Executieve Functies. SIMEA Lunteren - 12 april Esther ten Brink. Stichting Gaming & Training Polsbroek esthertenbrink@gamingandtraining.

Transcriptie

1 Executieve Functies SIMEA Lunteren - 12 april 2013 Esther ten Brink Stichting Gaming & Training Polsbroek esthertenbrink@gamingandtraining.nl Lucertis KJP Zaandam etbrink@nh.lucertis.nl

2 programma 1. Achtergrond Executieve Functies: intelligentie en IQ-score 2. Het Brein neuropsychologische modellen 3. Executieve Functies diagnostiek behandeling 4. Reacties & vragen

3 IQ Misschien moeten we voor IQ een andere term verzinnen. Die test is helemaal niet ontworpen voor het meten van intelligentie, maar om vast te stellen of kinderen een achterstand hebben en aangepast onderwijs nodig hebben. Maar het is onmogelijk om die potentie te meten, want die verandert als kinderen hard werken en leren. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat alle elementen van de intelligentie kunnen verbeteren door training Stanford onderzoeker Carol Dweck, computerprogramma Brainology (in 2008 beschikbaar voor het Amerikaanse onderwijs). 3

4 % IQ<85 SO LVB 4

5 tiq 60 viq piq M C N K S

6 M C N K S

7 7

8 16% 67% % betrouwbaarheidsinterval voor scores tussen 63 en 72

9

10 Rond 1900 baart de groei van het speciaal onderwijs, met name het speciaal onderwijs voor kinderen met leerproblemen, alom zorg. Men vermoedt een zekere willekeur bij leerkrachten om leerlingen als schoolongeschikt te bestempelen. Reden waarom de Franse onderwijsautoriteiten zich tot Binet richten met het verzoek een instrument te ontwikkelen waarmee voortaan op meer objectieve gronden daarover kan worden geoordeeld. De door hem en Simon ontwikkelde test vermag echter amper aan dat doel te beantwoorden. Volgens hen hoort dat ook niet tot de mogelijkheden. Niet alleen omdat de intelligentiemeting slechts een momentopname zou betreffen, maar ook omdat schools falen nog door zoveel andere zaken wordt bepaald dan iemands mentale uitrusting. Intelligentieonderzoek is in hun ogen dan ook slechts een onderdeel van een veel ruimere diagnostiek. Echter, al tijdens hun leven krijgt de 'IQ-test' van Binet en Simon een andere functie dan die hen ermee voor ogen stond. Politieke, maar ook wetenschappelijke denkbeelden maken het IQ tot een synoniem voor intelligentie, en verklaren het tot een nauwelijks aan verandering onderhevige, biologisch verankerde grootheid. Ongelijkheid van kansen, in onderwijs en maatschappij, lijken er een rechtvaardiging in te vinden.

11 Klassieke opvatting van het intelligentieonderzoek: -testen van min of meer stabiele abilities -testresultaat geeft aan hoeveel van een talent iemand bezit Moderne opvatting: - gericht op veranderbare componenten (bijv. het gebruik van mentale strategieën kan de functionele geheugencapaciteit vergroten)

12 tiq_v viq_v -20 piq_v

13 Algemene intelligentie verbaal non-verbaal woordenschat geheugen redeneren ruimtelijk begrip kwantitatief perceptie test test test test test test test

14 Algemene processen Domeinspecifieke processen Domeinspecifieke processen Domeinspecifieke processen Taak specifiek proces Taak specifiek proces Taak specifiek proces Taak specifiek proces Taak specifiek proces Taak specifiek proces

15 Psychologie van de intelligentie Galton, 1883 Gedragspsychologie Toegepaste psychologie (selectie) Cognitieve psychologie Miller (rond 1955) Sternberg (jaren 70) Shallice (jaren 90) Schumann-Hengsteler (Ed.): Young children s cognitieve development (2005)

16 LVB-specifieke kenmerken: bijkomende problematiek: komen tot uiting in: BEPERKT SOCIAAL AANPASSINGS- VERMOGEN (SAV) + Leerproblemen Psychiatrische stoornis Medisch-organische problemen Ernstige gedragsproblemen (o.a. IQ 63 72) Problemen in gezin en sociale context en leiden tot: chroniciteit / langdurige behoefte aan ondersteuning

17 Executieve functies (EF) Breed spectrum aan hogere-orde cognitieve processen en emotie- en gedragsregulerende processen. zelfbewustzijn, initiatief-nemen, plannen & organiseren, probleemoplossende vaardigheden, impulscontrole, flexibel kunnen reageren op veranderende omgevingseisen, (Hunter & Donders, 2007)

18 TRANSACTIONAL DEVELOPMENTAL MODEL ADHD MEDICATION EF-TRAINING COGNITIVE BEHAV. THERAPY PARENT MANAGEMENT TRAINING ENVIRONMENTAL DEMANDS COGN. [EF]-PROBLEMS Inhibition Flexibility Working Memory GENETIC & NEUROBIOLOGICAL SUBSTRATE EMOTION- REGULATION PROBLEMS MENTAL SCHEMATA ( social self ) ADHD SYMPTOMS (DSM-IV-TR) AROUSAL & ATTENTIONAL PROBLEMS SOCIAL SKILLS TRAINING Pre- en perinatal risk factors Psychosocial risk factors (family school - society)

19 Hiërarchisch ontwikkelingsmodel van hersenfuncties gecontrolleerde processen (EF!) neo cognities paleo emoties automatische processen archi arousal reflexen stimulus actie Van Cranenburgh, 1998

20 Het vier-factoren verklaringsmodel van gedrag ouderfactoren opvoedingsfactoren gedrag van het kind kindfactoren omgevingsfactoren Uit: Ten Brink, E.L. (2003). Pubers met ADHD. Een oudertrainingsprogramma. Lisse: Swets & Zeitlinger

21 Hersengebieden, verbindingsbanen en EF 3 1 & 2 4

22 Hersengebieden, verbindingsbanen en EF fronto-parietale systeem: basale aandachtsregulatie (waakzaamheid; vigilantie) dorsolaterale fronto-striatale systeem: Inhibitie, Werkgeheugen, Flexibiliteit het koude of het WAT? -netwerk ventrale fronto-striatale systeem: verwerken van beloningsinformatie het warme of WAAROM? -netwerk fronto-cerebellaire system: timing en vloeïendheid van denken en handelen. het WANNEER? -netwerk

23 EF: definities en operationalisaties te over! Miyake: Inhibitie Werkgeheugen Flexibiliteit McCloskey: 23 executive capacities Diamond: 6 executive capacities Barkey: 8 executive capacities

24 Kernvaardigheden: EF-vaardigheden Adele Diamond Inhibitie Selective or focused attention Self-control Discipline: accounts for more than twice the variation in school success than IQ Werkgeheugen informatie vasthouden om er vervolgens mentaal iets me te kunnen doen creativiteit Flexibiliteit outside the box kunnen denken

25 EF-vaardigheden Hogere-orde vaardigheden: Problem solving Reasoning Planning Adele Diamond

26 Russell Barkley Executieve Functies (EF) Zelfregulatie (ZR) Sociale Adaptatief Vermogen (SAV) Sociale intelligentie (SI) EF=ZR=SAV=SI

27 Barkley s concept van het uitdijende ( extended ) fenotype van instinctmatige handelingen in reactie op de omgeving tot bewust overdachte handelingen waarbij het uitstellen van het directe handelen de gelegenheid biedt om toekomstige situaties in te kunnen beelden het reageren op deze situaties te mentaliseren om aldus tot weloverdachte keuzes te komen, die uiteindelijk in daadwerkelijk handelen worden omgezet. Dit zou zich ontwikkelen van direct aan de persoon gekoppelde handelingen, waarvan deze zich steeds meer bewust is (bijv. de aandacht voor de omgeving verinnerlijkt zich tot aandacht voor de eigen persoon [vgl. Vygotsky's verinnerlijking van de spraak tot 'inner speech'], waardoor zelfbewustzijn zich kan ontwikkelen) tot uiteindelijk handelingen die ten dienste staan van de samenleving (sociale en culturele handelingen).

28 spatial en temporal capacity: de vaardigheid om minder afhankelijk te worden van de directe hier-en-nu omgeving door toekomstige situaties en situaties die niet alleen de directe omgeving van de persoon betreffen, te kunnen verbeelden [WERKGEHEUGEN] DE TIJDMACHINE ) motivational capacity: de vaardigheid toekomstige situaties niet alleen te verbeelden maar ook te 'waarderen' ('hot' appraisal of the future tegenover de 'cold' cognitieve appraisal met de vorige vaardigheden) [EMOTIONELE EN MOTIVATIONELE ASPECTEN] inhibitory capacity: de vaardigheid handelingen uit te kunnen stellen (INHIBITIE] conceptual/abstract capacity: van enkelvoudige zelf-instructies als 'stop-denk-doe' tot morele regels [TAAL]

29 behavioral-structural capacity: van enkelvoudige handelingen tot complex strategisch gedrag social capacity: de toenemende invloed van sociale netwerken op het persoonlijk handelen cultural capacity: de toenemende invloed van de cultuur (hedendaags en historisch) op het handelen. Het gaat hierbij niet alleen om het passief opnemen van culturele invloeden en morele normen en waarden maar ook om het actief deelnemen aan en beïnvloeden van de culturele omgeving

30 Zichzelf Aankleden vereist goed Executief Functioneren 1. Onthouden wat het doel is (WG) 2. Stappen naar doel bedenken en opslaan (WG) 3. Opgeslagen stappen in juiste volgorde zetten en veranderen indien nodig (WG) 4. Opgeslagen stappen blijven onthouden en uitvoeren tot doel is bereikt (WG) 5. Tijdig impuls om op afleiding te reageren onderdrukken en doorgaan (INH) 6. Als toch afgeleid, dan weer teruggaan naar doelgericht gedrag (CF).

31 Consequenties voor de diagnostiek (en behandeling): van intelligentieonderzoek naar intelligent onderzoek

32 Adaptief Leervermogen Test (ALT) verworven kennis Cystallized intelligentie Aandacht AVL (ADHD VragenLijst; 4-18 jaar) Verworven kennis factor (Bannatyne; Wechsler) Volgehouden aandacht Gerichte aandacht Verdeelde aandacht Informatie-Woordkennis (WISC-III; 6-17 jaar)* Symbolen Vergelijken (WISC-III; 6-17 jaar) Overeenkomstige Getallen (CAS 12 ; 4-18 jaar) Selectieve aandacht (CAS; 4-18 jaar) Communicatieve vaardigheden / informatieverwerking CCC-2 (Children s Communication Checklist; 4-15 jaar) Taalbegrip Taalproductie Sequentiële / Successieve informatieverwerking Woordbetekenis (RAKIT-2; 4/11 jaar) Woordenlijst GIT-2 (v.a. 12 jaar) Woordkennis (WISC-III; 6-17 jaar) Begrijpen (WISC-III; 6-17 jaar) Cijferreeksen voorwaarts (WISC-III; 6-17 jaar) Woordreeksen nazeggen (CAS; 5-18 jaar) Onzinnen nazeggen (CAS; 5-18 jaar) Conceptuele vaardigheden: probleemoplossende vaardigheden en zelfcontrole (executieve functies), sociale cognities Simultane informatieverwerking Inhibitie; emotieregulatie; werkgeheugen; etc. (EF) Onvolledige Tekeningen (WISC-III; 6-17 jaar)* Ontbrekende Figuren (CAS; 4-18 jaar) Matrix Redeneren (WNV; 4-21 jaar) Fluid intelligentie Coderen (CAS; 4-18 jaar) Cijferreeksen WNV; 4-21 jaar) Ruimtelijke Oriëntatie (WNV; 4-21 jaar) BRIEF (Behavior Rating Inventory of Executive Function 5-18 jaar) BDEF-CA (Barkley s Deficits in Executive Functioning Scale Children and Adolescents 6-18 jaar) Sociale Informatie Verwerking Vertelplaat (RAKIT-2; 4/11 jaar) Sociale Interpretatie Test (v.a. 12 jaar) TOM / Perspectiefneem-taken SIVT (i.o.)

33 BEHANDELING

34 Behandeling (psycho-)educatie compensatie training aanpassing toetsing diagnostische bevindingen (procesdiagnostiek)

35 It s through labour that we learn And it is through collaboration with others that our cognitive development occurs (Vygotsky)

36 "Het verschil tussen goed spelen en slecht spelen is zo klein. Het belangrijkste: hard werken. (Cruijff, 1979)

37 Deliberate practice: Toptalenten conservatorium (toekomstige solisten) bleken 6000 uur meer geoefend te hebben dan de matige talenten (toekomstige muziekdocenten). Erickson, Krampe & Tesch-Römer (1993). The role of deliberate practice in the acquisition of expert performance. Psychological Review, 100,

38 Psychoeducatie: EF

39 Behandeling specifieke EF-componenten Trainen van emotionele controle Trainen van inhibitie Trainen van flexibiliteit Geheugentraining Trainen van planning (Cuyle; Nagliery & Pickering; McCloskey, Perkins & Van Divner; ten Brink)

40 Behandeling specifieke leerproblemen Training gericht op lees- en spellingsproblemen Training gericht op schrijfproblemen Training gericht op rekenproblemen Training gericht op het doen van een toets / proefwerk / examen / test (Nagliery & Pickering; McCloskey, Perkins & Van Divner)

41 Braingame Brian Pier Prins, Bas Dovis & Hilde Geurts Universiteit van Amsterdam Esther ten Brink & Albert Ponsioen Lucertis Zaandam / Velsen Saskia van der Oord Universiteit Leuven Harold de Groot Shosho Amsterdam

42 ADHD Executive function problems Inhibition Working memory Motivational problems Less sensitive for reinforcement (reward & punishment) Repetitive exercises (training!) = Boring!

43 Mean WM sequence length Motivation & ADHD (higher is better) 7,5 7 Controls ADHD 6,5 6 5,5 5 4,5 Feedback only Reinforcement condition Gaming Dovis, van der Oord, Wiers en Prins (Journal of Abnormal Child Psychology, 2012)

44 Braingame Brian Spelwereld en EF-trainingstaken Er zijn in totaal 25 sessies van elk 45 minuten (=18.75 uur). 3 EFs worden getraind: WG, Inhibitie en Cognitieve Flexibiliteit. (=12.5u) Trainingstaken onderdeel van één spelwereld i.p.v. een aantal minigames Elke sessie bestaat uit 30 min. training: 2 trainingsblokken van 3 EFtaken van elk ongeveer 15 min.; In elke sessie heeft kind tijd om spelwereld te verkennen. Hoofdpersoon is Brian met zijn robot die door verschillende werelden lopen. Om opdrachten te kunnen voltooien moet Brian EF-trainingsarbeid verrichten Spelwereld begint in een dorp en breidt zich uit naar andere spelwerelden waartoe Brian toegang krijgt als hij de EF-training goed doorloopt; Elk voltooid blok van 3 EF-taken resulteert in een verandering in de spelwereld: problemen worden opgelost mbv door Brian bedachte machines, die zichtbaar worden na elke EF-training Hoe verder in het spel hoe meer personages verschijnen in de spelwereld en hoe blijer ze worden Individueel trainingsniveau past zich aan aan prestatieniveau van kind.

45 CONTACT Stichting Gaming & Training Damweg RG Polsbroek Utrecht