RAPPORTAGE INVENTARISATIE MBO

RAPPORTAGE INVENTARISATIE MBO INHOUDSOPGAVE Inhudspgave... 1 Inleiding... 2 Aanpak... 2 Resultaten ac s (=Gren mb)...4 Resultaten rc s (=Grijs mb)...6 Cnclusie...8 Bijlage 1 Checklist mb...9 Bijlage 2 mb in het krt...13 Bijlage 3 Brnnen...15 COLOFON Deze inventarisatie is uitgeverd en geschreven dr De Praktijk in pdracht van Be-Basic. Amsterdam, 17 juni 2013 Op deze analyse is de Creative Cmmns licentie Naamsvermelding-NietCmmercieel- GelijkDelen 3.0 Nederland van tepassing. CC BY-NC-SA 2013 De Praktijk i..v. Be-Basic. De Praktijk, natuurwetenschappelijk nderwijs BV Ostenburgermiddenstraat 210, 1018 LL, Amsterdam, T +31 (0)20 747 0166, inf@praktijk.nu, www.praktijk.nu Btw-ID NL820923151B01, KvK Amsterdam 34137295, ABN AMRO 54.38.14.580

INLEIDING BE-Basic is een internatinaal publiek privaat partnerschap, gesubsidieerd dr de Nederlandse verheid, waarin universiteiten, nderzeksinstellingen, en bedrijven in het veld van duurzame chemie en eclgie participeren. BE-Basic hudt zich bezig met nderzek aan de bibased ecnmy, de transitie van een ecnmie gebaseerd p fssiele grndstffen naar een ecnmie p basis van hernieuwbare grndstffen. BE-Basic stelt een prgramma vr educatie ver BBE p, van primair nderwijs tt en met pst-graduate nderwijs. Er zijn ter invulling van het educatief prgramma verschillende inventarisaties uitgeverd, vr primair, secundair, tertiair en pst-graduate nderwijs, dr verschillende rganisaties. Dit rapprt beschrijft de inventarisatie, uitgeverd dr De Praktijk in pdracht van BE-Basic, van het beschikbare Nederlandse mb-nderwijs p het terrein van de bibased ecnmy. AANPAK Naar aanleiding van de input van BE-Basic is er een checklist pgesteld vr de inventarisatie van het beschikbare Nederlandse mb-nderwijs p het terrein van de bibased ecnmy. Zie bijlage 1 vr de checklist, bijlage 2. vr krte uitleg ver mb en bijlage 3 vr geraadpleegde brnnen. Vervlgens is er een verzicht gemaakt van de verschillende instellingen in Nederland en bekeken welke instellingen, pleidingen en persnen relevant waren m te benaderen vr deze inventarisatie. Vaak werd er dr de bevraagde persnen k drverwezen naar andere instellingen die vr deze inventarisatie interessant waren. Bij het selecteren van de respndenten is rekening gehuden met de landelijke spreiding van de instellingen en het type nderwijs dat dr de verschillende instellingen aangebden wrdt. Opleidingen, die verduidelijk geen link hadden met de bibased ecnmy, zijn bij deze inventarisatie buiten beschuwing gelaten. In ttaal zijn er 8 reginale pleidingscentra (rc s) en 7 agrarische pleidingscentra (ac s) bij deze inventarisatie betrkken. Binnen deze instellingen zijn in ttaal 26 persnen geïnterviewd. Daarnaast zijn ng twee persnen geïnterviewd die betrkken zijn bij rganisaties die zich bezig huden met de bibased ecnmy en nderwijs. Binnen de ac s zijn er meerdere pleidingen die raakvlakken kunnen hebben met de bibased ecnmy. De meeste pleidingen vallen binnen de werelden: Surprising Nature en Gd Fd en Mighty Machines. Om een ged beeld te krijgen van het beschikbare bibased nderwijs binnen de instelling is er gesprken met verschillende medewerkers in verscheidene functies. Er is gesprken met directeuren, pleidingsmanagers, innvatiemanagers, prjectleiders en dcenten. Omdat ac s verder zijn met het ntwikkelen van nderwijs p het gebied van de bibased ecnmy zijn er in verhuding meer ac s geïnterviewd. Opleidingen binnen de rc s die raakvlakken hebben met de bibased ecnmy zijn met name Prcestechniek, Installatietechniek, Mechatrnica en Labratriumnderwijs. Binnen de rc s is gesprken met pleidingsmanagers en dcenten van deze en andere technische afdelingen. De Praktijk blz. 2 van 15

Vr alle gespreken geldt dat we binnen de instelling hebben geprbeerd de juiste persnen te spreken te krijgen en indien ndig meerdere persnen binnen een instelling. RESPONDENTEN In Nederland zijn 13 ac s. Vr deze inventarisatie zijn mensen werkzaam bij zeven ac s geïnterviewd. Binnen deze ac s is gesprken met elf persnen in verschillende functies. In Nederland zijn 43 rc s. Vr deze inventarisatie zijn acht rc s geïnterviewd. Binnen deze rc s is gesprken met dertien persnen in verschillende functies. De verschillende gesprekken zijn verwerkt in een Excelbestand. Deze matrix is p te vragen bij het BE-Basic secretariaat. In dit rapprt zijn de belangrijkste punten uit deze matrix samengevat. VOORBEHOUD Dit rapprt geeft een beeld van wat er bij de nderzchte ac s en rc s p het gebied van bibased nderwijs gaande is. Dit is zeer waarschijnlijk een gede representatie van de stand van zaken van bibased nderwijs in Nederland. Vr een vlledig beeld meten alle instellingen benaderd wrden. De Praktijk blz. 3 van 15

RESULTATEN AOC S (=GROEN MBO) HUIDIG BIOBASED ONDERWIJS BINNEN AOC'S In schljaar 2013-2014, wrdt er dr één van de bevraagde instellingen direct bibased nderwijs gegeven in de vrm van de pleiding Green Engineering (Bibased Business). Dit is een 3-jarige niveau-4-pleiding, waarbij naast algemene vakken zals taal en rekenen, bibased geriënteerde prjecten wrden gegeven. Deze kmen in verschillende thema s aan bd zals, wind, algen, zn, aardwarmte, bibased materialen en bibrandstf. 1 Bij de andere bevraagde instellingen kmen nderwerpen uit de bibased ecnmy alleen indirect aan bd in prjecten f bibased gerelateerde vakken. Vaak wrdt de term bibased ecnmy hier niet specifiek bij vermeld. Het gaat m elementen uit de bibased ecnmy die besprken wrden bij vakken die aan dit nderwerp raken. Een vrbeeld hiervan is het vak duurzaamheid waarbij bimassa als alternatieve energiebrn besprken wrdt. Verder kan de bibased ecnmy aan bd kmen in praktijkvrbeelden, bij prjecten met bedrijven in de bibased ecnmy f als nderdeel binnen het nderwerp duurzaamheid/alternatieve energie. Een vrbeeld van z'n prject is het ntwikkelen van een mbiele mestscheider. NASCHOLING Binnen de bevraagde instellingen wrdt er niet f nauwelijks aan naschling gedaan p het gebied van bibased ecnmy. Er zijn twee instellingen die wel aan een vrm van naschling den, respectievelijk in samenwerking met Van Hall Larenstein en PEAT-Valley 2. TOEKOMSTPLANNEN BIOBASED ONDERWIJS BINNEN AOC S Bijna alle respndenten zijn bezig met het ntwikkelen van, en/f het nadenken ver het ntwikkelen van, bibased mdules f pleidingen. Drie van de bevraagde instellingen willen in het schljaar 2014-2015 starten met een bibased geriënteerde pleiding p het gebied van tuinbuw. Deze instellingen zijn alledrie aangeslten bij het Centrum vr Innvatief Vakmanschap (CiV) Tuinbuw en uitgangsmaterialen 3. Inhudelijk is ver deze pleiding ng niet zveel bekend mdat de pleiding p dit mment ng in de ntwikkelfase is. 1 Vr meer infrmatie zie: www.helicn.nl/mb/schlen/lcatie_bxtel/opleidingen/green_engineering_bibased_business/opleidingsinfrm atie 2 Peat Valley wil een internatinale samenwerking realiseren in veengebieden in Nrd-Eurpese landen, gebaseerd p innvatie naar een bibased ecnmy. http://www.lenarddavinci.nl/77_1825_peat_valley The_Glden_Triangle.aspx 3 Het landelijk Centrum vr Innvatief Vakmanschap Tuinbuw en Uitgangsmaterialen is een samenwerkingsverband van nderwijsinstellingen en bedrijven m innvatieve vaklui af te leveren. De missie van het CiV T&U is: hét talentencentrum waar studenten en medewerkers in de tuinbuw zullen uitgreien tt innvatieve vakkrachten. Het CiV T&U is een samenspel tussen reginaal pererende rganisaties met een landelijke afstemming. De Praktijk blz. 4 van 15

Naast de te ntwikkelen pleiding is bij het CiV Tuinbuw en Uitgangsmaterialen een Expert Ontwikkelteam bezig met het ntwikkelen van een keuzemdule ver de bibased ecnmy. Twee van de bevraagde instellingen willen deze ng te ntwikkelen keuzemdule rnd 2014 gaan inzetten binnen hun nderwijs. Daarnaast is één van de bevraagde instellingen met andere mb-(ac s), hb- en winstellingen in verleg ver een te ntwikkelen pdracht vr hb- en mb-studenten. Het is de bedeling dat de studenten samen gaan werken aan een praktijkpdracht (wellicht in de vrm van een businesscase) die te maken heeft met de bibased ecnmy. De meeste van bvenstaande ntwikkelingen zijn bedeld vr mb-nderwijs p niveau 3 en 4. BETROKKEN BIJ BIOBASED INITIATIEVEN Vijf van de bevraagde instellingen zijn betrkken bij het CiV Tuinbuw en Uitgangsmaterialen. Verder zijn twee instellingen betrkken bij PEAT-Valley. Daarnaast zijn er ng een aantal kleinere reginale initiatieven; één instelling is betrkken bij Innvatieplatfrm Bibased Agribusiness 4. Eén andere instelling is betrkken bij een prject van dit innvatieplatfrm namelijk: M3 Mest Met Meerwaarde 5. Ng een ander initiatief waar één instelling bij betrkken is, is Greenbrains. 6 Daarnaast hebben een aantal instellingen k lsse bijeenkmsten f gesprekken gehad met andere ac s, hb-instellingen, de WUR en/f het bedrijfsleven. WENSEN Meerdere instellingen geven aan geïnteresseerd te zijn in infrmatie ver bibased nderwijs p mb-niveau. Er is behefte aan praktijkgerichte pdrachten en lesmateriaal p mb-niveau dat direct inzetbaar is vr deze delgrep. De instellingen wrden graag p de hgte gehuden van de resultaten van deze inventarisatie en andere ntwikkelingen p het gebied van de bibased ecnmy en mb-nderwijs. Eén instelling geeft aan dat er behefte is aan een netwerk f cördinatie p mb-niveau met betrekking tt de verschillende initiatieven die te maken hebben met bibased nderwijs. Zdat er meer samenwerking tussen de verschillende initiatieven mgelijk is. Dezelfde instelling geeft aan dat financiering vr de ntwikkeling van bibased nderwijsmateriaal k wenselijk zu zijn. Het CiV T&U stelt tien inhudelijke thema s centraal waarp ntwikkeling van nderwijs en samenwerking met het bedrijfsleven wrdt gebaseerd. Een van de tien thema s is bibased ecnmy/duurzaamheid. 4 Vr meer infrmatie zie: www.ikdrenthe.nl/initiatieven/bibased-agribusiness/innvatieplatfrm-phytglasshuseapplicatins-innvatins-pgai 5 Vr meer infrmatie zie: www.ikdrenthe.nl/initiatieven/bibased-agribusiness/prjecten/m3-mest-metmeerwaarde-2 6 GreenBrains is een samenwerkingsverband van vier nderwijsinstellingen en heeft als del ndernemers te ndersteunen en plssingen te bieden vr de meest uiteenlpende kennis- en innvatievragen. Vr meer infrmatie zie: www.greenbrains.nl De Praktijk blz. 5 van 15

RESULTATEN ROC S (=GRIJS MBO) HUIDIG BIOBASED ONDERWIJS BINNEN ROC'S Geen van de bevraagde instellingen det p dit mment aan direct bibased nderwijs. Veel van de cntactpersnen zijn k niet bekend met het begrip bibased ecnmy. Bij één van de bevraagde instellingen kmt bibased nderwijs incidenteel vr in prjecten waarbij samengewerkt wrdt met bedrijven, bijvrbeeld bij het ntwikkelen van een spuitgietmachine m gren plastic te maken. Bij één instelling kmen aspecten uit de bibased ecnmy indirect aan bd in de vlgende pleidingen: - Opleiding installatietechniek, installateur en peratr, middenkaderengineering. Bij het vak: Alternatieve energie - Opleiding prcestechniek. Onderwerpen: biraffinage, waardeketens Bij het vak: Bichemie/scheikunde Prject ver bifuel Bij vier pleidingen kmt de bibased ecnmy zijdelings aan bd bij het bespreken van de vlgende nderwerpen: Interactie van milieus nderling (vak: Milieukunde) Kringlpen Nutriënten in de bdem Het gebruik van grndstffen Recyclen Warmtewinning in HR-ketels Alternatieve energiebrnnen TOEKOMSTPLANNEN BIOBASED ONDERWIJS BINNEN ROC S Er is één instelling bezig met het ntwikkelen van een mdule bibased ecnmy vr prcesperatrs en labratriumtechniek. Dit gebeurt in samenwerking met het CiV Passie vr bibased 7. De rest van de bevraagde instellingen zijn niet bezig met het ntwikkelen van bibased nderwijs. Twee van deze pleidingen hebben wel interesse in infrmatie ver bibased nderwijs. 7 Het CiV Passie vr Bibased bundelt en ndersteunt de samenwerking van nderwijs, bedrijfsleven en verheid in prjecten en prgramma s en levert een belangrijke bijdrage aan de versterking van het innvatievermgen en de cncurrentiekracht van de bibased ecnmy in West-Brabant en daarbuiten. CiV Passie vr Bibased wil vrzien in de behefte aan adequaat pgeleid persneel vr bedrijven en instellingen die actief zijn in de bibased ecnmy. De Praktijk blz. 6 van 15

BETROKKEN BIJ BIOBASED INITIATIEVEN Van de bevraagde instellingen is één instelling betrkken bij het CiV Passie vr bibased. Deze instelling heeft p dit gebied k een samenwerking met een ander rc. Daarnaast geeft één instelling aan incidenteel samen te werken met bedrijven p dit gebied, als een student in bij een bedrijf uit de bibased ecnmy een prject f pdracht uitvert. Verder werkt een van de geïnterviewde dcenten mee aan het ntwikkelen van een publicatie van ISSO ver de NEN-nrm met betrekking tt bimassa. NASCHOLING Bij geen van de instellingen vindt p dit mment naschling vr bedrijven f niet-studenten plaats. Eén instelling wil in de tekmst, in samenwerking met het CiV Passie vr bibased wel naschling vr bedrijven gaan aanbieden. WENSEN/BEHOEFTE AAN Eén instelling geeft aan dat het sms lastig is dat bedrijven ng niet ged aan kunnen geven he de prcesperatrs van de tekmst eruit meten gaan zien. De Praktijk blz. 7 van 15

CONCLUSIE Binnen de ac s leeft het nderwerp bibased ecnmy enrm, alle bevraagde instellingen zijn bekend met het nderwerp en men is vlp bezig met de ntwikkeling van bibased nderwijsmateriaal. De meest cncrete nderwijsntwikkelingen kmen vrt uit het CiV Tuinbuw en Uitgangsmaterialen. Daarnaast zijn er veel lsse educatieve prjecten en initiatieven ver (nderwerpen uit) de bibased ecnmy. Vrzver uit dit nderzek naar vren kmt, is er tussen deze verschillende initiatieven niet veel samenwerking. Bij de rc s staat de ntwikkeling van bibased nderwijs ng in de kinderschenen. Enkel het CiV passie vr bibased is actief bezig met nderwijs ver de bibased ecnmy. Andere pleidingen lijken wel geïnteresseerd in meer infrmatie ver het nderwerp maar weten niet ged wat de bibased ecnmy inhudt. De Praktijk blz. 8 van 15

BIJLAGE 1 CHECKLIST MBO ALGEMENE INTRODUCTIE INVENTARISATIE: In pdracht van BE-Basic vert De Praktijk een inventarisatie uit naar het beschikbare Nederlandse mb nderwijs p het terrein van bibased ecnmy (BBE). Del: te weten kmen wat er binnen het mb p het gebied van BBE gebeurt en waar lacunes zitten p dit gebied. EXTRA INFORMATIE Over BE-Basic: Is een internatinal publiek privaat partnerschap, gesubsidieerd dr de Nederlandse verheid, waarin universiteiten, nderzeksinstellingen, en bedrijven in het veld van duurzame chemie en eclgie participeren. BE-Basic hudt zich bezig met nderzek aan de bibased ecnmy (BBE), de transitie van een ecnmie gebaseerd p fssiele grndstffen naar een ecnmie p basis van hernieuwbare grndstffen. Over de inventarisatie: BE-Basic stelt een prgramma vr educatie ver BBE p, van primair nderwijs tt en met pst-graduate nderwijs. Mmenteel wrden verschillende inventarisaties uitgeverd, vr primair, secundair, tertiair en pst-graduate nderwijs. De resultaten hiervan leveren input vr een vrstel vr het educatieprgramma dat eind juni gereed zal zijn. Over bibased ecnmy: De bibased ecnmy is een ecnmie die gebaseerd is p het z efficiënt mgelijk gebruik maken van gewassen en bimassa vr veding, veever, materialen, chemicaliën, energie en brandstf. Het gaat m het pzetten van een ecnmie die is gebaseerd p grene grndstffen, gericht p de vervanging van fssiele grndstffen dr bimassa. Binnen een bibased ecnmy wil je bimassa z hgwaardig mgelijk inzetten. Daarbij wil je alle cmpnenten van de bimassa z ged mgelijk benutten. CHECKLIST Nt: deze checklist is bedeld vr degene binnen een nderwijsinstelling die van bibased vakken e.d. p de hgte is. Naam instelling: Opleidingen: Cntactpersn: Mgelijke cnnecties met BBE / Reden vr interview: 1. Bent u bekend met de term BBE? Wat verstaat u daarnder? De Praktijk blz. 9 van 15

Binnen deze analyse definiëren wij BBE als een ecnmie gebaseerd p het z efficiënt mgelijk gebruik maken van gewassen en bimassa. Een ecnmie die uitgaat van geslten kringlpen, hernieuwbaarheid en het beperken van afval en vervuiling. Het gaat erm alle cmpnenten van de bimassa z ged mgelijk benutten. 2. We veren een inventarisatie uit naar bibased nderwijs p mb en hb-niveau. Heeft uw instelling zelf eerder een inventarisatie gedaan naar bibased nderwijs? Z ja: kunnen wij daarver beschikken? 3. Zitten er in het curriculum nderdelen die (direct f indirect) te maken hebben met BBE? Z nee vraag 7, pag. 5 Z ja hiernder verder Naam vak/cursus: Inhud van vak/cursus: (Leerdelen en cntent: cntent, kennis en vaardigheden, welke inhud wrdt behandeld (bv. bimassa vr chemical building blcks, bimassa vr energie, scietal aspects, 1e/2e generatie, lignine etc.)) Delgrep/leerjaar: (Welke leerlingen vlgen de lessen? Uit welke drstrmprfielen? MBO: Vr welk niveau is het bedeld? ) Didactische aanpak: (Lesbek, e-learning, cllege, wrkshp, game etc.) Omvang: (Wat is de mvang van het nderwijs? Heveel studiepunten?) Geschikt vr internatinaal gebruik: (Is het na vertalen geschikt vr gebruik internatinaal?) Geschikt vr distance learning: (Materiaal is f kan aangepast wrden vr afstandnderwijs (digitaal, beschikbaar/vide clleges/digitale tetsing etc.)) Geschikt vr interactief gebruik: De Praktijk blz. 10 van 15

(Als bven maar k gemaakt m studenten/dcenten van verschillende lcaties te laten cmmuniceren (synchrn f a-synchrn)) Geschreven/ ntwikkeld dr: Cpyright/beheerder: (Wie beheert het materiaal? Mag het materiaal verspreid wrden?) Jaartal 1e gebruik: Gebruik: (Heveel studenten e.a. hebben daadwerkelijk gebruik gemaakt van het materiaal?) Geëvalueerd: (Is het materiaal it geëvalueerd en z ja, is p basis daarvan e.e.a. aangepast?) Overige inf: 4. Vindt er p dit mment k naschlingsnderwijs plaats vr niet-studenten/mensen uit het bedrijfsleven? - wat vr nderwijs? - nderwerp(en)? - tijdsduur? - aan wie wrdt het nderwijs aangebden? 5. Is er p het gebied van BBE samenwerking met andere nderwijsinstellingen en/f het bedrijfsleven? - wat vr samenwerking? Met wie? - in welke vrm? 6. Is de pleiding bezig f zijn er ambities m andere cursussen p het gebied van BBE te ntwikkelen? 7. Mist u p dit mment iets binnen jullie instituut m.b.t. bibased nderwijs? Zijn er wensen m.b.t. inhud, niveau, didactiek? Afsluiting Dit waren alle vragen. Heeft u ng vragen f pmerkingen ver dit nderwerp? De Praktijk blz. 11 van 15

Heeft u misschien ng cntacten die we met betrekking tt deze inventarisatie zuden kunnen spreken? Hartelijk bedankt vr uw medewerking. Indien geen bibased nderwijs aanwezig bij instelling: 8. Zitten er nderdelen in het studieprgramma die betrekking hebben p begrippen als: bimassa, bidiversiteit, biraffinage, kringlpen, innvatiemanagement, waardeketens bimassa, technieken m gebruik te maken van reststrmen, gebruik van grndstffen? JA vraag 3, pag. 2 NEE hiernder verder 9. Is er behefte / vraag m een BBE-nderdeel te integreren in het curriculum? - Waar kmt deze behefte vandaan? (Vanuit de pleiding, vanuit vervlgpleidingen f bij andere actren zals bedrijven) 10. Is de pleiding bezig f zijn er ambities m cursussen p het gebied van BBE te ntwikkelen? JA hiernder verder NEE afsluiting 11. Waar is behefte aan m dit te kunnen realiseren? Waar liggen knelpunten? De Praktijk blz. 12 van 15

BIJLAGE 2 MBO IN HET KORT 8 Het middelbaar berepsnderwijs (mb) bereidt studenten vr p de berepspraktijk f een vervlgpleiding (in het mb f het hger berepsnderwijs). Om de aansluiting p de arbeidsmarkt te garanderen hebben schlen vr middelbaar berepsnderwijs uitgebreide cntacten met het reginale bedrijfsleven, gemeenten en maatschappelijke rganisaties. Bij alle pleidingen in het mb staat de aansluiting met de praktijk vrp. Er zijn vier verschillende aanbieders van pleidingen in het mb: 1. Reginale pleidingencentra (rc's) hebben een breed pleidingenaanbd vr verschillende berepssectren. Rc s hebben pleidingen in de sectren Zrg en welzijn, Techniek en Ecnmie en verzrgen daarnaast pleidingen in de vlwasseneneducatie. 2. Agrarische pleidingscentra (ac s) leiden p vr berepen in de sectr Landbuw. Daarbij hren k pleidingen p het gebied van plant- en dierverzrging, grene vrmgeving en bijvrbeeld milieubeheer. Bij de meeste ac s wrden de pleidingen verdeeld in verschillende werelden; Big Business, Gd Fd, Animal Friends, Dynamic Design, Natural Health, Mighty Machines en Surprising Nature. 3. Vakschlen verzrgen pleidingen vr een specifiek berepenveld. Vakschlen richten zich p de pleidingen vr één branche, zals de grafische sectr f de scheepvaart. 4. Particuliere instellingen die mb-pleidingen aanbieden. Leerwegen mb Het mb heeft twee verschillende leerwegen. Bij alle pleidingen vrmt de praktijk, de berepspraktijkvrming (bpv), een belangrijk deel van de pleiding. Berepspleidende leerweg (bl): Deelnemers van een bl-pleiding hebben tijdens hun pleiding één f meerdere stageperides. De berepspraktijkvrming vrmt bij een blpleiding minimaal 20% en maximaal 60 %. Berepsbegeleidende leerweg (bbl): Een bbl-pleiding bestaat vr minimaal 60% uit praktijk. Studenten die een bbl-pleiding vlgen, werken met een arbeidsvereenkmst in een leerbedrijf en gaan meestal één dag in de week naar schl vr de theretische nderbuwing. Studenten in de bbl-pleidingen zijn vaak wat uder, de gemiddelde leeftijd is 25 jaar. Niveaus Het mb heeft pleidingen p 4 niveaus: mb 1, 2, 3 en 4. Vr deze niveaus gelden verschillende telatingseisen. Ok de pleidingsduur verschilt. Die lpt uiteen van 0,5 jaar tt 4 jaar. 8 Brnnen: www.rijksverheid.nl en www.mbraad.nl De Praktijk blz. 13 van 15

Niveau 1: assistentenpleiding vr eenvudig uitverend werk (een half tt één jaar). Niveau 2: basisberepspleiding vr uitverend praktisch werk (twee tt drie jaar). Niveau 3: vakpleiding tt zelfstandig berepsbeefenaar zelfstandig uitverend werk, brede inzetbaarheid (twee tt vier jaar). Niveau 4: middenkaderpleiding (drie tt vier jaar) en specialistenpleiding (kpstudie van één tt twee jaar), vlledig zelfstandig uitverend werk, brede inzetbaarheid f specialisatie. De Praktijk blz. 14 van 15

BIJLAGE 3 BRONNEN Bakker, Tm e.a. Anticiperen p de bibased ecnmy. Sluit gren nderwijs aan p de tekmstige praktijk? LEI-nta 12-069, LEI Wageningen UR, Den Haag: juli 2012. Barnier, Lenie. Alles is van waarde. Bibased ecnmy in gren nderwijs. In: Vakblad gren nderwijs 5 (1 me i 2012), p. 10-13. Berger, Rland, i.s.m. Add van der Eijk. Natuurlijk Vermgen. De bibased ecnmy van Essent. Brchure Essent: augustus 2011. Bibased ecnmy magazine, Jaargang 2 - nr. 1 februari 2013. Businessplan Centrum vr Innvatief Vakmanschap Passie vr Bibased. ROC West-Brabant: 8 ktber 2012 Derksen, J.T.P.; Zwart, L. Rapprt Small Scale Bulk Chemicals. Bibased Platfrmchemicaliën. Kansen vr kleinschalige prductie uit bimassa? Innstart, Heijen: 13 januari 2013. Van Lieshut, M.; Afman, M.R. & Odegard, I.Y.R. Inventarisatie BiBased Ecnmy in de Nederlandse chemie. Synthese p basis van bedrijfsanalyses van vijftig VNCI-leden. CE Delft, Delft: februari 2013. Werkgrep Businessplan Bibased Ecnmy. Een punt p de hrizn. Aanzet vr een intersectraal Businessplan Bibased Ecnmy. 14 juni 2011. Wijffels, René; Streefland, Mathieu, & van ES, Marjn. Businessplan Centre fr Bibased Ecnmy. 31 maart 2011. Websites: www.be-basic.rg www.bibasedecnmy.nl www.centresfexpertise.nl www.centravrinnvatiefvakmanschap.nl De Praktijk blz. 15 van 15