Gedrag in goede banen leiden: over de rol van executieve functies bij kinderen en pubers

Transcriptie

1 Gedrag in goede banen leiden: over de rol van executieve functies bij kinderen en pubers Samenvatting presentatie Expertisebijeenkomst Executieve Functies Koers-VO; Capelle a/d IJssel; 3 december 2012 Dr. Mariëtte Huizinga Vrije Universiteit Amsterdam Executieve functies Weerstand bieden aan impulsen Efficiënte plannen maken Omgaan met verandering Actief je geheugen gebruiken Inzicht hebben in je eigen gedrag en houding Effectief omgaan met emoties 1

2 Executieve functies verbeteren tijdens kindertijd en adolescentie Leeftijdsgerelateerde mijlpalen tijdens kindertijd tot in de adolescentie (bijv. Diamond, 2002, Huizinga et al., 2006) Gerelateerd aan langzame rijping van de prefrontale cortex (bijv. Amso & Casey, 2006; Casey et al, 2005). Langzame rijping van prefrontale cortex Rechts-lateraal en bovenaanzicht van de rijping van de grijze stof aan de coritcale oppervlakte 2004 by National Academy of Sciences Gogtay N. et.al. PNAS 2004;101:

3 Samenspel Elke vaardigheid vereist een samenspel van verschillende executieve functies. 3

4 Ieder kind is uniek Variatie in gedrag is normaal Variatie in executieve functies is normaal Wanneer is er niet langer sprake van variatie en spreken we van een probleem met executieve functies? Problemen met executieve functies Tijdens kindertijd worden problemen met executieve functies duidelijk Vooral tijdens de adolescentie Uitbreiding van vaardigheden en verantwoordelijkheden Fysieke, sociaal-emotionele en cognitieve veranderingen Aanslag op nog ontwikkelende executieve functies 4

5 Meten, in het laboratorium Heel ingewikkeld! Cool Cognitieve taken Hot Inhibitie, cognitieve flexibilteit, werkgeheugen» Abstract redeneren» Probleemoplossen Emotionele taken Persoonlijke belangen spelen een rol» Goktaken (probeer zoveel mogelijk te winnen) Meten, in het laboratorium Executive functies Toename tijdens ontwikkeling Piek tijdens jongvolwassenheid Afname tijdens veroudering Leeftijd (jaren) Cf. Zelazo,

6 Meten, in de praktijk Heel ingewikkeld! Eén executieve functie (domein) komt vrijwel nooit in isolatie voor. Elke vaardigheid vereist een samenspel van verschillende executieve functies. Belangrijk om nauwkeurig te onderzoeken welke, goed gedefinieerde, domeinen/ vaardigheden problemen opleveren in het dagelijks leven. Meten, in de praktijk D-KEFS = Delis Kaplan EF System In NL: Noens & Van Berckelaer-Onnes (2008) Ruimtelijk inzicht, het leren van regels, het onderdrukken van impulsieve reacties, het onderdrukken van dwangmatige reacties en het zich eigen maken van de instructieset TEA-Ch = Test of Everyday Attention for children In NL: Manly, Robertson, Anderson, Nimmo-Smith (2007) Auditief/visueel: Selectieve aandacht, Volgehouden aandacht, Aandachtscontrole/ switchingresponsinhibitie. 6

7 Observaties: Meten, in de praktijk BRIEF Executieve Functies Gedragsvragenlijst (BRIEF) Smidts & Huizinga (2009) Huizinga & Smidts (2012) Observaties dagelijks leven Ouders Leerkrachten Nieuw: self-report BRIEF BRIEF = Behavior Rating Inventory of Executive Function (Gioia et al., 2002; Isquith et al. 2004) Executieve Functies Gedragsvragenlijst In NL: Huizinga & Smidts (2012) 5 18 jaar Observaties dagelijks leven Ouders (5 18 jaar; N = 3333) Leerkrachten (5 12 jaar; N = 941) Nieuw: zelfrapportage (11 18 jaar; N = 1687) 7

8 BRIEF Gedragsbeschrijvingen, dagelijks leven Ouders en leerkrachten: 75 items Zelfrapportage: 68 items Respondenten geven aan hoe vaak het aangegeven gedrag voorkwam in de afgelopen 6 maanden: 8

9 BRIEF scores Gedragsbeschrijvingen onderverdeeld in schalen: 1. Inhibitie 2. Flexibiliteit 3. Emotieregulatie 4. Initiatief nemen (alleen O en LK) 5. Werkgeheugen 6. Plannen en organiseren 7. Ordelijkheid en netheid 8. Gedragsevaluatie 9. Taken afmaken (alleen ZR) 9

10 BRIEF scores Acht scores op klinische schalen Twee algemene indexen: Gedragsregulatie index (GI) Flexibel denken en gedrag/emoties reguleren. Metacognitie index (MI) Zelfstandig taken uitvoeren en problemen oplossen Totaalscore (TotaalEF) Alle 8 klinische schalen van de BRIEF Normering Inclusiecriteria: Tussen 15 en 18 jaar Geen psychiatrische of psychologische aandoening Geen leerstoornis Reguliere scholen in heel Nederland Jongens en meisjes apart Continue normen 10

11 Betrouwbaarheid 11

12 12

13 Thomas (1) Zelf: rapporteert minder problemen dan zijn ouders. Beperkt zelfinzicht in de waargenomen gedragsproblemen. Thomas en ouders: Emotieregulatie, Werkgeheugen en Taken afmaken verhoogd (niet in het klinische gebied). Opvallend: de door zijn ouders aangegeven problemen met Inhibitie en Plannen en organiseren worden niet door Thomas ervaren. Thomas (2) Onderrapporteren van eigen gedragsproblemen herkenbaar beeld bij NAH. Behandelplan: aandacht aan Thomas gebrek aan inzicht in eigen gedragsproblemen Complex: Thomas ervaart geen/nauwelijks problemen 13

14 Thomas (3) Zoveel mogelijk overzicht aanbrengen in dagelijks leven Routines aanleren Minder beroep op m.n. werkgeheugenfuncties Aandachtspunten: inhibitie en emotieregulatie Op termijn: zoveel mogelijk zelfstandigheid in dagelijks leven Afsluitend (1) Variatie in gedrag is normaal Variatie in executieve functies is normaal Wanneer is er niet langer sprake van variatie en spreken we van een probleem met executieve functies? 14

15 Afsluitend (2) Iedere vaardigheid samenspel van verschillende executieve functies. Problemen met executieve functies vooral tijdens de adolescentie Uitbreiding van vaardigheden en verantwoordelijkheden Sociaal-emotionele druk uit omgeving Afsluitend (3) Diagnostiek: Belangrijk om nauwkeurig te onderzoeken welke domeinen/vaardigheden problemen opleveren in het dagelijks leven. Indices verzamelen van zuiver gedefinieerde domeinen. 15

16 Wordt vervolgd Individuele verschillen Variatie in executieve functies is normaal Wanneer sprake van afwijking? Ontwikkelingsstoornissen Invloed van convergente gegevens, Sociaal-emotionele ontwikkeling Breinontwikkeling Scaffolding Taalvaardigheid Leerstijlen Interventiestrategieën!Wat!gebeurt!er!in!het!brein?!!Impulsen!de!baas!!Plannen!maken!en!!!!!uitvoeren!!Omgaan!met!verandering!!Ac;ef!je!geheugen!gebruiken!!Inzicht!in!je!eigen!gedrag!!Effec;ef!omgaan!met!je!emo;es!! "!Wetenschappelijke!achtergrond! "!Voorbeelden!uit!de!prak;jk! "!Sugges;es! "!Ouders! "!Leerkrachten!!! 16

17 Volg ons! Meer/informa6e/ Gedrag/in/uitvoering/ 17