MKB-bedrijven? Van het begrip innovatie bestaan vele definities. Tot circa twintig jaar geleden werd innovatie gelijkgesteld aan nieuwe technologieën. Vandaag de dag denken veel mensen bij het horen van het woord 'innovatie' nog steeds aan technische snufjes. Men ziet innovatie als technologische vernieuwing gericht op het in de markt zetten van nieuwe producten. Een gemeenschappelijk element in alle definities is dat een innovatie leidt tot de toepassing van iets nieuws. Wat er precies wordt bedoeld met 'nieuw' is niet voor iedereen hetzelfde. Ondernemers willen innoveren om hun concurrentiepositie veilig te stellen, betere resultaten te behalen, de continuïteit van hun bedrijf te waarborgen, of gewoon omdat zij er plezier in hebben. Om zich te onderscheiden van concurrenten is een net even ander, beter, nieuwer product of dienst aanbieden, een goed middel. Innoveren is ook efficiënter en effectiever produceren. Dit laatste lijkt misschien niet zo spannend voor de buitenwereld, maar is wel direct van invloed op de concurrentiepositie en het bedrijfsresultaat. Innovatie kan betrekking hebben op de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten, maar ook op nieuwe processen en werkmethoden. Voorbeelden van beide typen zijn in kader 1 weergegeven. kader 1 Voorbeelden van innovaties Voorbeelden van......productinnovaties: de DVD-speler, SMSjes op de mobiele telefoon, Windows 98, de Post-It notes, de ligfiets, de nieuwste kledinglijn van Christian Dior, het Vacuvinpompje, airconditioning in de auto...procesinnovaties: automatisering van de boekhouding, invoering van flexibele werkplekken, nieuwe machines in een drukkerij, mobiele telefoons voor verkooppersoneel Om de innovatieresultaten van bedrijven te meten werd in onderhavig onderzoek gekeken naar de introductie van nieuwe producten en diensten (par. 2.2), en het realiseren van verbeteringen in werk- en bedrijfsprocessen (par. 2.3). 2.2 Productinnovatie Minder bedrijven die nieuwe producten en diensten introduceren Sinds 1999 hebben MKB-bedrijven steeds minder nieuwe producten en diensten op de markt geïntroduceerd. In oktober 1999 gaf nog 57% van de ondervraagde MKBbedrijven aan, dat zij in de afgelopen drie jaar nieuwe producten en/of diensten op de markt hadden gebracht (die nieuw zijn voor het eigen bedrijf). In maart 2002 was dit percentage gedaald tot 33, en de afgelopen anderhalf jaar was sprake van een stabilisatie: 34%. 7

8 tabel 1 Bedrijven met introductie van nieuwe producten en/of diensten in afgelopen drie jaar sector okt okt mrt jul in procenten van het aantal bedrijven industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten totaal MKB Bron: EIM/MKB-Beleidspanel. Ook minder bedrijven met radicaal vernieuwende producten en diensten Bij het meten van de innovatieresultaten van MKB-bedrijven kan ook rekening worden gehouden met de mate waarin innovaties radicaal vernieuwend zijn. Een product of dienst kan alleen nieuw zijn voor het bedrijf zelf. Er is dan meestal sprake van adoptie van een elders ontwikkelde innovatie. Als echter het product of de dienst geheel nieuw is voor de bedrijfstak, is er sprake van een radicale innovatie. Onderzoek wijst uit dat de ontwikkeling van radicale innovaties meer risico met zich meebrengt, maar bedrijven ook meer kan opleveren in termen van omzet- en rendementsgroei. Uit tabel 2 blijkt dat het aantal radicale innovaties sinds 1999 eveneens sterk is afgenomen. De afname is in relatieve zin echter minder groot; bovendien is de ontwikkeling sinds maart 2002 gestabiliseerd. Er lijkt zelfs sprake te zijn van een lichte toename in de radicaal vernieuwende producten en diensten. tabel 2 Bedrijven met introductie van producten en/of diensten (in afgelopen drie jaar) die nieuw zijn voor de eigen bedrijfstak sector okt okt mrt jul in procenten van het aantal bedrijven industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten totaal MKB Bron: EIM/MKB-Beleidspanel. 8

9 Dat het aantal bedrijven met radicale innovaties minder snel is gedaald komt doordat ondernemers die radicaal vernieuwen vaak meer strategisch over innovatie nadenken en daarnaar handelen. De conjunctuurbeweging heeft daardoor minder invloed op het aantal bedrijven die het initiatief nemen om radicaal vernieuwende producten of diensten te ontwikkelen. Innovatie hangt sterk af van conjuncturele ontwikkeling Er kan een aantal macro-economische trends worden geïdentificeerd die een direct effect hebben op de bereidheid van ondernemers om in innovatie te investeren. Vertrouwen van ondernemers speelt een grote rol bij hun investeringsbereidheid. Uit recent onderzoek van EIM blijkt dat MKB-ondernemers gevoelig zijn voor de conjuncturele situatie alvorens zij beslissingen nemen 1. Op de vraag of de huidige laagconjunctuur de resultaten van hun bedrijf beïnvloedt, antwoordt meer dan 60% dat zij enigszins tot zeer gevoelig zijn voor conjunctuurschommelingen. Dit zal zijn weerslag hebben op de bereidheid van ondernemers zich met innovatie bezig te houden. Volgens Pearce & Robbins 2 kunnen ondernemers op drie manieren reageren op een situatie van laagconjunctuur: Een afwachtende houding aannemen. Men geeft zich min of meer over aan de druk van de omgeving en wacht af tot het economisch tij weer wat gunstiger is. Efficiencyherstelstrategieën, waarbij bedrijven economisch herstel zoeken door hun strategie uit het verleden op efficiëntere leest voort te zetten. Deze strategie bestaat uit het doen van bezuinigingen en is gericht op behoud van de huidige concurrentiepositie van het bedrijf, maar dan op een kleinere en efficiëntere schaal. Ondernemende herstelstrategieën omvatten een herformulering van de producten, diensten, markten of belangrijkste technologieën en komen neer op een nieuwe of gewijzigde concurrentiestrategie ('dingen anders doen'). Laatstgenoemde strategie heeft directe consequenties voor de innovatie-intensiteit van bedrijven, omdat zij vaak gepaard gaat met de introductie van nieuwe producten, andere marktbenaderingen, etc. In tabel 3 wordt het verschil met de efficiencyherstelstrategieën duidelijk gemaakt. 1 Zie Bosma, N., J. Hessels en M. Overweel, Hoe reageren MKB-ondernemers op veranderingen in de conjunctuur?, EIM: Zoetermeer, april Pearce, J.A. en Robbins, D.K., Entrepreneurial Recovery Strategies of Small Market Share Manufacturers, Journal of Business Venturing, 9 (2): ,

10 tabel 3 Onderscheid tussen ondernemende en efficiencyherstelstrategieën ondernemend efficiency populaire uitspraken herstructurering schuiven in de markt agressievere acquisitie actiever positioneren concrete maatregelen nieuwe technologie nieuwe markt nieuw product marketing: strategie aanpassen populaire uitspraken broekriem/kaasschaaf stroomlijnen bezuinigen back to basic concrete maatregelen marketing: alleen uitgaven aan het hoogstnodige kwaliteit/kwantiteit van bestaande producten verbeteren efficiëntere productie/promotie minder personeel Uit recent EIM-onderzoek 1 blijkt dat een meerderheid van het Nederlandse MKB haar heil zoekt in efficiencyherstelstrategieën om met de economische situatie om te gaan. Van de ondervraagde ondernemers zegt circa 30% voor een ondernemende strategie te kiezen, 55% volgt een efficiencyherstelstrategie, en de overige ondernemers nemen een afwachtende houding aan. Dit impliceert dat we in tijden van laagconjunctuur minder innovatie in het MKB kunnen verwachten. Het vertrouwen dat investeringen in innovatie rendement zullen opleveren is dan gering. Wel valt op dat in de afgelopen anderhalf jaar (ten opzichte van de meting in maart 2002) het aantal productinnovaties niet verder is teruggelopen. Dit zou men kunnen opvatten als een indicatie dat de innovatie-intensiteit zich op dit moment in een dal bevindt. Internethype leidde rond 1999 tot veel innovatie Een andere macro-economische oorzaak achter de daling van de innovatieresultaten in het MKB is de internethype in de laatste jaren van het vorige millennium. Vele ondernemers investeerden in automatisering en webtechnologie. Bovendien ging een hoge economische groei gepaard met een grenzeloos optimisme onder ondernemers en hun afnemers. Dit innovatieve 'springtij' mondde uit in veel innovatieactiviteit, zelfs in de traditioneel minder innovatieve sectoren zoals de persoonlijke dienstverlening en de bouw. In 1999 lagen de innovatieresultaten van het MKB op een zeer hoog niveau. Het ligt niet voor de hand dat dit niveau in de eerstvolgende jaren weer zal worden bereikt. Verschillen tussen sectoren In tabel 1 en tabel 2 worden een aantal kenmerkende verschillen tussen de sectoren van het MKB bevestigd. In vrijwel alle onderzochte jaren zijn de industrie, zakelijke dienstverlening (consultants, ingenieurs, reclamebureaus, etc.) en financiële dienstverlening (banken en verzekeraars) de koplopers als het gaat om de introductie van nieuwe producten en diensten. In de vakliteratuur worden deze sectoren veel genoemd als innovatieve sectoren waar men actief en bewust bezig is met vernieuwing van de eigen pro- 1 Zie Bosma, N., J. Hessels en M. Overweel, Hoe reageren MKB-ondernemers op veranderingen in de conjunctuur?, EIM: Zoetermeer, april

11 ducten en diensten 1. Ook speelt een rol dat deze bedrijven blootstaan aan een grotere 'innovatiedruk' als gevolg van internationale concurrentie. Dit geldt voor een groot deel van de industrie en voor dienstverleners zoals ingenieursbureaus, softwarebedrijven en banken. Aan de andere kant staan sectoren als de bouwnijverheid, detailhandel en persoonlijke dienstverlening (kappers, voetverzorgers) bekend als minder innovatief. Nieuwe producten worden daar vaak kant-en-klaar overgenomen van leveranciers. Inderdaad blijkt uit tabel 1 en tabel 2 dat in deze sectoren het percentage bedrijven met productinnovaties lager is dan gemiddeld in het MKB. Verder valt op dat met name in de transportsector het aantal productinnovaties zeer sterk is afgenomen. Deze sector is van alle MKBsectoren het hardst getroffen door de teruglopende conjunctuur. Daardoor worden transportbedrijven gedwongen om waar mogelijk op de kosten te besparen, hetgeen productvernieuwing niet ten goede komt. Een nadere analyse leert dat het verval in het aantal productinnovaties in de minderinnovatieve sectoren veel groter is. Kennelijk gaan ondernemers in sectoren als de persoonlijke dienstverlening en horeca bij laagconjunctuur vaker over op efficiencyherstelstrategieën. Ondernemers in de industrie, zakelijke diensten en financiële diensten lijken zich naar verhouding minder aan te trekken van een tegenzittende economische ontwikkeling. Over innovatie wordt in deze sectoren meer strategisch gedacht, en minder als een ad hoc investering waarvoor ruimte moet zijn in de begroting. Overigens daalt de innovatieactiviteit ook in deze sectoren. In het laatste jaar is onder zakelijke dienstverleners het aantal productintroducties nog afgenomen. Die komt waarschijnlijk vooral voor de rekening van software- en computerservicebedrijven: een bij uitstek innovatief onderdeel van deze sector, waar men de markt de laatste jaren echter een stuk minder gretig heeft zien worden. 2.3 Procesinnovatie Verval in procesinnovatie minder groot Behalve naar de introductie van nieuwe producten en/of diensten kan ook worden gekeken naar procesmatige verbeteringen in het MKB. In tabel 4 worden de eerdergenoemde bevindingen over de teruglopende innovatieresultaten van het MKB bevestigd. In 1999 realiseerde nog 78% van de MKB-bedrijven procesinnovaties, thans is dat 60%. Ongetwijfeld zijn het klappen van de internetzeepbel en de conjunctuur hieraan debet. Omdat procesinnovatie een manier kan zijn om kosten te reduceren, is de omvang van de daling geringer dan bij productinnovatie. Procesinnovatie is een gebruikelijker fenomeen dan productinnovatie. Uit paragraaf 2.2 bleek dat het aantal bedrijven met productinnovaties met circa een derde is teruggelopen sinds In tabel 4 is dit slechts een kwart. Ook een deel van de ondernemers die (als reactie op de tegenvallende conjunctuur) een efficiencyherstelstrategie volgen gaat over tot procesinnovatie. 1 Zie bijv. Tidd J., Bessant J. and K. Pavitt (1997). Managing Innovation. Integrating Technological, Market, and Organizational Change. Wiley, Chichester. 11

12 tabel 4 Bedrijven met vernieuwingen of verbeteringen doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen sector okt okt mrt jul in procenten van het aantal bedrijven industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten totaal MKB Bron: EIM/MKB-Beleidspanel. Voorts bevestigt tabel 4 de eerdere bevinding dat de innovatieresultaten van MKBbedrijven sinds maart 2002 niet verder zijn teruggelopen. Het MKB lijkt zich in dit opzicht thans op zijn dieptepunt te bevinden. Verder blijken uit de tabel de eerder gesignaleerde verschillen tussen sectoren. Opvallend is de stijging bij de laatste meting in de bouw, de horeca, de transportsector en de persoonlijke dienstverlening. Dit zijn allemaal sectoren die traditioneel minder innovatief zijn. Een mogelijke verklaring is dat organisatorische aanpassing in deze sectoren belangrijker is geworden om te kunnen concurreren. Ook is het denkbaar dat juist in deze sectoren vrij laat in ICT-toepassingen wordt geïnvesteerd; waar ondernemers in innovatieve sectoren dat zonder uitzondering deden rond 1999, kennen deze sectoren een aantal achterblijvers die nu hun bedrijfsprocessen automatiseren. 12

13 3 Inspanningen van MKB-bedrijven 3.1 Inleiding Wat bepaalt de innovatieresultaten van MKB-bedrijven? Niet ieder MKB-bedrijf gaat op dezelfde manier met innovatie om. Innovatie in het MKB vraagt ten eerste om strategische aandacht van de ondernemer voor vernieuwing en verandering, hetgeen vaak resulteert in een bedrijfscultuur die ondersteunend is aan innovatie. Uit diverse onderzoeken blijkt dat het loont om een expliciete innovatiestrategie te formuleren 1. Het geeft richting en betekenis aan innovatieve inspanningen, leidt tot synergie tussen activiteiten in een bedrijf, is een middel om het belang van innovatie aan medewerkers te benadrukken en voorkomt dat zij innovatie zien als een ad hoc proces. Vaak gaat een innovatiestrategie gepaard met een grote betrokkenheid van het management/de ondernemer. Medewerkers zullen eerder en meer aan innovatie bijdragen als de ondernemer het belang van innovatie uitdraagt in woord én daad. Verder is de inzet van menskracht en financiële middelen een vereiste om te kunnen innoveren. Door hun geringe omvang hebben MKB-bedrijven beperkte personele, materiele en financiële middelen voor innovatie beschikbaar. Ook de mogelijkheden voor risicospreiding zijn beperkter dan in het grootbedrijf, omdat simpelweg minder innovatieprojecten tegelijk uitgevoerd kunnen worden. Schaarste aan middelen kan demotiverend werken. Het inschakelen van een extern netwerk is voor MKB-bedrijven waardevol omdat het de eigen beperkingen kan compenseren. Contact onderhouden met externe partijen (klanten, toeleveranciers, concurrenten, etc.) biedt kansen om trends en ontwikkelingen uit de omgeving op te pikken. Hiervan kan het bedrijf gebruik maken om te vernieuwen en te verbeteren. Een goede relatie met toeleveranciers en andere partijen in de bedrijfsomgeving kan, naast een beter inzicht in klantenwensen en de realiseerbaarheid van innovatieve ideeen, resulteren in daadwerkelijke participatie van deze partijen in de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten. Samenwerking met andere partijen kan uitkomst bieden om een tekort aan middelen te ondervangen en de risico's van het mislukken van een innovatieproject te verkleinen 2. Overigens zijn MKB-bedrijven ten opzichte van het grootbedrijf niet altijd in het nadeel als het gaat om innovatieve mogelijkheden. Door hun kleinere omvang kunnen MKBbedrijven vaak sneller inspelen op trends en ontwikkelingen, en zijn zij heel goed in staat om door het grootbedrijf ontwikkelde radicale innovaties verder te perfectioneren en toe te spitsen op relatief kleine marktsegmenten 3. Om de innovatieve inspanningen 1 Bijv. Hadjimanolis A., (2000). 'An investigation of innovation antecedents in small firms in the context of a small developing country', R&D Management 30(3), Grote bedrijven voeren vaak meerdere innovatieprojecten tegelijk uit. Dit biedt betere mogelijkheden voor risicospreiding. 3 Zie verder Bodewes, W.E.J. en J.P.J. de Jong (2003), Innovatie in het MKB, in: Risseeuw, P. en R. Thurik, Handboek ondernemers en adviseurs: management en economie van het midden- en kleinbedrijf, Kluwer: Deventer: p

14 van bedrijven voor innovatie te meten werd in het onderzoek gekeken naar het beschikken over een innovatiestrategie (par. 3.2), uitgaven aan innovatie (par. 3.3), samenwerking (par. 3.4) en het gebruik van externe netwerken (par. 3.5). 3.2 Strategie Innovatiestrategie eerder uitzondering dan regel In de enquête is gevraagd of het bedrijf innovatiedoelstellingen heeft geformuleerd die zijn vastgelegd in een schriftelijk plan. Dit is in het MKB vrij ongebruikelijk. Ondernemers hebben hun strategie vaak wel in hun hoofd zitten, maar het op papier zetten hiervan leidt tot een verdere uitwerking en betere mogelijkheden om de strategie te delen met medewerkers en externe partijen. Bij circa driekwart van het MKB ontbreekt een dergelijk plan nog volledig (tabel 5). In veel bedrijven heeft de directeur/ grootaandeelhouder een dominante positie en bepaalt hij/zij zelf wat er aan vernieuwing wordt gedaan en waarin men zal investeren. tabel 5 Strategische aandacht voor innovatie (doelstellingen vastgelegd in schriftelijk plan) sector okt okt mrt jul in procenten van het aantal bedrijven industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten totaal MKB Bron: EIM/MKB-Beleidspanel. Wel blijkt uit tabel 5 dat de planmatige aandacht voor innovatie sinds 1999 nauwelijks is teruggelopen. Er kan worden geconcludeerd dat het belang van innovatie door MKBbedrijven nog in dezelfde mate wordt onderkend, ondanks de mindere conjunctuur. Deze conclusie wordt bevestigd door de ervaringen van Syntens. Het aantal adviesvragen over innovatiestrategie was in 2002 niet kleiner dan in voorgaande jaren. Ondernemers hebben nog wel degelijk aandacht voor innovatie, maar de huidige conjunctuur en het daarmee gepaard gaande lage vertrouwen leiden ertoe dat de bereidheid om daadwerkelijk actie te ondernemen minder groot is 1. Overigens is het kunnen verkrijgen van externe financiering of het gebruik van subsidies voor ondernemers vaak de reden om een innovatieplan op papier te zetten. Het is daardoor logisch dat zakelijke en financiële dienstverleners, alsmede industriële bedrijven, 1 Zie ook Syntens (2003), AntenneWijzer 2002: kennis makelen richting de toekomst, Den Haag. 14

15 bovengemiddeld scoren. In deze sectoren gebruiken bedrijven verhoudingsgewijs veel subsidies. Met name in de zakelijke dienstverlening is het percentage bedrijven met een innovatieplan sterk teruggelopen in de laatste anderhalf jaar. De oorzaak ligt bij het grote aantal ICT-bedrijven die hun activiteiten moeten beëindigen. Deze bedrijven hadden relatief vaak een innovatieplan geformuleerd om externe financiers te enthousiasmeren. 3.3 Uitgaven aan innovatie Investeringen stabiel ten opzichte van afgelopen jaar De investeringen in het kader van innovatie lijken bij MKB-bedrijven in het afgelopen jaar niet verder te zijn teruggelopen. Uit tabel 6 blijkt dat het aantal MKB-bedrijven dat aangeeft dit jaar meer of juist minder te spenderen aan innovatie redelijk in evenwicht is. tabel 6 Uitgaven aan innovatie in 2003 ten opzichte van 2002 sector hoger gelijk lager in procenten van het aantal bedrijven industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten totaal MKB Bron: EIM/MKB-Beleidspanel. Verder zegt een overgrote meerderheid (68%) dat de innovatie-uitgaven in 2003 niet afwijken van die in Daarbij dient de lezer zich te realiseren dat veel procesinnovaties (bijvoorbeeld andere werkmethoden) geen directe investeringen vergen. Uit hoofdstuk 2 bleek dat procesinnovatie in het MKB vaker voorkomt dan vernieuwing van producten en diensten. Tegen deze achtergrond is het niet onlogisch dat veel bedrijven aangeven hun uitgaven op hetzelfde niveau te handhaven. Sommige bedrijven zien kansen en investeren, anderen zijn terughoudend Uit tabel 6 blijkt dat bedrijven uit de zakelijke diensten en industrie er in de huidige conjunctuur relatief vaak voor kiezen om méér te investeren in innovatie (percentage stijgers overtreft het percentage dalers). Ook in de handelssector is dit het geval. In deze sector zijn veel groothandelsbedrijven bezig met een automatiseringsslag die ketenintegratie met detailhandelsbedrijven mogelijk moet maken. Daarbij kan worden gedacht aan toepassingen als het online raadplegen van voorraadinformatie en online bestellen, automatisering van productinformatie, etc. Als reden om meer innovatieuitgaven te doen noemt men vaak de wens om de concurrentie voor te blijven in de 15

16 huidige markt. Bedrijven hebben de behoefte om zich te differentiëren van hun concurrenten om niet het slachtoffer van de recessie te worden. Echter, ook toeval (vervangingsinvesteringen die zich voordoen) en groei van het bedrijf (hetgeen noodzaakt tot innovatie) zijn belangrijke motieven voor bedrijven om meer te spenderen aan innovatie. In de financiële dienstverlening is het percentage bedrijven dat ten opzichte van 2002 minder investeert juist hoger (21% vs. 9%). De oorzaak ligt bij de introductie van de euro (vorig jaar) en het nieuwe belastingstelsel. Veel financiële dienstverleners hebben om hiermee rekening te houden in 2002 al veel innovatieve investeringen gepleegd. In veel sectoren die als minder innovatief te boek staan, zien we juist het beeld dat het percentage bedrijven dat bezuinigt op innovatie-uitgaven relatief hoog is (bijvoorbeeld transport, horeca en bouwnijverheid). In deze sectoren zoeken bedrijven vaak hun toevlucht tot de eerder besproken efficiencyherstelstrategieën om met een teruglopende markt om te gaan. Redenen die de geënquêteerden noemen om minder uit te geven aan innovatie zijn de geringere financiële armslag als gevolg van een kleinere opdrachtenportefeuille, gebrek aan vertrouwen dat investeringen rendement zullen opleveren, en kostenbesparing willen doorvoeren om met de recessie om te gaan. 3.4 Samenwerking Een op de drie bedrijven werkt samen In oktober 1999 werd nog door de helft van het MKB met andere partijen samengewerkt om vernieuwingsprojecten ten uitvoer te brengen. Deze samenwerkingsverbanden werden aangegaan met collega-bedrijven en leveranciers (waarschijnlijk om internettoepassingen te ontwikkelen). Sinds oktober 2000 is het aantal bedrijven dat zegt samen te werken stabiel (tabel 7). tabel 7 Samenwerking om vernieuwingsprojecten ten uitvoer te brengen sector okt okt mrt jul in procenten van het aantal bedrijven industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten totaal MKB Bron: EIM/MKB-Beleidspanel. In de industrie wordt relatief veel samengewerkt om vernieuwingsprojecten uit te voeren. Samenwerkingspartners zijn vaak andere industriële bedrijven (zoals leveranciers van machines en apparaten), ingenieursbureaus (leveranciers van kennis) en transportbedrijven (uitvoerders van logistieke innovaties). Ook in de financiële dienstverlening 16

17 werken MKB-bedrijven veel samen. Sinds de wettelijke beperkingen als gevolg van de structuurwet in de jaren tachtig zijn opgeheven, wordt de financiële dienstverlening gekenmerkt door steeds meer samenwerking tussen verzekeraars, banken, hypotheekverstrekkers, etc. Verder is er de opkomst van franchiseformules en hebben wettelijke maatregelen (invoering nieuw belastingstelsel en de euro) gevolgen gehad voor samenwerking met branchevreemde partijen, zoals softwareleveranciers. 3.5 Gebruik van netwerken In sectoren waar veel nieuwe producten, diensten en processen worden geïntroduceerd gebruiken bedrijven vaak een extern netwerk om kennis uit te wisselen. Uit tabel 8 blijkt dat dit in de industrie, zakelijke en financiële diensten het geval is. In deze sectoren is kennis een belangrijke voorwaarde om nieuwe producten, diensten en processen te kunnen ontwikkelen. tabel 8 Gebruik van externe kennisnetwerken sector okt okt mrt jul in procenten van het aantal bedrijven industrie bouw handel horeca transport zakelijke diensten financiële diensten persoonlijke diensten totaal MKB Bron: EIM/MKB-Beleidspanel. In drie sectoren blijkt het gebruik van kennisnetwerken in de afgelopen anderhalf jaar sterk te zijn teruggelopen: handel, financiële diensten en zakelijke diensten. De handelssector bestaat voor het grootste deel uit detailhandelsbedrijven. Samen met financiële dienstverleners was er in 2002 sprake van een sterke opleving in het gebruik van externe kennisnetwerken ten opzichte van oktober De introductie van de euro was hier debet aan: zowel in de detailhandel als de financiële dienstverlening heeft dit consequenties gehad voor de bedrijfsvoering waarop bedrijven uit beide sectoren zich moesten oriënteren. In de zakelijke dienstverlening heeft de teruggang van 64 naar 48% met name te maken met het geringere aantal ICT-bedrijven in deze sector. ICT-bedrijven zijn bij uitstek bedrijven die voor hun continuïteit afhankelijk zijn van externe kennis. 17

18

19 4 Conclusie De mate waarin MKB-bedrijven zich bezighouden met innovatie daalt niet langer. De innovatie-intensiteit van het Nederlandse midden- en kleinbedrijf is in de laatste anderhalf jaar vrijwel stabiel gebleven. In de periode nam de mate waarin MKBbedrijven zich met innovatie bezighielden juist af. Een meerderheid van het MKB (55%) reageert op de tegenvallende economische ontwikkeling door te bezuinigen en kosten te besparen. Voor innovatieve activiteiten blijft dan minder ruimte over. Verder werd er rond de millenniumwisseling door bedrijven nog veel geïnvesteerd in automatisering en internettoepassingen. Daardoor lagen de innovatieve inspanningen in 1999 juist op een zeer hoog niveau. Thans lijkt het MKB zich in een dal te bevinden. De aandacht van MKB-ondernemers voor innovatie is niet verminderd. Het aantal MKB-ondernemers dat planmatig nadenkt over innovatie (tot uitdrukking komend in de aanwezigheid van een schriftelijk innovatieplan) is zelfs sinds 1999 constant gebleven. Ondernemers hebben nog wel degelijk aandacht voor innovatie, maar de huidige conjunctuur en het daarmee gepaard gaande vertrouwen dat investeringen in innovatie rendement zullen opleveren, leidt ertoe dat de bereidheid om daadwerkelijk actie te ondernemen minder groot is. Als de economie aantrekt en de verwachtingen van ondernemers over afzetmogelijkheden verbeteren, ligt het voor de hand dat de investeringen in innovatie weer toenemen. Verder bevestigen de onderzoeksresultaten een vertrouwd beeld uit eerder innovatieonderzoek. Sommige sectoren gaan intensief met innovatie om, terwijl in andere sectoren innovatie meer een bijzaak lijkt te zijn. Sectoren als de industrie, zakelijke diensten en financiële diensten scoren beter als het gaat om de introductie van nieuwe producten en diensten, en de verbetering van interne bedrijfsprocessen. Ook is het verval in innovatie-intensiteit als gevolg van de teruglopende economische ontwikkeling in deze sectoren minder groot, en ligt de strategische aandacht voor innovatie op een relatief hoog niveau. 19

20

21 Bijlage I Onderzoek naar innovatie Innovatiebarometer In het innovatieonderzoek heeft lange tijd de nadruk gelegen op het investeren in research en development (R&D). De gangbare opvatting was dat R&D-uitgaven gepaard gaan met kennisopbouw en dat de verspreiding daarvan leidt tot innovaties in de vorm van nieuwe producten en processen. Meer en meer leeft echter de idee dat investeren in R&D alléén niet genoeg is voor het realiseren van vernieuwing. Met name voor nietindustriële sectoren zeggen R&D-maatstaven lang niet alles over de innovatie-intensiteit. Met de zgn. innovatiebarometer wordt geprobeerd in deze lacune te voorzien. De innovatiebarometer meet de innovatieresultaten van het MKB en de middelen die worden vrijgemaakt voor innovatie door te kijken naar: (innovatieresultaten:) introductie van producten en/of diensten die nieuw zijn voor het bedrijf introductie van producten en/of diensten die nieuw zijn voor de bedrijfstak verbeteringen en/of vernieuwingen in de interne bedrijfsprocessen (innovatieve inspanningen:) strategische aandacht voor innovatie (vastgelegd in een vernieuwingsplan) gebruik van externe kennisnetwerken samenwerking om vernieuwingsprojecten uit te voeren ontwikkeling van financiële uitgaven aan innovatie ten opzichte van vorig jaar Individuele bedrijven kunnen de innovatie-intensiteit van hun bedrijf online benchmarken op Respons per jaar Over bovengenoemde aspecten zijn vragen gesteld aan circa ondernemers uit het MKB. Daarbij is gebruik gemaakt van het MKB-Beleidspanel van EIM, een representatief panel van MKB-bedrijven uit de sectoren industrie, bouw, handel & reparatie, horeca, transport, zakelijke diensten, financiële diensten en persoonlijke diensten. Periodiek wordt dit onderzoek herhaald om zo de innovatie-intensiteit van het MKB in Nederland te volgen. Tot nu toe zijn er vier metingen uitgevoerd (tussen haakjes de respons): oktober 1999 (1.757 bedrijven) oktober 2000 (1.619 bedrijven) maart 2002 (1.303 bedrijven) juli 2003 (1.515 bedrijven). 21