200i: a cyberspace dyssey s d e M y I De sterrenprt ging pen. De sterrenprt ging dicht. In een fractie van tijd, te krt m meetbaar te zijn, keerde de ruimte zich binnenstebuiten.(...) Alleen de sterren, bewgen, aanvankelijk z langzaam, dat het even duurde vr het tt hem drdrng dat ze uit het kader waarin hij gevangen zat, ntsnapten. Maar na een psje werd het duidelijk dat het sterrenveld expandeerde, alsf het met nvrstelbare snelheid naar hem te ijlde. De expansie was nn~lineair; de sterren in het centrum leken nauwelijks te bewegen terwijl die aan de rand steeds sneller gingen m tensltte als lichtstreepjes uit het gezicht te verdwijnen. En steeds pnieuw werd hun plaats dr andere ingenmen; vanuit een blijkbaar nuitputtelijke brn strmden ze het centrum van het veld binnen. Bwman vreg zich af wat er zu gebeuren als een ster recht p hem afkwam; zu ze steeds grter wrden en hem pslkken? Maar geen enkele ster kwam. z dichtbij dat hij ze als een schijf kn zien; ten sltte weken ze allemaal pzij en flitsten ver de rand van het rechthekige kader. (...) Niet alleen de ruimte, besefte hij peens, was betrkken bij wat hem verkwam. Ok de klk p het kleine instrumentenpaneel van de slep gedreg zich eigenaardig. Gewnlijk flitsten de tien-secndencijfertjes z snel langs het venstertje, dat het bijna nmgelijk was m ze te lezen. Nu verschenen ze echter met duidelijke tussenpzen en znder meite kn hij ze een vr een aftellen. De secnden, zelfverstreken met ngelflijke traagheid, alsf de tijd zelf p het punt stnd tt stilstand te kmen. Ten sltte stkte het tiende-secndentelwerk halverwege de vijf en de zes. Tch kn hij ng denken en zelfs waarnemingen den, terwijl de zwarte wanden vrbij gleden, met een snelheid die iedere mgelijke waarde kn hebben tussen nul en een milj en maal de lichtsnelheid. Arthur c Clarke Prlg: filsfische reflecties van mijn Screensaver In de tijd dat cmputerbeeldschermen ng het gevaar liepen *in te branden 7 wanneer eenzelfde afbeelding te lang achtereen p het scherm werd geprjecteerd, werd de saeensaver uitgevnden. Orsprnkelijk was de screensaver een klein cmputerprgramma dat het beeldscherm uitschakelde wanneer de cmputer gedurende enige tijd niet werd gebruikt. Wanneer pnieuw een tets van het tetsenbrd van de cmputer werd aangeraakt, zette het prgramma het beeldscherm weer aan. De
Screensaver kreeg al snel k een rnamentele functie tebedeeld. Er werden screen-. savers ntwikkeld die in plaats van het scherm uit te schakelen, vrtdurend veran- s: derende beelden p het scherm prjecteerden, wat de kans p inbranden eveneens 7 sterk verkleinde.. Aanvankelijk waren het meestal eenvudige gemetrische patr- g nen, maar in het tijdvak van de mulrimediacmputer zijn het vaak ware kunstwerk- ^ jes gewrden. De screensaver is een mi vrbeeld van iets dat zich weet te handhaven nadat het zijn rsprnkelijke.functie heeft verlren. Hewel de huidige er cmputerschermen niet langer het gevaar lpen in te branden, blijkt de screensaver "g met succes heel andere functies te kunnen vervullen, dan die waarvr hij rsprnkelijk, werd ntwrpen. De in Windws 95/98 ingebuwde screensaver die ik. al een aantal jaren gebruik, efent, ndanks - f misschien wei dankzij - zijn eenvud, een sterke aantrekkingskracht p mij uit. Na enkele minuten van inactiviteit verandert hij het beeldscherm in een sterrenhemel, waarbij de illusie wrdt gewekt dat ik mij met grte snelheid dr het heelal beweeg. De effectiviteit van deze ptische illusie is verbluffend. Het beeldscherm tnt in feite niets anders dan een aantal witte, licht trillende en geleidelijk grter wrdende stippen tegen een zwarte achtergrnd. Deze stippen bewegen zich, nadat ze p het scherm zijn verschenen, met tenemende snelheid van een denkbeeldig middelpunt af naar de rand van het scherm en verdwijnen daar buiten het kader. Zelfs wanneer ik prbeer mij te cncentreren p deze bewegingen in het platte vlak, is het bijna nmgelijk me te nttrekken aan de driedimensinale illusie. Wat mij echter vral fascineert aan deze screensaver, is zijn verdrachtelijke betekenis. De denkbeeldige reis dr de ksmische ruimte die zich p mijn beeldscherm afspeelt, is een metafr vr de reis dr cyberspace, de virtuele wereld die dr het wereldwijde netwerk van cmputers wrdt ntslten. In dit artikel nderneem ik een pging enkele fundamentele kenmerken van cyberspace te analyseren en te interpreteren. De aanleiding daarvr is de steeds grtere rl die de cyberspace in ns leven speelt. Cyberspace is niet alleen - en vr de mens wellicht zelfs niet in de eerste plaats - een nieuwe ervaringsdimensie aan gene zijde van de gegrafische ruimte en de histrische tijd waarin het menselijk leven zich afspeelt, maar een dimensie die k allerlei hybride verbindingen aangaat met de gegrafische ruimte en histrische tijd. Dat wil zeggen, dat niet alleen een deel van het menselijk handelen zich naar virtuele mgevingen verplaatst, maar dat tegelijkertijd nze alledaagse leefwereld in tenemende mate vervlchten raakt met de virtuele ruimte en virtuele tijd. Wie zijn dagelijkse bdschappen bij Albert Heijn aftekent met behulp van een pinpasje, verricht niet alleen een handeling in het filiaal van deze grtgrutter, maar handelt eveneens in de pstgegrafische ruimte van cyberspace. En wie p de radi de zangeres Erykah Badu een recent (dr digitaal 'knip- en plakwerk' gecnstrueerd) duet met de in 1981 verleden Bb Marley hrt zingen, bevindt zich niet alleen in de histrische tijd, maar ndergaat tevens een psthistrische sensatie. CL.
"O Vanwege de nieuwheid en vral k de vreemdheid van cyberspace is het geen E eenvudige pgave deze pstgegrafische ruimte en psthistrische tijd te begrij- 2* 3 pen. Dat is ngetwijfeld de reden dat in beschuwingen ver cyberspace vaak de tevlucht wrdt genmen tt metafren. Metafren stellen ns in staat nbekende dingen te begrijpen dr ze te vergelijken met meer vertruwde verschijnselen. Z wrdt gesprken ver elektrnische snelwegen, digitale steden en virtuele winkels. Meta- fren berusten p een zekere analgie tussen de dingen die in de metafr wrden CM samengebracht. Wanneer we, bijvrbeeld, spreken van een elektrnische snelweg, dan vergelijken we de cmputer met een aut, de kabels en telefnlijnen met het netwerk van wegen en de infrmatie met de persnen en gederen die via dit netwerk wrden ververd. 1 Hewel metafren nntbeerlijke hulpmiddelen zijn bij nze pgingen het nbekende te ntsluiten en te begrijpen, kunnen ze ns k gemakkelijk p een dwaalspr brengen. Drdat ze het nbekende vergelijken met dat wat ns reeds bekend is, verhullen, ze vaak juist datgene wat het vreemde van het bekende verschijnsel nderscheidt. De metafr van de elektrnische snelweg is daarvan een ged vrbeeld. Hewel de analgie tussen een netwerk van snelwegen en een cmputernetwerk helpt de transprtfijnctie van de laatstgenemde te begrijpen, verhult de metafr van de elektrnische snelweg tegelijkertijd het pstgegrafische en psthistrische karakter van het internetverkeer. Anders dan bij een wegennetwerk is de afstand tussen twee punten in het netwerk nauwelijks van invled p de tijd die het kst de afstand tussen deze punten te verbruggen: het raadplegen van een cmputer in de Verenigde Staten neemt vr de gebruiker niet merkbaar meer tijd in beslag dan van een cmputer in Nederland. Omdat de metafr van de elektrnische snelweg dit fundamentele verschil tussen de gegrafische en de virtuele wereld verhult, ntneemt hij ns de mgelijkheid een adequaat begrip te vrmen van de sciale, plitieke, ecnmische, culturele en antrplgische implicaties van de emigratie naar en klnisatie dr cyberspace. Ok de metafrische vergelijking van het reizen dr de ksms en dr cyberspace die dr mijn Screensaver wrdt belichaamd, lijkt p het eerste gezicht vrbij te gaan aan de verschillen tussen de gegrafische en de virtuele wereld. Ik zal in de vlgende paragrafen betgen dat de ruimtevaartmetafr bij nadere beschuwing een beter beeld van cyberspace biedt dan de metafr van de elektrnische snelweg. Zwel bij de explratie van de ksmische ruimte als van cyberspace wrden we gecnfrnteerd met een wereld die fundamenteel andere ruimtelijke en tijdelijke kenmerken bezit dan nze alledaagse leefwereld. Het in de gemetrie, fysica en ksmlgie gehanteerde begrip hyperspace (hyperruimte) kan ns heipen een beter begrip van cyberspace te verkrijgen en ns z behulpzaam zijn bij nze riëntatie in deze nieuwe ervaringsruimte. En misschien is de vereenkmst wel meer dan luter metafrisch en vrmen de explratie van de ksmische ruimte en die van cyberspace twee verschijningsvrmen van een nieuw stadium in de miljenen jaren ude menselijke dyssee dr ruimte en tijd.
Een dyssee dr ryimte en tijd CL. m Stanley Kubricks film 20-01: a space dyssey wrdt terecht beschuwd als een van de 7 hgtepunten uit de geschiedenis van de sciencefictin. De uit 196& stammende g film wrdt niet alleen geremd vanwege zijn grte artistieke kwaliteiten en zijn ng ^ altijd verbazingwekkende (analge) special effects, maar vral, k vanwege de ideeënrijkdm die eruit spreekt. 1 Vral Kubricks indringende visie p de evlutie» van het leven en de rl van de techniek daarin heeft ng niets aan betekenis ingebet. Zals alle grte kunstwerken kent deze film meerdere betekenislagen. Ten ik als middelbare schlier de film enkele jaren na de première vr het eerst zag, werd ik vral gegrepen dr het spannende verhaal ver de reis van het ruimteschip Discvery naar Jupiter, p zek naar buitenaards leven. Die reis wrdt ndernmen nadat er p de maan een. zwarte mnliet is ntdekt die radisignalen richting Jupiter uitzendt. De bemanning bestaat naast de astrnauten David Bwman, en Frank Ple uit drie in hibernatie (kunstmatige winterslaap) verkerende experts en een kunstmatige intelligentie, de sprekende en zelflerende brdcmputer HAL. HAL cntrleert alle functies van het ruimteschip en heeft de eindverantwrdelijkheid vr de gehele missie. Wanneer HAL Bwman en Ple de pdracht geeft het defecte nderdeel AE-35 van de centrale antenne van het ruimteschip te vervangen, ntdekken zij dat het nderdeel geen enkel mankement vertnt. Omdat zij in de vernderstelling verkeren dat HAL van slag is geraakt en misschien ng meer en mgelijk fatale futen zal maken, besluiten ze zijn hgere functies uit te schakelen. Wanneer HAL daar achter kmt, besluit hij de bemanning te elimineren. HAL slaagt erin vier van de vijf bemanningsleden te dden, maar Bwman ziet alsng kans de brdcmputer uit te schakelen en de reis te vervlgen. Als de Discvery Jupiter bereikt, vindt er een mysterieuze ntmeting plaats tussen Bwman en de zwarte mnliet. De dr Kubrick verhaalde dyssee is, net als de Odyssee van Hmers waarnaar de titel van de film verwijst, meer dan het verslag van een avntuurlijke reis van enkele heldhaftige individuen dr een nbekende wereld. 2001: a space dyssey is k, zals het prgrammabekje bij de vide-uitgave van de film het puntig samenvat, 'an epic tale f man's ascent, frm ape t space traveller and beynd' (Kubrick 1.997). De film tnt enkele cruciale stappen in de dyssee die de mensheid vert dr de nmetelijke tijd en ruimte. Hewel het verhaal fictief is, sluit het nauw aan bij de natuurwetenschappelijke en. technlgische kennis van deze dyssee ten tijde van de prductie van de film. De reis in de tijd vertns enkele miljenen jaren terug in de evlutie van het leven p de planeet aarde. In het krte eerste deel van de film, The dawn f man, dat aan het avntuur met de Discvery vrafgaat, zien we he in de nherbergzame leefmgeving van een grep aapmensen (ze vertnen de kenmerken van de australpithecus afarensis, de vruder van de mens die van vijf tt drie miljen jaar geleden in Zuidst-Afrika is ntstaan) eenzelfde, f misschien wel dezelfde mnliet p- CL.
duikt als later in de film p de maan wrdt aangetrffen. Nadat een van de aapmen- E sen, in het scenari Mnwatcher genaamd, de mnliet heeft aangeraakt, krijgt hij 3 de ingeving een gevnden bt als siagwapen. te gebruiken. We zien he hij in de strijd m het schaarse drinkwater de leider van een cncurrerende grep aapmensen de hersens inslaat. In de daarpvlgende scenes zien we he het werktuig de aapmensen van weerlze aaseters mvrmt tt de nbetwiste heersers ver de andere dieren in hun wngebied. <M De ntmeting met de mnliet, die dr zijn strakke vrm en zijn gladde ppervlakte het aanzien van een artefact heeft, symbliseert de evlutie van de aapmens tt hm sapiens, een ntwikkeling die in werkelijkheid meerdere miljenen. jaren heeft gevergd, van ngeveer vijf tt een half miljen jaar geleden. Deze interpretatie wrdt ndersteund dr een scène in het laatste deel van de film, waarin. k Bwman, wanneer hij p Jupiter is aangekmen, eenzelfde (f misschien zelfs wel dezelfde) zwarte mnliet aanraakt, en er pnieuw een transfrmatie plaatsvindt, ditmaal die van de mens naar een nieuwe, psthumane levensvrm. Dit thema wrdt nderstreept dr de filmmuziek. Beide transfrmaties wrden begeleid dr de beginmaten van Richard Strauss' symfnische gedicht Ah sprach Zarathustra, dat zijn titel ntleent aan het gelijknamige bek van Friedrich Nietzsche. Wie dit bek kent, denkt bij het zien van de film nwillekeurig aan de beremde uitspraak in de inleiding van dit bek: 'De mens is een krd, geknpt tussen dier en Übermensch, - een krd bven een afgrnd' (Nietzsche 1980, IV, 16). De reis waarvan 2001: a space dyssey verhaalt, vert de mensheid echter niet alleen dr de tijd; het is k een dyssee dr de ruimte. De film suggereert dat de geschiedenis van de mensheid samenvalt met een explratie van de ruimte. Vlgens de huidige inzichten in palentlgie en de mleculaire genetica hebben de hmïden, nadat zij z'n twee miljen jaar geleden in Zuidst-Afrika uit de australpithecus afarensis ntstnden, zich van daaruit in betrekkelijk krte tijd ver de hele aarde verspreid (Cavalli-Sfrza 1994). En in de twintigste eeuw heeft de mensheid met de ntwikkeling van de lucht- en ruimtevaart de eerste, vralsng bescheiden stappen gezet in de explratie van het vr aardse begrippen nvrstelbaar grte heelal. Deze reis dr de ksmische ruimte staat verigens niet ls van de menselijke dyssee dr de tijd. Wanneer, zals dr astrnmen sinds Hubbies ntdekking van de uitdijing van het heelal algemeen wrdt aangenmen, het waarneembare heelal is vrtgekmen uit een kleinere, dichtere testand die misschien it wel neindig klein - dat wil zeggen: een singulariteit - is geweest (de bekendste variant van deze therie staat bekend als de big bang-therie), dan is de reis naar de ruimtelijke grenzen van het waarneembare heelal tegelijkertijd, een reis naar de rsprng van het heelal in de tijd, ruim veertien miljard jaar geleden (Barrw 1994, 3). Een van de drijfveren van deze dyssee is dat zij ns wellicht k meer zal nthullen ver de rsprng van. het menselijk leven. 10
Techniek als ntlgische machine CL. De vraag naar herkmst en bestemming vergezelt het menselijk leven al ten minste 7 enkele duizenden jaren p zijn dyssee dr rijd en ruimte. Dat kmt mdat men- sen, en daarin nderscheiden zij zich. waarschijnlijk van alle andere dieren p aarde, ^ niet alleen bestaan maar k een besef hebben van hun bestaan. Kunstwerken, reli- 43 gies, filsfische stelsels en wetenschappelijke therieën hebben van udsher gepgd een antwrd te bieden p de vraag naar herkmst en bestemming van de er 'S mens. De fascinatie die 2001: a space dyssey prept, hangt samen met het feit dat de film ^ geen pasklare antwrden p de genemde vraag geeft, maar er vral p uit lijkt de «kijker van het mysterie van de dyssee van het leven in het universum te drdringen en hem tt denken aan te zetten. Dat betekent verigens niet dat de film geen enkele visie p de vraag naar de menselijke herkmst en bestemming zu bevatten. Het zal weinig kijkers van de film ntgaan dat Kubrick in zijn film de techniek in. de menselijke evlutie een bijzndere rl tebedeelt. Dat blijkt niet alleen uit de belangrijke rl die technische artefacten in het filmverhaal spelen, maar wrdt k ng eens p een indringende wijze samengevat in de beremde vergangssequentie tussen het eerste en tweede deel van de film. Nadat Mnwatcher vr het eerst een cncurrent heeft ddgeslagen, smijt hij zijn wapen trimfantelijk in de lucht en zien we de slwmtin-beelden van het rnddraaiende bt vergaan in het beeld van het traag m zijn as rterende ruimteschip dat dr. Heywd Flyd, de vrzitter van de Amerikaanse Natinale Raad vr Ruimtevaart, naar de vindplaats van de krt daarvr p de maan ntdekte mnliet brengt. Omdat deze ntdekking zal uitlpen p de transfrmatie van Bwman tt psthumane levensvrm, suggereert deze sequentie dat de techniek zwel het begin- als het eindpunt van de evlutie van de hm sapiens markeert. Deze transfrmatieve kracht van de techniek is een van de centrale thema's van de film. Kubrick neemt in 2001: a space dyssey een ambivalente huding aan ten aanzien van deze transfrmatieve kracht. Enerzijds spreekt uit zijn film een grte bewnde : ring vr de macht die de techniek de mens heeft geschnken en die hem in een naar evlutinaire maatstaven gemeten uiterst krt tijdsbestek heeft mgevrmd tt de heerser ver de aarde. Die bewndering blijkt nder andere uit de liefdevlle aandacht waarmee Kubrick, die zich bij het maken van de film liet adviseren dr rapexperts p het gebied van de ruimtevaart- en cmputertechnlgie, de technische artefacten tt in de kleinste details getruw uitbeeldt. De technlgische wereld die Kubrick ns vrschtelt, is bvendien in één wrd subliem. De ruimteschepen en cmputers in de film bezitten een bvenmenselijke schnheid en perfectie. Wat Kubrick ns tnt is niet zzeer de reëel bestaande ruimtevaart- en cmputertechnlgie met haar gebreken en mislukkingen, maar een ideaalbeeld, dat wrdt gesymbliseerd in de perfecte gemetrische vrm van de buitenaardse, zwarte mnliet (waarvan de drie zijden zich verhuden als de kwadratische reeks 1,4 en 9). 11 fd
1 Maar het ideaalbeeld is in de film tegelijkertijd een nachtmerrie. Juist vanwege g haar perfectie fungeert de techniek in deze film als een huiveringwekkende kracht 2 die het leven van de mens bedreigt. Het is pvallend he weinig hfdrlspelers in. ^ 2001: a space dyssey het avntuur verleven. Niet alleen bezegelt Mnwatcher in het 7 eerste deel van de film de uitvinding van het werktuig met een brute ddslag die ns weinig illusies laat ver de verlevingskansen van de verige ngewapende cn- currenten, k. de brdcmputer in de Discvery blijkt bij de uitvering van zijn «prgramma een effectief mrdwapen te zijn. Wanneer we het filmverhaal begrij- pen als een metafr vr de geschiedenis van de mensheid, dan is het beeld dat 2001 schetst van de rl van de techniek, in de menselijke evlutie weinig bemedigend. Nu lijdt het geen twijfel dat de destructieve ptentie van de techniek niet mag wrden nderschat. De wereldgeschiedenis leert dat de techniek de mens niet alleen een bnte variëteit aan mgelijkheden heeft gebden m individuele medemensen te dden, maar hem. zelfe in staat gesteld heeft hele vlken (de jden, enkele decennia geleden), rassen (de indianen in. Zuid- en Nrd-Amerika, enkele eeuwen geleden) en zelfs srten (de hm neanderthalcnsis, enkele tienduizenden jaren geleden), geheel f grtendeels van de aardbdem, weg te vagen. Uiteindelijk, z suggereert 2001, zet de techniek het bestaan van de hm sapiens als zdanig p het spel Bij de ntmeting tussen Bwman en de zwarte mnliet in het laatste deel van de film, ligt de eerstgenemde ais grijsaard p zijn sterfbed. Zijn gebrte als Starchild markeert tegelijkertijd zijn dd als mens. Vrzver Bwmans avnturen staan vr die van de mensheid als geheel, verwijst zijn dd dus k naar het einde van de menselijke srt. Dat in de evlutie van het leven de gebrte van een nieuwe srt vaak het einde van andere srten betekent, wrdt in de film nderstreept dr de keuze van de muziek. Behalve dr de genemde cmpsitie van Strauss wrden beide transfrmatiescènes begeleid dr het indringende Requiem vr spraan, mezzspraan, weegemengde kren en rkest van György Ligetti. Dat de techniek in de evlutie van het leven de plaats van de mens zu kunnen vernemen, wrdt verigens ai eerder in de film gesuggereerd. In de dr Kubrick geschetste 'wndere wereld, van de techniek' lijkt er nauwelijks ng een plaats te zijn vr de mens. In de Discvery heeft HAL alle functies van de mens vergenmen en lijkt de vrnaamste taak van de astrnauten. Bwman en Ple te bestaan in het verdrijven van de verveling. Ze wrden ng enige tijd geduld dr HAL, maar nadat hij hen dr middel van een misleidende futmelding van nderdeel AE-35 aan een psychlgische test heeft nderwrpen, cncludeert HAL dat deze nberekenbare wezens de missie in gevaar brengen en daarm beter geëlimineerd kunnen wrden. In een wereld die dr superieure kunstmatige intelligenties ais HAL wrdt bewnd, is de mens niet alleen verbdig, maar betekent hij dr genemde nberekenbaarheid zelfs een grt gevaar. 3 De vraag waarmee Kubrick ns cnfrnteert is f kunstmatige intelligenties als HAL en de zwarte mnliet geen. geschiktere kandidaten zijn de vlgende sprt p de ladder van de evlutie te beklimmen dan de mens. Dat Bwman (de mens) de strijd met HAL (de cmputer) uiteindelijk p het 12
nippertje wint, is - ng afgezien van het nwaarschijnlijke karakter van deze aflp 4 - een. schrale trst, aangezien hij in de cnfrntatie met de zwarte mnliet p Ju- s ker, een kunstmatige intelligentie die HAL verre in de schaduw stek, alsng als 7 mem ten nder gaat. Aanknpend bij de eerder geciteerde beeldspraak uit Nietzsches Zarathestra lijkt ^ de techniek de afgrnd te zijn. waarbven, het krd van de menselijke evlutie is geknpt. Kubricks ambivalente huding ten. aanzien van de techniek heeft haar crs "O grnd in de dubbelzinnige betekenis van de techniek, vr de mens. Enerzijds heeft de techniek een meilijk te verschatten bijdrage geleverd aan de menswrding van CL. de mens. Naast de taal is het immers vral de techniek geweest, die de mens heeft verheven bven zijn dierlijke herkmst. Anderzijds zet de techniek de mens aan k zichzelf te verstijgen in de richting van het psthumane (zie De Mul 1999b). We zuden de techniek m. die reden metafrisch kunnen aanduiden ais een ntlgische machine. De techniek, nderwerpt de hmïden aan een vrtdurende transfrmatie, die niet alleen tt uitdrukking kmt in de peenvlging van levensvrmen (van aapmens via mens naar psthumane levensvrm), maar evenzeer in de niet minder ingrijpende verandering van de wereld van deze levensvrmen. De evlutinaire en cultuurhistrische transfrmaties van de cgnitieve structuur hebben fundamentele implicaties vr de ervaringswereld van deze levensvrmen (cf. De Mul 1996). De wereld van de mens is niet die van de aapmens, evenmin als de wereld van een psthumane levensvrm gelijk zal zijn aan die van de mens. Het fundamentele karakter van deze transfrmaties kmt tt uitdrukking in de wijzigingen die de ruimtelijke en tijdelijke structuur van de ervaringswereld in de lp van de tijd ndergaan. De gehele geschiedenis van de techniek zu beschreven kunnen wrden als de geschiedenis van een vrtdurende transfrmatie van (de ervaring van) ruimte en tijd. Bij de transfrmatie van de ruimte meten we niet primair denken aan de indrukwekkende uitbreiding van de bitp van de hm sapiens, maiar veeleer aan de kwalitatieve mvrming van bitp tt leefwereld. De verspreiding van de mens ver de aardbl en de explratie van de ksmische ruimte betekende niet alleen een verruiming van de menselijke bitp, maar ging gepaard met de ntsluiting van een. fundamenteel' andere ervaringsruimte. Waar het dier ng pgeslten is in zijn dr instincten ntslten Umwelt, daar pende de technlgie (pgevat als het geheel van technische apparaten én de daarmee verkregen technische kennis en vaardigheden) in de lp van de geschiedenis steeds pnieuw nieuwe v/erelden vr de mens. Zals het zeilschip het Odysseus mgelijk maakte de gegrafische ruimte te explreren, z symbliseert het ruimteschip Discvery in 2001 de technlgie die de mens in staat stelt de ksmische ruimte te explreren. Technische instrumenten als de telescp en de micrscp hebben bvendien werelden bltgelegd die zich ver bven en nder de grenzen, van de alledaagse leefwereld afspelen. Op een vergelijkbare wijze heeft een alpha-technlgie als het schrift de tijdelijke structuur van de ervaringswereld getransfrmeerd. Het schrift heeft het dr de cycli van dag en nacht en van de seizenen gekenmerkte bestaan van het dier 13 CL. m
"13 m en van de schriftlze hm sapiens tt een lineair histrisch bestaan mgevrmd, E dat zich vanuit het heden neindig uitstrekt naar het verleden en de tekmst. Net 3 als in het geval van de ruimte gaat het k in het geval van de levenstijd niet luter m. een kwantitatieve uitbreiding, maar m een kwalitatieve mslag die een wezenlijk andere tijdsdimensie ntsluit. Zals eens de gelgische tijd van de anrganische natuur verging in de bilgische tijd van het leven, z heeft de bilgische tijd. zich met de hm sapiens getransfrmeerd tt een histrische tijd. De mens n leeft daardr in een fundamenteel andere ruimte en een fundamenteel andere tijd dan zijn. evlutinaire vruders. 5 De sterren prt 14 De vrafgaande bespiegeling maakt duidelijk dat het ngal naïef zu zijn te vernderstellen dat de dyssee dr ruimte en tijd van het leven zijn vltiing zu hebben gevnden in de menselijke levensvrm. Het ligt meer vr de hand te vernder- ' stellen dat k. de mens niet meer is dan een cntingent en vrbijgaand stadium in de evlutie van het leven (vgi. De Mul 1999b) en dat k de transfrmatie van de menselijke naar een psthumane levensvrm gepaard zal gaan met fundamentele veranderingen in de ervaring van ruimte en tijd. Dat is k wat Kubrick suggereert.in het laatste deel van 2001: a space dyssey, dat als titel draagt j up iter and beynd the infinite. In dit deel maakt Bwman een hallucinerende reis dr een ruimte en een tijd, die in vrijwel niets meer herinnert aan de ksmische ruimte en tijd die dr de Discvery werd drkruist. Op het eerste gezicht lijkt deze reis ntleend te zijn aan een uit de hand gelpen LSD-trip, wat gezien het tijdstip van ntstaan van de film, het magische jaar 1968, misschien niet eens z'n gekke assciatie is. Na een duizelingwekkende drgang dr de 'sterrenprt' (Clarke 1990, 163, zie het citaat waarmee deze tekst pent) bevindt David Bwman zich pltsklaps met zijn ruimteshuttle in een grte witte, klassiek gemeubileerde ruimte. In het vlgende sht zien we Bwman in zijn ruimtepak in die kamer staan, zijn gezicht ng natrillend van wat blijkbaar een traumatische ervaring is geweest. Hij werpt een blik in de badkamer en lpt vervlgens naar het ernaast gelegen vertrek. Daar ziet hij iemand aan een gedekte tafel zitten. Wanneer deze persn zich mdraait naar Bwman, blijkt het Bwman zelf te zijn, znder ruimtepak en vele jaren uder. Deze udere Bwman lijkt niets te zien en vervlgt zwijgend zijn maaltijd. Wanneer k. deze udere Bwman een geluid hrt, vlgt de camera zijn blik en zien we pnieuw Bwman, nu als een stkude man p zijn sterfbed liggen. De pint f view verandert ngmaals en we zien he de stervende Bwman zijn hand uitstrekt naar de zwarte mnliet die aan het veteneinde van zijn bed staat. Het vlgende beeld tnt een embry in de ruimte. De film eindigt met een dr de peningsmaten van Als spracfi Zarathnstra begeleid beeld van de aarde. ' Het is niet verwnderlijk dat met name dit mysterieuze laatste deel van de film aanleiding heeft gegeven tt uiteenlpende interpretaties. Drdat Kubrick in dit
deel nadrukkelijk breekt met zwel, de wetten van de ns bekende wereld als met de CL. narratieve cnventies van de film, wrdt de kijker vr vele raadsels gesteld. Dr s welke mysterieuze ruimte reist Bwman? Waar bevindt zich de htelsuite waarin hij 7 belandt? Op Jupiter? Is het, zals smmige interpreten hebben gepperd, een srt ksmische dierentuin, waarin Bwman wrdt gebserveerd dr de intelligente we-» zens die Jupiter bewnen? Of is Bwman p mysterieuze wijze teruggekeerd naar de er aarde? Of is alles een hallucinatie van de krankzinnig gewrden astrnaut? He "O meten we de sequentie duiden, waarin Bwman gelijktijdig p verschillende mmenten in de tijd in de htelsuite aanwezig is? Zijn we hier sms getuige van een O &3 CL, nieuwe transfrmatie van ruimte en tijd? Z ja, in welke ruimte en tijd is Bwman dan terechtgekmen? En he meten we zijn hergebrte als Starchild in dit verband begrijpen? Ten ik mij vijfentwintig jaar geleden na aflp van de film deze vragen stelde, lukte het mij niet bevredigende antwrden, te frmuleren. De dr Kubrick in het laatste deel van de film verbeelde wereld week, hezeer haar hallucinaties k aanslten bij de beeldtaal van undergrundcultuur van de late jaren zestig die ik in zijn prvinciale gestalten gretig in mij pzg, te zeer af van mijn ervarings- en verbeeldingswereld. En k de newtniaanse natuurkunde die ik p de middelbare schl leerde, kn mij niet veel verder helpen. Ten ik echter in 1997 de film vr de tweede keer zag, bleek die bizarre wereld veel van zijn vreemdheid te hebben verlren. Als regelmatig lezer van ppulair-wetenschappelijke literatuur p het gebied van de natuurwetenschappen herkende ik nu in Bwmans hallucinerende gang dr de sterrenprt een filmische verbeelding van de fascinerende speculaties ver hyperruimten (hyperspace) die veel hedendaagse therieën ver de inflatie (uitdijing) van het heelal en de rl van supersnaren daarin, mgeven (Barrw 1994; Hawking 1988; k Hft 1992; Kaku 1999; Srensen 1989). Ten ik krt daarna Arthur C. Clarkes bekversie van 2001: a space dyssey las, bleek dat dit geen tevallige assciatie was; de auteur verwijst daarin expliciet naar therieën ver hyperruimten en transdimensinale tunnels (Clarke 1990,163). Het begrip 'hyperruimte' is afkmstig uit de wiskunde en is een verzamelnaam vr ruimten die meer dan drie ruimtelijke dimensies bezitten. 6 Van dergelijke hyperruimten kunnen we ns nauwelijks een vrstelling maken, mdat die hgere dimensies zich dr hun specifieke kenmerken aan de menselijke waarneming nttrekken (Srensen 1989,60-62). 7 Met behulp van de dr Riemann geïntrduceerde ntatie kunnen hyperruimten echter wel p een cnsistente wijze wrden beschreven en. kunnen er allerlei berekeningen p wrden tegepast. 8 Dergelijke abstracte wiskundige ruimten kunnen wrden gebruikt m cmplexe verschijnselen af te beelden, waarbij iedere eigenschap p een afznderlijke as wrdt afgebeeld. Op deze wijze zu men bijvrbeeld alle mgelijke stellingen van het schaakspel als een hyperruimte kunnen beschrijven, waarbij iedere feitelijk gespeelde en mgelijke partij een afznderlijk, traject vrmt dr deze hyperruimte. Riemanns idee van. meerdimensinale ruimten sprak in de decennia nadat het was geïntrduceerd sterk tt de 15
- verbeelding van schrijvers, beeldende kunstenaars en mystici van uiteenlpend pluimage, 9 De wetenschappelijke vruchtbaarheid van het idee van mecrdimensi- nale ruimten bleek vral in de theretische fysica, waar het gebruikt werd m een, klasse van fysische prcessen te beschrijven, die zich niet znder ngerijmdheden la-? ten beschrijven in een driedimensinaal mdel De Hngaars-Amerikaanse fysicus ^ Jhn vn Neumann, die vral, bekend is gewrden ais de bedenker van de ng steeds tegepaste architectuur van. de elektrnische cmputer, ntdekte bijvr- *2 beeld dat het gedrag van subatmaire deeltjes p een adequate wijze beschreven kan «2 wrden wanneer ze in een meerdimensinale ruimte wrden afgebeeld (Wlley 1992,62). Terwijl smmige fysici van mening zijn dat dergelijke berekeningen niet meer zijn dan een abstracte beschrijving van een driedimensinale werkelijkheid, vernderstellen andere dat de fysische ruimte zelf een hyperdimensinaal karakter bezit. Die laatste pvatting heeft nder andere geleid tt de ntwikkeling van de supersnaartherie, vlgens welke het heelal rsprnkelijk, ten het ng nvrstelbaar jng - minder dan 10" 43 secnden - en klein - minder dan 10" 33 centimeter - was, negen (vlgens smmige varianten van de therie zelfs vijfentwintig) ruimtelijke dimensies bezat. Ten het heelal verder expandeerde bleef de meerderheid "gevangen' binnen de afmetingen die het heelal p dat mment had en greiden er drie uit tt ns huidige, ten minste 10 27 centimeter grte, heelal (Barrw 1994,118). Vlgens het in de jaren tachtig dr de Russische natuurkundige Andrei Line vrgestelde chatische inflatiemdel is het bvendien mgelijk dat er uit de chatisch willekeurige begintestand naast ns (waarneembare) heelal ng tallze andere heelallen zijn ntstaan, die qua dichtheid, temperatuur, aantal ruimtelijke dimensies en zelfs natuurcnstanten fundamenteel kunnen verschillen van het nze. 10 Wat ksmlgische speculaties ver hyperruimte z nweerstaanbaar maakt vr auteurs van sciencefictin is dat ze het in therie mgelijk maken sneller dan het licht dr de (driedimensinale) ruimte te reizen. He dat in zijn werk gaat, kan wrden verduidelijkt met behulp van de analgie met driedimensinale reizen dr een tweedimensinale wereld. Wanneer we ns een niet-gekrmde tweedimensinale wereld vrstellen, bijvrbeeld in de vrm van een vlak blad papier, dan is de krtste verbinding tussen twee punten A en B, cnfrm Euclides' axima, een rechte lijn. Wanneer deze tweedimensinale ruimte echter gekrmd is, dat wil zeggen wanneer we het blad papier in de driedimensinale ruimte zdanig buigen dat de punten A en. B elkaar bijna raken, dan liggen deze vr de bewner van deze tweedimensinale wereld ineens vlak bij elkaar. Wanneer een 'platlander' nu dr de hgere (derde) dimensie heen van A naar B zu kunnen gaan, dan zu hij dat vanuit zijn tweedimensinale perspectief slechts kunnen vrstellen als een hyperjump, een discntinue sprng dr de tweedimensinale ruimte. Naar analgie kan men zich vrstellen dat een bewner van een gekrmde driedimensinale wereld zich in een gwenk dr de vierde dimensie heen naar een andere, mgelijk lichtjaren ver verwijderde plaats in zijn driedimensinale we- 16
reld zu kunnen verplaatsen. Theretische fysici ais Hawking en Cleman speculeren ver 'zwarte gaten en wrmgaten die ver uit elkaar gelegen gedeelten, van het heelal, f zelfs tussen ns heelal en andere heelallen, met elkaar verbinden.. 11 Wanneer we tegen de achtergrnd van deze ksmlgische bespiegelingen terugkeren naar het laatste deel van 2001: a space dyssey, dan wrden de vreemde gebeurtenissen daarin, een stuk begrijpelijker. Wanneer Bwman in zijn ruimteslep afdaalt naar Jupiter, kmt hij terecht in een wrmgat, f- zals Clarke het in de bekversie mschrijft - ken Centraal Statin van de Galaxis, een srt ksmisch rangeerterrein dat het verkeer van de sterren dr nvrstelbare dimensies van ruimte en tijd leidde' (Clarke 1990, 167). Dit wrmgat brengt hem naar een andere plaats in het heelal, 'lichteeuwen verwijderd van de aarde'. Wanneer we dit avntuur van Bwman in het licht van de dyssee van het leven dr ruimte en tijd plaatsen, dan wrdt duidelijk dat we in het geval van hyperruimte niet primair te maken hebben met een luter kwantitatieve uitbreiding van de menselijke ervaringsruimte, maar tevens met een transfrmatie die de mensheid een kwalitatief andere ervaring van ruimte en tijd binnenvert. Wrmgaten maken het - vralsng uitsluitend in therie - immers niet alleen mgelijk naar verafgelegen plaatsen in ns heelal f een parallel heelal te reizen, maar stellen ns k - pnieuw in therie - in staat in de tijd te reizen (zie Thrne 1994, 449-5** en Méndez 2001). Clarke beschrijft deze vergang naar een hgere dimensie aan de hand van de transfrmatie die de waarneming van de zwarte mnliet ndergaat p het mment dat Bwman als Starchild herbren wrdt: CL. ra O O r» as O Ou 'De glanzende rechthekige gedaante die alleen maar een blk kristal had geleken, zweefde ng vr hem, even nverschillig als hijzelf vr de vlammen van het infern beneden, die hen niet knden deren. Er gingen ng npeilbare geheimen van tijd en ruimte in schuil, maar althans enkele ervan begreep hij nu, zdat hij ermee kn werken. He vr de hand liggend - he ndzakelijk - was die wiskundige verhuding van de-zijden, de kwadratenreeks 1:4:9. En he naïef m te denken, dat de reeks daarmee eindigde en zich tt drie dimensies beperkte!' (Clarke 1990,185). A cyberspace dyssey Dat het laatste deel van. 2001: a space dyssey mij nu minder bevreemdt dan in de tijd dat de film werd uitgebracht, heeft ng een andere reden. Bij mijn hernieuwde kennismaking realiseerde ik. mij namelijk pltseling dat het laatste deel van. de film. niet alleen handelt ver de explratie van de ksmische ruimte en tijd, maar k, en misschien wel vral, ver de explratie van cyberspace.' Dat infrmatietechnlgie een. niet nbelangrijke rl speelt, was mij vanzelfsprekend al niet ntgaan ten ik de film vr de eerste keer zag. In het verhaal is immers een cruciale rl weggelegd vr de twee kunstmatige intelligenties die erin ptreden: HAL en de 17
- zwarte mnliet. De schk van herkenning die de film mij. vijfentwintig jaar later E bezrgde, werd echter niet verrzaakt dr deze kunstmatige intelligenties (die 2 nu. eerder uitndigden, tt een kritische vergelijking van Kubricks vrspelling en \ de realiteit van de kunstmatige intelligentie in. 2001), maar dr Kubricks verbeel- V ding van de reis dr de vierde dimensie die Bwman naar de raadselachtige htelj* suite brengt. In 1.997 r i e P deze scène bij mij nmiddellijk assciaties p met de wij- ze waarp in sciencefictinrmans en. films in de jaren tachtig en negentig.*«cyberspace wrdt verbeeld. En wat meer is: de reis dr hyperspace in het sltdeel j van 2001: a space dyssey stelt ns in staat het virtuele karakter van cyberspace beter te drgrnden.. Het begrip 'cyberspace' werd in 1985 geïntrduceerd dr de Canadese schrijver William Gibsn in zijn rman Neurmancer en werd in krte tijd ppulair, niet alleen in het genre van de sciencefictin, maar k in de cmputerindustrie en in theretische beschuwingen ver infrmatietechnlgie. Gibsn beschrijft cyberspace ais een driedimensinaal cartesiaans rasterwerk: 'Een grafische weergave van gegevens die zijn ntleend aan de databanken van alle cmputers in het wereldwijde netwerk Onvrstelbare cmplexiteit. Oplichtende lijnpatrnen in de nn-ruimte van de geest, clusters en knppunten van data. Als de lichten van een nachtelijke metrpl, van veraf gezien, steeds verder. (...) Binnen de kubus begnnen cmplexe gemetrische vrmen p hun plaats te klikken tussen de bijna nzichtbare lijntjes van een driedimensinaal rasterwerk' (Gibsn 1994,56-57,367; zie De Mul 1995). De vereenkmst met Clarkes beschrijving van de hyperruimte die Bwman drkruist is pvallend: 'Als een nevel die dr een bs sluipt, drng er iets binnen in zijn geest. (...) Het was alsf hij in de vrije ruimte zweefde, terwijl m hem heen een eindels gemetrisch raster van dnkere lijnen f draden die zich naar alle kanten uitstrekten. Langs die draden gleden lichtvlekjes, smmige langzaam, andere duizelingwekkend snel' (Clarke 1990,182). 18 Ok Rbert Lng verbeeldt injhnny mnemnic, de uit 1995 daterende verfilming van de gelijknamige, aan Mmmmaneer vrafgaande nvelle van Gibsn, cyberspace als een neindig driedimensinaal raster met daarin vrtdurend veranderende gemetrische vrmen. Hewel de cmputeranimatie Lng in 1997 mgelijkheden bd waarvan Kubrick ng nauwelijks kn drmen, is de vereenkmst met diens verbeelding van de cyberspace pvallend. Deze pvallende vereenkmst is niet z verwnderlijk mdat we cyberspace - metafrisch en misschien zelfs wei letterlijk - kunnen pvatten als een hyperruimte. Een dergelijke pvatting maakt het, anders dan bij gegrafische metafren ais die
van de elektrnische snelweg, ns mgelijk een adequater begrip te vrmen van het pstgegrafische en psthistrische karakter van cyberspace. Wanneer we ns cy- s berspace vrstellen als een hyperruimte, dan kan de cmputer begrepen-wrden 7 als een wrmgat, dat de gebruiker niet alleen in staat stek zich in een gwenk te g verplaatsen van de ene naar een andere plaats in het infrmatinele heelal, f zelfs rj naar een parallel, heelal, maar hem bvendien de mgelijkheid schenkt m in de tijd ^ te reizen. 12 Alvrens deze stelling nader te te lichten, wijs ik er ngmaals p dat we ns nauwelijks een ruimtelijke vrstelling kunnen maken van hyperruimten. De driedimensinale vrstellingen die Clarke en Gibsn maken van de hyperdimensinale cyberspace kunnen ns slechts p indirecte wijze p weg heipen. Dergelijke vrstellingen kunnen namelijk p hun best pgevat wrden als een prjectie van de vierde p de derde dimensie. Om ns dat enigszins te kunnen vrstellen, kunnen we deze prjectie vergelijken met de prjectie van een driedimensinaal bject p een tweedimensinaal vlak, zals bijvrbeeld de schaduw van een rnddraaiende kubus p een muur. Op eenzelfde wijze kan een. vierdimensinaal, bject zals een hyperkubus afgebeeld wrden p een driedimensinale ruimte. 13 Een dergelijke 'piatnse schaduw' van een hyperkubus - die, wanneer hij vervlgens k ng eens wrdt geprjecteerd p een plat vlak (de beeldbuis), zelfs niet meer is dan een schaduw van een schaduw - maakt het echter niet eenvudig de nderscheidende kenmerken van de vierde dimensie te vatten. De zjuist genemde analgie met de prjectie van driedimensinale vrwerpen p een plat vlak kan ns echter verder helpen. Wanneer een bewner van een tweedimensinale ruimte een pging nderneemt zich de derde dimensie vr te stellen, dan kan hij dit niet anders den dan dr zich die derde dimensie vr te stellen als een neindige verzameling parallelle tweedimensinale werelden, een srt prentenbek met een neindig aantal bladzijden. Deze parallelle werelden zijn, wanneer de platlander ver vldende verbeeldingskracht beschikt, denkbaar, berekenbaar en dankzij hyperjumps misschien zelfs tegankelijk, maar zijn vr hem niet ais driedimensinale ruimte ervaarbaar. Naar analgie kunnen wij ns, ais driedimensinale wezens, de vierde dimensie vrsteilen als een neindige verzameling parallelle driedimensinale werelden. 14 In het vrafgaande merkte ik p dat een wrmgat het mgelijk maakt via de vierde dimensie een. Verkrte rute' naar een andere lcatie binnen het heelal, f zelfs naar een lcatie in een ander heelal, te nemen. Dat is nu precies wat de cmputer als wrmgat det! De p een netwerk aangeslten cmputer maakt het niet alleen mgelijk dr het aanklikken van links in een gwenk verafgelegen plaatsen in cyberspace te bezeken, maar stelt ns tevens in staat parallelle werelden te bezeken. Laat ik dit uitleggen, aan de hand van de Screensaver waarmee ik. dit artikel begn. Zals ieder heelal heeft de sterrenwereld p mijn beeldscherm specifieke kenmerken. In dit uiterst simpele heelal zijn de enige variabelen de heveelheid, sterren en de snelheid waarmee ze zich dr dit heelal bewegen. Het prgramma stelt me echter in staat de dichtheid van het heelal en de snelheid van de sterren aan mijn CL. T3 OS O CL, 19
"O E wensen aan. te passen. Hewel de keuzemgelijkheden relatief beperkt zijn (het aa- tal sterren dat gelijktijdig p het beeldscherm vertnd wrdt, kan. variëren van 10 tt 200 en de snelheidsschaal kent 20 verschillende waarden), stelt dit mij in staat f niet minder dan 3800 (190x20) verschillende heelallen, p te repen.? Wanneer we cyberspace als een hyperruimte pvatten, dan wrdt het mgelijk een begrip te vrmen van het virtuele karakter van cyberspace. Dat is in de eerste plaats gelegen in het feit dat cyberspace - vanuit een driedimensinaal perspectief be- 22 schuwd - een verzameling is van parallelle werelden, Z is de eerder besprken een vudige sterrenscreensaver p te vatten als de abstracte verzameling - een 'ksmische database' - van 3800 parallelle sterrenwerelden. Meer algemeen uitgedrukt mvat cyberspace (de steeds uitdijende wereld van) alle mgelijke cnfiguraties en testanden van het geheel van cmputerprgramma's dat dr middel van. wereldwijde cmputernetwerken met eikaar verbnden is. Vr een driedimensinaal wezen als de mens is slechts een van die werelden actueel, de andere zijn uitsluitend als mgelijkheid gegeven. Mijn Screensaver kan bijvrbeeld 10, 34 f 198 sterren laten zien, maar nit tegelijkertijd. Anders dan vr een vierdimensinaal, wezen, vr wie alle 3800 mgelijke werelden gelijktijdig actueel, en daarm niet virtueel (dat wil zeggen mgelijkheid) maar realiteit zuden zijn, is deze cmputatinele hyperruimte (net als de ksmlgische hyperruimte) weliswaar mathematisch berekenbaar, maar niet ervaarbaar en zelfs nauwelijks vrstelbaar vr de mens. Net zals de p het platte vlak geprjecteerde schaduwen van een driedimensinaal bject zijn de afznderlijke sterrenwerelden slechts de schaduwen van een hgere dimensie f werkelijkheid. Daarmee stuiten we p een tweede fundamenteel kenmerk van virtuele werelden; het schijnbare karakter ervan. 14 Van dit kenmerk van cyberspace vrmt de scène in de raadselachtige htelsuite waarin Bwman na zijn reis dr de vierde dimensie belandt in het laatste deel van 2001: a space dyssey een gede illustratie. Vijfentwintig jaar nadat ik deze scène vr het eerst zag, bleek k. deze beduidend, minder vreemd. De wereld waarin Bwman terecht was gekmen, z realiseerde ik mij, was een dr een cmputer - de zwarte mnliet? - gecreëerde virtuele realiteit. Virtual reality is de verzamelnaam vr een reeks cmputertechnlgieën waarmee een driedimensinale representatie wrdt gegenereerd waarin de gebruiker wrdt pgenmen, waarin hij zich kan bewegen en waarmee hij kan interacteren (vgl. De Mul 1999c). De sterrenscreensaver, die de cmputergebruiker de illusie geeft zich met grte snelheid dr het heelal te bewegen, is daarvan een primitief vrbeeld. Bij deze zgenaamde desktp virtual reality is de dr de cmputer gegenereerde driedimensinale wereld, afgebeeld p het tweedimensinale vlak van. het cmputerbeeldscherm en is de mate van nderdmpeling, navigatie en interactie ng vrij beperkt. In meer geavanceerde systemen, die gebruikmaken van een datahelm met twee ingebuwde sterescpische beeldschermpjes, een sterekptelefn, en een. vrziening die de bewegingen van hfd en hand registreert en drgeeft aan de cmputer, is de visuele en. auditieve illusie driedimensinaal en zijn de mgelijkheden tt navigatie in en interactie met de virtuele wereld, al een stuk gr- 20
r O uter. Inmiddels zijn er systemen in ntwikkeling waarbij het beeld dr middel van laserstralen nmiddellijk p het netvlies wrdt geprjecteerd, en in de tekmst zal het wellicht mgelijk zijn de beelden dr middel van een neurale interface tussen cmputer en hersenen znder tussenkmst van de zintuigen p te repen. Wellicht wrdt deze laatste techniek, tegepast dr de buitenaardse intelligen- *» tie die Bwman p Jupiter ntvangt. In ieder geval is de htelkamer waarin Bw- man met zijn ruimteslep belandt een vrijwel perfecte virtuele werkelijkheid. In de 2j rmanversie maakt Clarke, nadat hij de kamer, de meubelen, waarnder een "" schrijftafel met halfvlle bekenplank, de vaas met blemen en de aan de wand bevestigde reprducties van Van Ggh en Wyeth heeft beschreven, ns deelgent van de verbijstering van Bwman, die een mment denkt dat hij krankzinnig is gewrden: CL. 'Hij had gedacht dat hij p ieder wnder was vrbereid. Het enige dat hij niet had verwacht, was het luter triviale. (...) Als hij inderdaad gek was, waren zijn waanvrstellingen schitterend geënsceneerd. Alles was vlkmen echt, er was niets dat verdween als hij het de rug tekeerde. Het enige vrwerp in het tafereel wat uit de tn viel - en dat niet z'n klein beetje - was de ruimteslep zelf (...) Het was reëel - f anders een z vrtreffelijk uitgedachte zinsbegcheling dat ze nmgelijk van de realiteit te nderscheiden was' (Clarke 1990,176). Dat dit laatste het geval is, blijkt wanneer Bwman erachter kmt dat de htelkamer een simulatie is van een htelkamer uit een p de aarde uitgeznden en dr Bwmans gastheer pgevangen televisieprgramma. In beschuwingen ver virtual reality is er vaak p gewezen dat het niet kan wrden afgedaan als luter schijn (Heim 1993). Hewei de gesimuleerde wereld niet echt is in de klassieke betekenis van het wrd, zijn de effecten wei degelijk reëel, te nemen. Dat geldt reeds vr het virtuele beeld in een spiegel, waarvan de lichtval ndanks zijn illusire status vereenstemt met die van een reëel bject. En z k kan de dr een vliegsimuiatr pgerepen ervaring de gebruiker echt luchtziek maken. In de zjuist besprken scène uit de film wrdt de vraag naar de ntlgische status van een virtuele realiteit ng verscherpt, wanneer blijkt dat niet alleen de visuele representatie van de htelkamer niet van echt te nderscheiden is, maar dat k het vedsel en de drank die Bwman in de kelkast aantreft reële effecten hebben, aangezien ze in staat blijken zijn hnger en drst te stillen. De vraag is hier dus niet zzeer f een virtuele realiteit reëel is, maar eerder p welke wijze zij dat is (Gien 1997, 44). Wanneer we bedenken dat de (traditinele) realiteit in het tijdperk van de ICT in tenemende mate dr cmputers wrdt gemedieerd, kunnen we ns met Casteils afvragen f het niet beter is te spreken van een real virtualtty (Castells 1996,372-375; vergelijk De Mul 1999a). Wanneer we ns een. adequaat begrip willen vrmen van cyberspace, dan mag echter de eerstgenemde betekenis van het begrip Virtueel" niet uit het g wrden ver- 21
*j lren. We dienen beide betekenissen samen te denken. Vr driedimensinale wezens als de mens is cyberspace een veld van ptentiële (dat wil zeggen parallel bestaande en 3 derhalve mgelijke, maar niet gelijktijdig ervaarbare) werelden die tegankelijk zijn, f waar we ns in kunnen bewegen en waar we mee kunnen interacteren. 15 De verstrek- 7 kende ntlgische implicaties van deze gedachte wrden pas vlledig inzichtelijk wanneer we bedenken dat in het tijdperk van de real virtuaiity de traditinele realiteit en virtuele realiteit steeds meer vervlchten raken. Dat deze reële virtualitcit niet be-.««perkt blijft tt de sciale realiteit, leert de mleculaire genetica en de daarmee verbn- ^ den bitechnlgie. Een databank met de genetische infrmatie van een reeks rganismen mvat niet alleen het genetische buwplan van bestaande rganismen, maar k dat van. een grt aantal ptentiële rganismen die dr middel van (trans)genetische manipulatie (traditinele) realiteit kunnen verkrijgen (vergelijk Fx 1999). De vrafgaande verwegingen rechtvaardigen de stelling dat cyberspace een. nieuw pstgegrafisch en psthistrisch stadium in de dysssee dr ruimte en tijd ntsluit. Dit stadium is niet alleen pstgegrafisch te nemen mdat de cmputer ns in staat stelt hyperjumps dr de fysische en sciale dimensies van de gegrafische ruimte te maken, maar k mdat hij - zals het vrbeeld van de bitechnlgie verduidelijkte - tegang biedt tt parallelle werelden. Het stadium is bvendien psthistrisch, mdat we dankzij de cmputer hyperjumps dr nze geschiedenis kunnen maken. De p het eerste gezicht raadselachtige veruderingssequentie aan het eind van zi: a space dyssey vrmt hiervan een aardige illustratie. Wanneer Bwman in de virtuele realiteit van zijn htelkamer een udere versie van zichzelf gadeslaat, dan hebben we te maken met een gelijktijdige actualisering van verschillende mmenten in de tijd. Dat deze ervaring niet is beperkt tt de wereld van de sciencefictin, maar inmiddels al deel is gaan uitmaken van nze alledaagse realiteit, maakte het duet van Bb Marley en Erykah Badu, dat ik in de inleiding als vrbeeld nemde, reeds duidelijk. Andere vrbeelden van deze psthistrische ervaring zijn cmputersimulaties van het verleden en de tekmst. We kunnen daarbij denken aan virtual reality-recnstructies van histrische lcaties, zals de virtuele versie van de beremde prehistrische grtten van Lascaux, cmpleet met grtbewners, die enkele jaren geleden in Seul in première ging. Een stap verder gaan de dinsauriërs in Spielbergs Jurassic Park, prehistrische rganismen die p basis van vergeleverd DNA wrden gerecnstrueerd. Net als in het geval van de pstgegrafische ruimte biedt k de psthistrische tijd de mgelijkheid parallelle werelden, in de vrm van alternatieve geschiedenissen, te betreden. Interactieve rmans en cmputerspellen, waarbij de lezer f speler uit een veelheid van virtuele geschiedenissen er een actualiseert, vrmen hiervan alledaagse vrbeelden. Maar k. kan gedacht wrden aan gesimuleerde alternatieve evluties van het leven p aarde, waarbij met behulp van (tekmstige) bitechnlgieën k rganismen die in de evlutinaire struggle fr life nit zijn ntstaan, zijn verdwenen f ng niet zijn ntstaan wrden ge(re)cnstrueerd. Daarmee zu een ude drm van de mensheid wrden gerealiseerd: het reizen in de tijd. Niet, zals in de speculaties ver wrmgaten gebeurt, 22
maar dr het dr daadwerkelijk terug te reizen in de rijd (Thrne 1994, 483-5")- actualiseren van het verleden en de tekmst in het heden. Epïlgye: man and beynd the infinite O O Ginds tussen de sterren wees de evlurie nieuwe wegen. De eerste ntdekkers van de Aarde hadden allang de uiterste mgelijkheden van hun vlees en bled bereikt; ten hun machines beter waren gewrden dan hun lichaam, was de tijd aangebrken m te verhuizen. Zij gingen ver in glanzende nieuwe wningen van metaal en plastic, eerst ng met hun hersenen, vervlgens alleen met hun gedachten. Hiermee zwierven zij tussen de sterren. Zij buwden niet langer ruimteschepen, zij waren ruimteschepen. Het tijdperk van de machinewezens ging echter snel vrbij. Dr hun nphudelijke experimenten hadden zij geleerd hun kennis p te slaan in de structuur van de ruimte zelf en in nbeweeglijke cnfiguraties van licht hun gedachten vr eeuwig vast te leggen. Zij werden stralingswezens, eindelijk bevrijd van de tirannie van de materie. Zij transfrmeerden zich tt zuivere energie; p duizend verschillende werelden dansten de lege schalen die zij hadden afgewrpen een krampachtige, zinlze ddendans m vervlgens uiteen te vallen en te verresten. Zij waren nu meester van de tijd. Naar verkiezing knden zij tussen de sterren reizen en ais een ijle nevel dr de spleten in de ruimte mlaag zakken. Maar al beschikten zij ver een bijkans gddelijke macht, hun rsprng in het warme slijm van een verdwenen zee waren zij niet helemaal vergeten. Arthur G Clarke Het eps ver de reis die het leven maakt dr ruimte en tijd is k, en niet in de laatste plaats, een tragedie. In het vrafgaande hebben we reeds pgemerkt dat de reizigers een hge prijs meten betalen m deelgent te kunnen zijn van dit ksmlgische en ntlgische avntuur. ledere nieuwe transfrmatie van ruimte en tijd betekende tevens de ndergang van de srt die deze transfrmatie hielp vltrekken. De australpethicus afarensis heeft het betreden van de humane levensruimte en de humane geschiedenis meten betalen met zijn eigen ndergang. En 2001: a space dyssey suggereert dat de prijs die de mensheid met betalen vr de ntsluiting van de psthumane dimensies van ruimte en tijd niet geringer is. Bwman laat in zijn transfrmatie tt Starchiid niet alleen zijn menselijke lichaam achter, maar k zijn menselijke geest. Waarm dit lt waarschijnlijk k vr de mens nvermijdelijk is, werd in de vrafgaande twee paragrafen inzichtelijk. Met cyberspace heeft de mens een nieuwe vierdimensinale ruimte en tijd ntslten waarte hij slechts p indirecte wijze tegang heeft en waarvan hij zich nauwelijks een. vrstelling kan maken. Onze vrstellingen van de vierde dimensie zijn niet minder nbehlpen dan de vrstellingen die Abbtts platlander zich tracht te maken van de derde dimensie. 16 We zijn als de gevangenen in de grt van Plat, die de tweedimensinale afbeeldingen p de O CL, 23
- E muur van. de grt vr de werkelijkheid huden. In zekere zin is ns lt ng beklagenswaardiger, mdat er nder ns geen wijzen kunnen pstaan die de grt kunnen 3 uitwandelen m de werkelijkheid in haar ware gedaante te aanschuwen. Onze, cmputerschermen tnen ns slechts de schaduwen van een wereld die we nit 7 zullen kunnen betreden. Maar waarschijnlijk zullen we dr het bestaan van die _ wereld ns k niet meer - f vanwege de excentrische psirinaliteit van de mens misschien beter: minder dan it {Plessner 1975) - thuis velen in nze ude wereld.2 (De Mul 1999e), We zijn, m Heidegger te variëren, te laat vr de metafysica en te 5*2 vreg vr cyberspace. Het wachten is dus niet p de imaginaire prcedure die het 'dwnladen van de menselijke geest in de machine' mgelijk zal maken (Mravec 1988), maar p de levensvrm die deze nieuwe ervaringsruimte zal betrekken. Het behrt zwel tt de grandeur als tt de tragiek van de mensheid de eerste levensvrm te zijn die vrbestemd lijkt zijn eigen evlutinaire pvlgers te scheppen die beter dan zijzelf in staat zullen zijn in de digitale stmggkfr life te verleven (Levy 1992,9). Hezeer k de ntwikkeling en samenwerking van nieuwe disciplines als nantechnlgie, bitechnlgie, kunstmatige intelligentie en kunstmatig leven ng mgeven zijn dr een humaan discurs (met alle daarmee verbnden, nplsbare ntlgische en ethische vragen), lijkt de agenda ervan uiteindelijk, nbedeld, gericht te zijn p de creatie van een psthumane levensvrm (zie De Mul 1999b). is het niet naïef m, zals Clarke in het laatste hfdstuk van 2001: a space dyssty, te vernderstellen dat de wezens die de dyssee van het leven dr ruimte en tijd zullen vrtzetten ng zveel p ns zullen lijken dat we kunnen zeggen dat het de mens is die naar cyberspace emigreert? Is de rituele herhaling van het wrdje zij in de hierbven geciteerde passage meer dan een retrische pging de menselijke identiteit te bestendigen? Een rituele bezwering van het nafwendbare lt, in de dyssee van het leven ten nder te gaan? Welk mens - behalve Bwman - zal gehr kunnen geven aan Nietzsches letterlijk nmenselijke prep: 'Wij vrije, zeer vrije geesten - wij hebben haar ng, de vlle nd des geestes en de vlle spanning van zijn bg! En wellicht k de pijl, de taak, en - wie weet? - het del... - Wat det de rest er ng te? - De rest, dat is de mensheid maar" (Nietzsche 1980 V, 13 en VI, 167-168)? Nten 24 1. De genemde metafren zijn vrbeelden van wat Lakffen Jhnsn stmctuummafren nemen. Ze dragen een samenhangend geheel, van cncepten en richtlijnen vr het handelen van. het ene p het andere dmein ver. De metafren van de snelweg, de stad en de winkel zijn echter tegelijkertijd te beschuwen als een bijzndere categrie van riëntariemeta örett. Ze schrijven een. gegrafisch-niimtelijke dimensie te aan cyberspace en helpen ns ns. in deze abstracte, virtuele ervaringsniimte te riënteren. Het zijn bvendien, ntlgische metafren die een specifieke substantial.! tek aan de virtuele wereld teschrijven. Zie vr een uitveriger analyse van de metafr van de electrnic superhighway: Rhrer 1997.
2. Een niet nbelangrijk deel van de eer kit te aan Arthur C Clarke, p wiens verhaal The semmd {1951) de film is gebaseerd, en die bvendien samen, met Kubrick vr het scenari teken- 2 de, Clarke werkte p basis van het filmscenari het verhaal m tt een rman, die net ais de film in, i$ó$ verscheen nder de titel zi: a spaa dyssey (Clarke 1990) en die een vervlg kreeg in 2010: dys- sey tw (1982, in 1984 verfilmd dr Peter Hyams nder de titel mm\ 1061: dyssey three {1987) en 3001: the final dyssey (1997). De latere beken nch. de film van Hyam evenaren echter het meesterwerk van Kubrick en Clarke. In mijn interpretatie van 2001; a space dyssg neem ik de film. als uitgangs- punt, maar za! ik waar ndig k verwijzen naar het scenari en de rmanversic van Clarke. Omdat zwel Clarke als Kubrick het rsprnkelijke scenari aanvulden en p een aantal punten wijzigden, spren de film- en de rmanversie niet vlledig, 3. In de film. wrden de reden van HAL's disfunctineren en het mtief vr het dden van de bemanning in het midden gelaten. In het rsprnkelijke scenari en Clarkes bekversie van 1001 wrdt HAL's fute diagnse met betrekking tt de antenne uitgelegd ais een neurtisch symptm dat het gevlg is van een. lgisch cnflict tussen de regel dat hij altijd de waarheid met spreken en de instructie het geheime del van de missie - het cntact zeken met de makers van de zwarte mnliet - vr Ple en Bwman te verzwijgen. De 'ddsangst' die HAL vervalt wanneer hij erachter kmt dat Ple en Bwman zijn hgere functies, waarnder zijn bewustzijn, willen uitschakelen, det hem vervlgens besluiten hen uit de weg te mimen. Kubrick heeft deze uitleg in de film achterwege gelaten, hetgeen gezien het nbevredigende karakter ervan ged te begrijpen is. De bekversie lijkt namelijk ten nrechte menselijke emties als angst en trts aan HAL te te schrijven. In een. eerdere scène in de film, waarin Ple, Bwman en HAL wrden geïnterviewd vr een actualiteitsrubriek p aarde, merken zij p dat HAL geen emties kent, maar geprgrammeerd is alsf hij emties heeft teneinde de cmmunicatie met mensen te vereenvudigen (vgl. Picard 1997). Ok HAL's smeekbede aan Bwman hem. niet uit te schakelen, kan begrepen wrden als een strikt lgische strategie van HAL m de geprgrammeerde deleinden te be» reiken. Een veel plausibeler en cnsistenter verklaring vr HAL's p het eerste gezicht merkwaardige gedrag biedt Underman in zijn aan zi: a space dyssey gewijde website Hij betgt dat de Tut'' met betrekking tt het defecte nderdeel AE-35 in werkelijkheid geen fut is, maar begrepen met wrden als nderdeel van een psychlgische betruwbaarheidstest die HAL de twee bemanningsleden afneemt. In een van de dialgen met Bwman wrdt dit k. met zveel wrden dr HAL tegegeven. Die tests zijn ndig mdat Bwman en Ple de enige elementen in het ruimteschip zijn die HAL niet vlledig Lm cntrleren en z ndig bijsturen. Wanneer de beide astrnauten besluiten HAL uit ce schakelen, is het - in het licht van het in HAL geprgrammeerde del, het weislagen van de missie naar Jupiter - niet meer dan lgisch de bemanning te elimineren. Niet alleen zijn zij in feite verbdig (HAL cntrleerde als autmatische pilt de vlucht van de Discvery vlledig), maar bvendien vrmde hun (letterlijke) nberekenbaarheid een blijvend risic. HAL was vanzelfsprekend niet geprgrammeerd m de astrnauten te dden, maar het feit dat hij - als heuristische cmputer - zelf tt deze beslissing kwam, is wel een lgisch gevlg van zijn pdracht de missie kste wat kst te den slagen (Underman 199.7)- 4. Aangezien HAL het schip vlledig cntrleert, zu het niet meilijk vr hem meten zijn geweest de deuren van de cmputerruimte geslten te huden en Bwman z te verhinderen zijn hgere Puncties uit te schakelen. Ctrl) ^ 2j r O Ou 25 ^