GEDRAG IN GOEDE BANEN LEIDEN: OVER DE ROL VAN EXECUTIEVE FUNCTIES BIJ KINDEREN EN PUBERS DR. MARIETTE HUIZINGA

Transcriptie

1 GEDRAG IN GOEDE BANEN LEIDEN: OVER DE ROL VAN EXECUTIEVE FUNCTIES BIJ KINDEREN EN PUBERS DR. MARIETTE HUIZINGA

2 SUCCES OP SCHOOL In goede banen leiden: Aandacht Gedrag Emoties Goed kunnen opletten, plannen, sociale vaardigheden Hiervoor is nodig: Zelfcontrole

3 ZELFCONTROLE Het vermogen om onmiddellijke impulsen te bedwingen en je gedrag te sturen om andere (lange-termijn) doelen te bereiken of regels te volgen Gedrag in goede banen leiden: executieve functies

4 SANNE (5)

5 SANNE (5)

6 SANNE (5) Speelgoed sorteren Weten waar elk speeltje naartoe gaat Speelgoed echt opruimen (en niet weer ermee gaan spelen) Goed om zich heenkijkt of ze geen speelgoed heeft laten liggen

7 SANNE (5)

8 JESSE (14)

9 JESSE (14) Om 7.15u opstaan Douchen Aankleden Schooltas Ontbijten Boterhammen smeren (lunch) Tandenpoetsen

10 JESSE (14)

11

12 FLORIS (9)

13 FLORIS (9)

14 FLORIS (9)

15 Executieve functies

16 EXECUTIEVE FUNCTIES 16

17 DAGELIJKS LEVEN Efficiënt en zelfstandig Gedrag organiseren, bijv. > Op tijd komen bij een afspraak > Gevoel van teleurstelling onderdrukken > Iets anders bedenken op de dag dat je naar het park wilt gaan en het regent

18 GEDRAG IN GOEDE BANEN LEIDEN Snel boos Chaotisch en vergeetachtig Impulsief Moeite met vooruitdenken Niet in de gaten hebben dat gedrag anderen stoort

19 EXECUTIEVE FUNCTIES EF is een paraplubegrip voor verschillende cognitieve processen die doelgericht gedrag ondersteunen (Miller & Cohen, 2001). EF zijn vooral van belang in nieuwe of veeleisende situaties (Stuss, 1992) die een snelle en flexibele aanpassing van gedrag aan de (steeds) wisselende eisen van de omgeving vragen (Zelazo et al. 2003). 19

20 EXECUTIEVE FUNCTIES Weerstand bieden aan impulsen Efficiënte plannen maken Omgaan met verandering Actief je geheugen gebruiken Inzicht hebben in je eigen gedrag en houding Effectief omgaan met emoties 20

21 DOELGERICHT GEDRAG 21

22

23 Historie

24 HISTORIE: NEUROPSYCHOLOGIE 24

25 Laterale prefrontale cortex Prefrontale cortex Ventromediale prefrontale cortex

26 TOREN VAN HANOI Start: Doel: Problemen met planning

27

28 WISCONSIN CARD SORTING TASK Perseveratie en set-maintenance

29 Ontwikkeling van executieve functies

30 EXECUTIEVE FUNCTIES VERBETEREN TIJDENS DE KINDERTIJD EN ADOLESCENTIE Leeftijdsgerelateerde mijlpalen tijdens kindertijd tot in de adolescentie (bijv. Diamond, 2002, Huizinga et al., 2006) Gerelateerd aan langzame rijping van de prefrontale cortex (bijv. Amso & Casey, 2006; Casey et al, 2005).

31 Executive functies ONTWIKKELING Toename tijdens ontwikkeling Piek tijdens jongvolwassenheid Afname tijdens veroudering Leeftijd (jaren) 31

32 ONTWIKKELING VAN HET BREIN Rijping gaat door tot ver in de 20. Verschillende gebieden rijpen in verschillende fasen. Gebieden die te maken hebben met complexe taken rijpen het laatst. Gogtay et al

33 33

34 SAMENSPEL Elke vaardigheid vereist een samenspel van executieve functies 34

35 IEDER KIND IS UNIEK Variatie in gedrag is normaal Variatie in executieve functies is normaal 35

36 INDIVIDUELE VERSCHILLEN IN ZELFCONTROLE

37 ZELFCONTROLE IS BELANGRIJK Gezondheid Financiële situatie Gezinssituatie Strafblad Moffit, Caspi et al

38 ZELFCONTROLE OP SCHOOL zelfcontrole relatie met leraar en klasgenoten betrokken op school schoolsucces probleemgedrag 38 Eisenberg et al 2010

39 STOORNIS IN ZELFCONTROLE 39

40 Executieve functies en contextfactoren

41 RELATIE TUSSEN KIND EN OUDER Warm, responsief opvoedingsklimaat en veilige hechting (Lengua et al., 2007) Scaffolding (Vygotsky, 1978; Hammond et al., 2012) verbale leeftijdsaangepaste oplossingsstrategieën Taalstimulatie (Carslon, 2003)

42 RELATIE TUSSEN KIND EN SCHOOLCONTEXT Warme en hechte leerkracht-leerlingrelaties (Pianta et al., 2002) Positieve peerrelaties (Elias & Berk, 2002) Structuur en werken op maat (Roebers et al., 2011) -- NB. Schooltransities

43 PROBLEMEN MET EXECUTIEVE FUNCTIES Tijdens kindertijd worden problemen met executieve functies meestal duidelijk Vooral tijdens de adolescentie > Uitbreiding van vaardigheden en verantwoordelijkheden > Fysieke, sociaal-emotionele en cognitieve veranderingen > Aanslag op nog ontwikkelende executieve functies 43

44

45 ADOLESCENTEN EN RISICO S Geef voor onderstaande activiteiten aan hoe groot het risico is en wat de mogelijke gevolgen zijn: > Onveilige seks > Meerijden met een dronken bestuurder > Winkeldiefstal Hoe denk je dat adolescenten antwoorden? Steinberg, 2005

46 ONTWIKKELING VAN HET BREIN IN DE ADOLESCENTIE Nelson et al; Steinberg et al

47 DUAL PROCESS MODEL

48 RISICONEMEN 48 Gardner & Steinberg, 2005

49 STEEDS VOORZICHTIGER Gardner & Steinberg 2005

50 PEER PRESSURE Gardner & Steinberg 2005

51

52 Diagnostiek > hulpverlening

53 AANSLUITING DIAGNOSTIEK - HULPVERLENING Vraag naar vroegdiagnostiek van problemen met executieve functies!

54 INTERVENTIES Computergestuurde trainingsprogramma s Psychotherapeutische interventies tijdens individuele of groepssessies Focus op vaardigheden die een beroep doen op hogere-orde EF (bijv. leren een agenda goed te gebruiken, structuur aanbrengen in de dag). Experiëntieel-georiënteerde interventies: lichaamsbeweging en mindfulness

55 DIAMOND & LEE (2011): GROOTSTE SUCCES BIJ: Kinderen met initieel de zwakste EF én met de jongste leeftijd halen de grootste winst uit de net genoemde interventies. Vroeginterventie lijkt dus aangewezen. De grootste winst wordt behaald uit interventies waarbij de te leveren inspanning (in termen van EF-belasting) voldoende groot is. Bovendien moet deze belasting continu opgedreven worden zodat de uitdaging groot blijft. Bij de computertraining en de lichaamsbeweging is het effect groter bij 8-12-jarigen dan bij kleuters.

56

57 Vragen?

58 Wat gebeurt er in het brein? Impulsen de baas Plannen maken en uitvoeren Omgaan met verandering Actief je geheugen gebruiken Inzicht in je eigen gedrag Effectief omgaan met je emoties - Wetenschappelijke achtergrond - Voorbeelden uit de praktijk - Suggesties - Ouders - Leerkrachten 58

59 MEER INFORMATIE Gedrag in uitvoering

60 SLIM NAAR SCHOOL /

61

62