E.J.H.M. LOUSBERG Bescherming van de arbeid in het licht van nieuwe technologieen Een vergelijkend onderzoek naar de juridische bescherming van de arbeid in Nederland, Belgie en Duitsland bij invoering van nieuwe technologieen koninklijke vermande 1997
Voorwoord Lijst van gebruikte afkortingen V XVII Hoofdstuk 1 Inleiding 1 /./ Inleiding en probleemstelling 1 1.2 Verhouding tot ander onderzoek 4 1.3 Methode van onderzoek 5 1.4 Nadere uitwerking van de probleemsituaties 6 1.5 Opbouw van het boek 7 1.6 Afbakening van het onderzoek 7 Deel I Nieuwe technologie nader beschouwd Hoofdstuk 2 Nieuwe technologie, arbeidsorganisatie en individuele arbeidsplaatsen 9 2.1 Inleiding 9 2.2 Het begrip 'nieuwe technologie' 9 2.3 Doelen van de ondememingsleiding 11 2.4 Kenmerken van het invoeringsproces 13 2.5 Sociale gevolgen in algemene zin voor arbeidsorganisaties 15 2.6 Kwantitatieve gevolgen nader beschouwd 19 2.7 Kwalitatieve gevolgen nader beschouwd 21 2.8 Uitgangspunten voor het juridische onderzoek 24 Deel II Nieuwe technologie in relatie tot ontslag 27 Hoofdstuk 3 Nieuwe technologie in relatie tot ontslag, onderdeel Nederland 29 3.1 Inleiding 29 3.2 De preventieve ontslagtoets door de Regionaal Directeur voor de Arbeidsvoorziening 29 3.2.1 Algemeen 29 3.2.2 Het Delegatiebesluit binnen de verhouding RDA - RBA - Minister SZW 31 3.2.3 Procedurele regeis uit Delegatiebesluit en Algemene Wet Bestuursrecht 33 3.2.4 Inhoudelijke normen voor toetsing van ontslagaanvragen 36
vni Inhoudsopgave 3.2.5 De 'bewijslastverdeling' in de ontslagprocedure 39 3.2.6 Toetsing van ontslagaanvragen gebaseerd op een bedrijfseconomische reden in de praktijk 40 3.2.7 Toetsing van ontslagaanvragen gebaseerd op een technologische reden in de praktijk 41 3.2.7.1 Mate waarin ontslagaanvragen gebaseerd op een technologische reden voorkomen 43 3.2.7.2 Rol van de RDA in de ontslagprocedure 47 3.2.7.3 Ontslag als 'ultimum remedium' 49 3.2.7.4 Eigen aanvullend beleid van RDA 52 3.2.7.5 Evaluatie van onderzoek en toetsing RDA 53 3.3 De juridische mogelijkheden van de werknemer 54 3.3.1 Onrechtmatige daadsactie 54 3.3.2 Klachtprocedure bij de nationale ombudsman 61 3.3.3 Juridische mogelijkheden van de werknemer op grond van artikel 7A: 1639s BW 62 3.4 Ontbinding van de arbeidsovereenkomst door de rechter 66 3.4.1 Algemeen 66 3.4.2 Inhoudelijke normen voor toetsing van ontbindingsverzoeken 68 3.4.3 Rol van ontslag als 'ultimum remedium' in de ontbindingsprocedure 70 3.4.4 De bewijslastverdeling in de ontbindingsprocedure 72 3.4.5 Toetsing van bedrijfseconomische ontbindingsverzoeken in de praktijk 72 3.4.6 Aanvullend onderzoek naar de rechterlijke toetsing in de ontbindingsprocedure 73 3.4.6.1 Ontbindingsverzoeken gebaseerd op een bedrijfseconomische reden, waaronder een technologische 75 3.4.6.2 De rol van de rechter in de ontbindingsprocedure 76 3.4.6.3 Criteria voor toetsing van bedrijfseconomisch ontslag 77 3.4.6.4 Ontslag als 'ultimum remedium' 78 3.4.6.5 De vergoeding 79 3.4.6.6 Evaluatie 79 5.5 De juridische mogelijkheden van de werknemer 80 3.6 De juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden 81 3.6.1 Inleiding 81 3.6.2 Juridische mogelijkheden bij collectief ontslag 82 3.6.2.1 Wettelijke mogelijkheden 82 3.6.2.2 Sociaal plan 83 3.6.2.3 Evaluatie 85 3.6.3 Juridische mogelijkheden van de vakbond bij individueel ontslag 85 3.6.3.1 Algemeen 85 3.6.3.2 Technologie-bepalingen in cao's 86 3.6.3.3 Scholing en arbeidstijdverkorting als preventieve vakbondsstrategie 88
IX 3.6.4 Juridische mogelijkheden van de ondememingsraad bij individueel ontslag 90 Hoofdstuk 4 Nieuwe technologie in relatie tot ontslag, onderdeel Duitsland 93 4.1 Inleiding 93 4.2 De preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat 94 4.2.1 Medezeggenschap - algemeen 94 4.2.2 De hoorplicht van de werkgever ex artikel 102 BetrVG 95 4.2.3 Juridische mogelijkheden van de Betriebsrat op grond van artikel 102 BetrVG 96 4.2.4 De tewerkstellingsplicht ex artikel 102 lid 5 BetrVG 98 4.2.5 Preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat in de praktijk 99 4.2.6 Oorzaken van de "zögernde Widerspruchspraxis" 100 4.3 De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing bij toepasselijkheid van het Kündigungsschutzgesetz 101 4.3.1 Inleiding 101 4.3.2 Toetsing van de bedrijfseconomische ontslagreden 102 4.3.3 Rol van ontslag als 'ultimum remedium' in de rechterlijke toetsing 105 4.3.4 Overplaatsing nader beschouwd 105 4.3.5 Selectiecriteria 107 4.3.6 Stelplicht en bewijslastverdeling 111 4.3.7 Verhouding tussen artikel 1 KschG en Widerspruch van de Betriebsrat ex artikel 102 BetrVG 112 4.3.8 Rechterlijke ontbinding van de arbeidsovereenkomst 114 4.3.9 Repressieve rechterlijke ontslagtoetsing in de praktijk 116 4.3.10 De repressieve ontslagtoetsing door de rechter indien het Kündigungsschutzgesetz niet van toepassing is 118 4.4 De juridische mogelijkheden van de individuele werknemer 120 4.4.1 De Kündigungseinspruch ex artikel 3 KschG 120 4.4.2 De Feststellungsklage van de werknemer 122 4.4.3 De tewerkstellingsvordering 124 4.5 De juridische mogelijkheden van de vakbond op grond van het Tarifvertragsgesetz 126 4.5.1 Algemeen 126 4.5.2 Rechtsnormen omtrent het beeindigen van arbeidsovereenkomsten 127 4.5.3 Rechtsnormen ter ordening van 'betriebliche Fragen' 130 4.5.4 Rechtsnormen ter ordening van 'betriebsverfassungsrechtliche Fragen' 135 4.6 De juridische mogelijkheden van de Betriebsrat 136 4.6.1 Juridische mogelijkheden bij 'Betriebsänderungen' 136 4.6.2 Interessenausgleich 137 4.6.3 Sociaal plan 138
4.6.4 Compensatie van nadeel voor de werknemer als sanctie voor de werkgever in artikel 113 BetrVG 140 4.6.5 Conclusie 142 4.6.6 Juridische mogelijkheden bij collectief ontslag 143 Hoofdstuk 5 Nieuwe technologie in relatie tot ontslag, onderdeel Belgie 145 5.7 Inleiding 145 5.2 Het wettelijk ontslagstelsel 146 5.2.1 Onderscheid werklieden - bedienden 146 5.2.2 Ontslagmacht en ontslagrecht 147 5.2.3 Ontslag en opzegging 147 5.2.4 Wettelijke ontslagbeperkingen 150 5.3 De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing 152 5.3.1 Ontslagtoetsing bij bedienden 152 5.3.1.1 Wettelijke grondslag van rechtsmisbruik 153 5.3.1.2 Criteria voor rechtsmisbruik 154 5.3.1.3 Bewijslastverdeling en vergoeding 158 5.3.1.4 Evaluatie 159 5.3.2 Ontslagtoetsing bij werklieden 160 5.3.2.1 Wettelijke grondslag van willekeurig ontslag 160 5.3.2.2 Criteria voor bedrijfseconomisch ontslag 162 5.3.2.3 Bewijslastverdeling en vergoeding 164 5.3.2.4 Evaluatie 165 5.4 Het buitenwettelijk ontslagstelsel, zoals dat neergelegd is in collectieve arbeidsovereenkomsten 166 5.4.1 Cao-recht - Algemeen 166 5.4.2.1 Cao nr. 39 169 5.4.2.2 Kritiek op cao nr. 39 170 5.4.2.3 De ontslagbescherming van cao nr. 39 171 5.4.3.1 Ontslagbeperkingen in cao's 172 5.4.3.2 Geldigheid van de ontslagbeperkingen 175 5.4.3.3 Handhaving van de ontslagbeperkende cao-bepalingen 177 5.4.3.4 Evaluatie 181 5.5 De juridische mogelijkheden van de individuele werknemer 182 5.6 De juridische mogelijkheden van de ondernemingsraad en de vakbondsafvaardiging 185 5.6.1 Algemeen 185 5.6.2 De juridische mogelijkheden van de ondernemingsraad 186 5.6.3 De juridische mogelijkheden van de vakbondsafvaardiging 188
XI Deel III Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud 191 Hoofdstuk 6 Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, onderdeel Nederland 193 Probleemsituatie B.l: Ongewenste wijziging van de functie-inhoud 193 6.1 Inleiding 193 6.2 Het directierecht van de werkgever 193 6.3 Wijziging van de arbeidsovereenkomst 198 6.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer bij ongewenste wijziging van de functie-inhoud 200 6.5 Ontslag wegens werkweigering 202 6.5.1 Ontslag op staande voet wegens werkweigering 203 6.5.2 Ontslagaanvraag wegens werkweigering bij de RDA 207 6.5.3 Ontbindingsverzoek wegens werkweigering 207 6.5.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer na ontslag op staande voet wegens werkweigering 209 Probleemsituatie B.2: Niet voldoen aan gewijzigde functie-eisen 211 6.6 Inleiding 211 6.7 Ontslagaanvraag wegens ongeschiktheid bij de RDA 212 6.8 Ontbindingsverzoek wegens ongeschiktheid 214 6.9 Juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden met betrekking tot probleemsituaties B.l en B.2 217 Hoofdstuk 7 Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, onderdeel Duitsland 221 Probleemsituatie B.l: Ongewenste wijziging van de functie-inhoud 221 7.1 Inleiding 221 7.2 Het Direktionsrecht van de werkgever 221 7.2.1 Beperking door arbeidsovereenkomst 222 7.2.2 Beperking door cao en wet 224 7.2.3 Beperking door de billijkheid 225 7.3 Wijziging van de arbeidsovereenkomst 226 7.3.1 De Änderungskündigung ex artikel 2 KschG - Algemeen 226 7.3.2 Toetsing van de Änderungskündigung door de Betriebsrat 227 7.3.3 Reactiemogelijkheden van de werknemer 228 7.3.4 Rechterlijke toetsing van de Änderungskündigung 228 7.3.5 De Änderungskündigung in de praktijk 230 7.3.6 Teilkündigung (partiele opzegging) 231 7.4 De juridische mogelijkheden van de Betriebsrat bij wijziging van de functie-inhoud 232 7.4.1 Algemeen 232 7.4.2 Het individuele versus het collectieve overplaatsingsbegrip 232
XII Inhoudsopgave 7.4.3 7.4.4 7.4.5 7.4.6 7.5 7.6 Het collectieve overplaatsingsbegrip nader beschouwd De juridische mogelijkheden op grond van artikel 99 BetrVG Artikel 99 BetrVG in de praktijk Relatie tussen artikel 99 BetrVG en andere medezeggenschapsrechten De juridische mogelijkheden van de werknemer bij wijziging van de functie-inhoud Ontslag wegens werkweigering 234 235 238 239 240 242 Probleemsituatie B.2: Niet voldoen aan gewijzigde functie-eisen 7.7 7.8 7.9 7.9.1 7.9.2 7.9.3 7.10 7.10.1 7.10.2 7.10.3 7.10.4 7.11 7.11.1 7.11.2 7.11.3 7.11.4 Inleiding De preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing bij toepasselijkheid van het Kündigungsschutzgesetz De toetsingsgronden De rol van artikel 81 lid 3 BetrVG in het Kündigungsschutzproces Stelplicht en bewijslastverdeling in het Kündigungsschutzproces De juridische mogelijkheden van de werknemer Kündigungseinspruch ex artikel 3 KschG Feststellungsklage ex artikel 4 KschG en/of artikel 256 ZPO Loonvordering ex artikel 615 BGB Tewerkstellingsvordering De juridische mogelijkheden van de vakbond Uitsluiting of beperking van ontslag van oudere werknemers Handhaving van het kwalificatieniveau Verbreding van het kwalificatieniveau door opleiding Humane inrichting van de arbeid Hoofdstuk 8 Nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, onderdeel Belgie Probleemsituatie B.l: Ongewenste wijziging van de functie-inhoud 8.1 8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.3 8.2.4 8.3 8.4 8.4.1 8.4.2 Inleiding Het directierecht en het ius variandi van de werkgever Beperking door arbeidsovereenkomst Beperking door wet Beperking door de goede trouw Conclusie De juridische mogelijkheden van de werknemer bij wijziging van de functie-inhoud Ontslag wegens werkweigering Beeindiging zonder opzegtermijn Beöindiging met opzegtermijn.245 245 246 248 248 250 251 252 252 253 253 253 254 254 255 255 257 259 259 259 259 260 264 264 266 266 272 272 273
XIII Probleemsituatie B.2: Niet voldoen aan gewijzigde functie-eisen 275 8.5 Inleiding 275 8.6 De repressieve rechterlijke toetsing van ontslag wegens ongeschiktheid 275 8.6.1 Ongeschiktheidsontslag bij werklieden 275 8.6.2 Ongeschiktheidsontslag bij bedienden 278 8.7 De juridische mogelijkheden van de werknemer 278 8.8 De juridische mogelijkheden van vakbond, vakbondsafvaardiging en ondernemingsraad 278 Deel IV Nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden 281 Hoofdstuk 9 Nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden, onderdeel Nederland 283 Probleemsituatie C.l: Verslechtering van de arbeidsomstandigheden 283 9.1 Inleiding 283 9.2 De uitgangspunten van de arbeidsomstandighedenwet 283 9.3 De zorgverplichting van de werkgever ex artikel 3 Arbowet 284 9.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 290 9.4.1 Juridische mogelijkheden op grond van de arbeidsomstandighedenwet 290 9.4.1.1 Het recht op informatie 290 9.4.1.2 Het recht op werkonderbreking 292 9.4.1.3 Klachtrecht bij de Arbeidsinspectie 293 9.4.1.4 Het recht op welzijn bij de arbeid 294 9.4.1.5 Evaluatie 295 9.4.2 Juridische mogelijkheden op grond van het Burgerlijk Wetboek 295 9.4.2.1 Vordering gebaseerd op artikel 7A:1638x BW 296 9.4.2.2 Vordering gebaseerd op artikel 7A:1638z BW 300 9.4.2.3 Opschorting van de arbeidsverplichting 302 9.4.2.4 Evaluatie 304 9.5 Juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 305 9.5.1 Juridische mogelijkheden van de vakbonden 305 9.5.2 Juridische mogelijkheden van de ondernemingsraad 307 Probleemsituatie C.2: Ziekte en (gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid 310 9.6 Inleiding 310 9.7 Ontslagaanvraag wegens ziekte bij de RDA 311 9.8 Ontbindingsverzoek wegens ziekte bij de rechter 315 9.9 Juridische mogelijkheden van de werknemer 317 9.9.1 De loonvordering 318 9.9.2 De vordering tot tewerkstelling 320
Hoofdstuk 10 Nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden, onderdeel Duitsland 321 Probleemsituatie C.l: Verslechtering van de arbeidsomstandigheden 321 10.1 Inleiding 321 70.2 Het huidige arbeidsomstandighedenrecht 322 10.3 Het toekomstige arbeidsomstandighedenrecht 325 10.4 Juridische mogelijkheden van de werknemer bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 329 10.4.1 Juridische mogelijkheden op grond van het toekomstige arbeidsomstandighedenrecht 330 10.4.2 Juridische mogelijkheden van de individuele werknemer op grond van het Betriebsverfassungsgesetz 333 10.4.3 Juridische mogelijkheden van de individuele werknemer op grond van het Bürgerliches Gesetzbuch 334 70.5 Juridische mogelijkheden van vakbonden en ondernemingsraden bij verslechtering van de arbeidsomstandigheden 337 10.5.1 Juridische mogelijkheden van de vakbonden 337 10.5.2 Juridische mogelijkheden van de Betriebsrat 339 Probleemsituatie C.2: Ziekte en (gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid 341 70.6 Inleiding 341 70.7 De preventieve ontslagtoetsing door de Betriebsrat 341 10.7.1 Hoorplicht van de werkgever 341 10.7.2 Juridische mogelijkheden van de Betriebsrat 343 10.8 De repressieve rechterlijke ontslagtoetsing bij toepasselijkheid van het Kündigungsschutzgesetz 344 10.8.1 De toetsingsgronden 344 10.8.2 Stelplicht en bewijslastverdeling in het Kündigungsschutzproces 348 10.8.3 Krankheitsbedingte Kündigung in de praktijk 350 70.9 De juridische mogelijkheden van de individuele werknemer 351 Deel V Het internationale recht Hoofdstuk 11 Het internationale recht 77.7 Inleiding 77.2 Nieuwe technologieen in het internationale recht 11.2.1 Inleiding 11.2.2 Nieuwe technologieen in het EG-recht 11.2.3 Nieuwe technologieen in het IAO-recht 11.2.4 Evaluatie 77.5 Internationaalrechtelijke normen met betrekking tot ontslag 355 355 359 359 359 362 363 363
XV 11.3.1 De ontslagnormen van de EG 363 11.3.2 De ontslagnormen van de Raad van Europa 366 11.3.3 De ontslagnormen van de Internationele Arbeidsorganisatie 370 11.4 Internationaalrechtelijke normen met betrekking tot de arbeidsomstandigheden 375 11.4.1 EG-normen op het gebied van de arbeidsomstandigheden 375 11.4.2 Artikel 3 van het Europees Sociaal Handvest 379 11.4.3 IAO-normen op het gebied van de arbeidsomstandigheden 381 77.5 Internationaalrechtelijke normen met betrekking tot functie-inhoud 383 11.5.1 EG-normen op het gebied van functie-inhoud 384 11.6 Evaluatie 386 Deel VI Rechtsvergelijking en conclusie Hoofdstuk 12 Rechtsvergelijking en conclusie 389 727 Inleiding 389 Rechtsvergelijking nieuwe technologie in relatie tot ontslag, probleemsituatie A 391 722 Typologie ontslagrecht 391 72.3 Vergelijking aan de hand van ijkpunten 394 12.3.1 Algemeen 394 12.3.2 Bescherming door specifieke rechtsregels 395 12.3.3 Bescherming door rechtsregels voor bedrijfseconomisch ontslag 397 12.3.4 Bescherming door actie-mogelijkheden van werknemer, ondernemingsraad en vakbond 401 724 Conclusies en aanbevelingen 404 12.4.1 Bescherming door specifieke rechtsregels 404 12.4.2 Bescherming door het 'gemene' ontslagrecht 404 12.4.3 Bescherming door actie-mogelijkheden van werknemer, ondernemingsraad en vakbond 409 Rechtsvergelijking nieuwe technologie in relatie tot functie-inhoud, probleemsituatie B.l 410 725 Typologie arbeidsovereenkomstenrecht - tijdens de loop van de arbeidsovereenkomst 410 12.6 Bescherming functie-inhoud door actie-mogelijkheden van werknemer en ondernemingsraad 413 probleemsituatie B.2 415 727 Ongeschiktheidsontslag na wijziging functie-eisen 415 72* Bescherming door actie-mogelijkheden van de vakbonden 418 12.9 Conclusies en aanbevelingen 418
XVI Inhoudsopgave 12.9.1 Wijziging van de inhoud van de arbeidsovereenkomst 418 12.9.2 Bescherming inhoud arbeidsovereenkomst door actiemogelijkheden van werknemer en ondernemingsraad 422 12.9.3 Bescherming tegen ongeschiktheidsontslag na wijziging functie-eisen 424 Rechtvergelijking nieuwe technologie in relatie tot arbeidsomstandigheden, probleemsituatie C.l 425 7270 Ontwikkeling van het arbeidsomstandighedenrecht 425 7277 Verplichtingen van de werkgever 428 7212 Actie-mogelijkheden van de werknemer 430 72.75 Actie-mogelijkheden van de ondernemingsraad 433 probleemsituatie C.2 434 12.14 Ontslag wegens ziekte na wijziging arbeidsomstandigheden 434 7275 Juridische mogelijkheden van de vakbonden 436 7276 Conclusies en aanbevelingen 437 12.16.1 Verplichtingen van de werkgever 437 12.16.2 Bescherming door eigen actie-mogelijkheden van de werknemer 438 12.16.3 Ontslag wegens ziekte na wijziging arbeidsomstandigheden 442 Bijlage 1 443 Bijlage 2 451 Zusammenfassung 455 Literatuurlijst 465 Trefwoordenregister 477