Werkgeheugen bij kinderen met SLI. Indeling presentatie. 1. Inleiding. Brigitte Vugs, 19 maart Inleiding 2. Theoretische achtergrond

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "Werkgeheugen bij kinderen met SLI. Indeling presentatie. 1. Inleiding. Brigitte Vugs, 19 maart 2009. 1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond"

Pieter-Jan Visser
8 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 Werkgeheugen bij kinderen met SLI Brigitte Vugs, 19 maart 2009 Indeling presentatie 1. Inleiding 2. Theoretische achtergrond SLI, Geheugen, Werkgeheugen 3. Ontwikkeling werkgeheugen 4. Relatie werkgeheugen en SLI 5. Werkgeheugen en leren 6. Behandeling 7. Onderzoek 1. Inleiding Bij kinderen met spraak-taalproblemen is vaak niet de taal zelf (alleen) het probleem. Beperkingen in informatieverwerking zijn van invloed op het vermogen om taal te verwerven en in te zetten. Eén van de neuropsychologische factoren waarvan de relatie met taal bekend is, is werkgeheugen. Werkgeheugenproblemen leiden tot leerproblemen. Behandeling van werkgeheugenproblemen is belangrijk om de invloed op leren te verminderen bij kinderen SLI.

Inleiding Bij kinderen met spraak-taalproblemen is vaak niet de taal zelf (alleen) het probleem.

2 2. Theoretische achtergrond: SLI Specific Language Impairment (SLI). Definitie is niet eenduidig. Achterstand in spraak-taalontwikkeling die niet is toe te schrijven aan gehoorproblemen, neurologische of sociaal-emotionele stoornis. Geen achterstand op gebied van niet-talige ontwikkeling. Geheugen Verschillende systemen die ten grondslag liggen aan geheugen. Expliciet en impliciet geheugen Expliciet: bewust (declaratief) Semantisch geheugen: feiten. Episodisch geheugen: gebeurtenissen, autobiografisch. Impliciet: onbewust (niet-declaratief) Procedureel geheugen: hoe je dingen moet doen. Priming: eerdere exposure bepaalt onbewust de respons. Geheugen Drie fases in expliciet geheugen 1. Sensorisch geheugen: Perceptueel. Waarnemingen komen geheugen binnen. Slecht enkele msec. 2. Korte termijn geheugen: tijdelijke opslag van informatie 3. Lange termijn geheugen: opgeslagen informatie. Consolidatie en leren. Tot informatie wordt vergeten. Verschillende geheugenstructuren kunnen zijn aangedaan, onafhankelijk van elkaar. Werkgeheugen valt onder fase 2.

Geheugen Verschillende systemen die ten grondslag liggen aan geheugen. Expliciet en impliciet geheugen Expliciet: bewust (declaratief) Semantisch geheugen: feiten.

3 Werkgeheugen Werkgeheugen omvat meer dan alleen korte termijn geheugen. Korte termijn geheugen: tijdelijke opslag van informatie. Werkgeheugen: tijdelijke opslag, maar óók processen voor verwerken en manipuleren van informatie. Werkgeheugen bestaat uit meerdere componenten. Werkgeheugenmodel Baddeley Werkgeheugenmodel Baddeley Verbaal en visueel-ruimtelijk KTG: aparte systemen. Beide hebben beperkte capaciteit. Verbaal KTG bestaat uit opslagsysteem en systeem voor herhaling Central Executive (control of attention) heeft relatie met zowel verbaal en visueel-ruimtelijk KTG. Central Executive: inhibitie, shifting, doelgerichtheid. Testen kunnen een beroep doen op: Verbaal KTG, visueel-ruimtelijk KTG, verbaal werkgeheugen of visueel-ruimtelijk werkgeheugen.

Werkgeheugenmodel Baddeley Werkgeheugenmodel Baddeley Verbaal en visueel-ruimtelijk KTG: aparte systemen. Beide hebben beperkte capaciteit.

4 Werkgeheugenmodel Baddeley Central Executive Visueelruimtelijk KTG Verbaal KTG Werkgeheugen en het brein Werkgeheugen doet een beroep op netwerk van verschillende hersengebieden. Prefrontale cortex en hippocampus spelen hierbij een centrale rol. Model Baddeley: Central executive: vooral prefrontale gebieden, maar ook meer posterieure gebieden. Verbaal KTG: Circuit in linker hemisfeer. Broca, premotore cortex en sensorisch-motorische associatie cortex. Visueel-ruimtelijk KTG: Rechter hemisfeer. Occiputaal en frontaal. Werkgeheugen en het brein

Model Baddeley: Central executive: vooral prefrontale gebieden, maar ook meer posterieure gebieden.

5 3. Ontwikkeling werkgeheugen Kinderen ontwikkelen beter werkgeheugen naarmate ze ouder worden. Structuur en functionaliteit van het zenuwstelsel verandert in ontwikkeling van het werkgeheugen. Alle drie de factoren van het model van Baddeley zijn aanwezig vanaf 4 jaar (Alloway, 06). Er is een lineaire toename in verbaal KTG, visueelruimtelijk KTG en CE in leeftijd van 4 tot 11 jaar (Gathercole 04, Alloway 06). Ontwikkeling werkgeheugen Ontwikkeling werkgeheugen Nog kleine toename tot 15 jaar, dan is eindniveau bereikt. Geheugenspan van volwassen is 2 tot 3 keer zo groot als van jonge kinderen (Gathercole, 05). In de leeftijd 4 tot 6 jaar is de relatie tussen CE en visueel-ruimtelijk KTG hoger dan op oudere leeftijd. Groter beroep op CE (control of attention) bij visueelruimtelijke geheugentaken bij jonge kinderen. Bij oudere kinderen is er juist een hogere relatie tussen het verbaal KTG en CE.

Er is een lineaire toename in verbaal KTG, visueelruimtelijk KTG en CE in leeftijd van 4 tot 11 jaar (Gathercole 04, Alloway 06).

6 Ontwikkeling werkgeheugen Tot 7/8 jaar is er in het verbaal KTG nog geen spontane herhaling: alleen opslag. Vanaf 7/8 gebruiken kk. verbaal geheugen om visueel-ruimtelijk informatie te onthouden. Kinderen ontwikkelen betere strategieën naarmate ze ouder worden (herhaling en sorteren). LTG gaat ook een rol spelen: lexicale kennis. 4. Werkgeheugen en SLI Er is veel bewijs dat kinderen met SLI problemen hebben in het verbaal KTG. Problemen met geheugen voor fonologische vormen (cijfers, woorden en non-words). Met name non-wordrepetition is een goede maat voor verbaal KTG. Fonologische opslag met 4 jaar is een voorspeller voor woordenschat een jaar later (Gathercole 02). Als kinderen ouder worden wordt de relatie meer wederkerig (Baddeley & Gathercole 03) Werkgeheugen en SLI Minder overeenstemming over de betrokkenheid van het visueel-ruimtelijk KTG bij SLI. Verschillende onderzoeken vinden verminderde prestaties op visueel-ruimtelijke geheugentaken (Marton 08, Hoffman 04, Leonard 07). Andere onderzoeken vinden echter dat prestaties leeftijdsadequaat zijn (Archibald & Gathercole 06).

Werkgeheugen en SLI Er is veel bewijs dat kinderen met SLI problemen hebben in het verbaal KTG. Problemen met geheugen voor fonologische vormen (cijfers, woorden en non-words).

7 Werkgeheugen en SLI Zowel het verbaal als het visueel-ruimtelijk werkgeheugen in minder goed bij SLI. Taken die een beroep doen op attentional control (verbaal en visueel-ruimtelijk) zijn moeilijker voor kk met SLI (Hoffman 04, Marton 08). Mogelijk verklaart mate waarin een beroep wordt gedaan op CE (attentional control) het verschil op visueel-ruimtelijke geheugentaken. Verbaal werkgeheugen is vaak wel slechter dan visueel-ruimtelijk werkgeheugen. Werkgeheugen en SLI Sommige onderzoekers gaan uit van algemeen probleem in informatieverwerking. Informatieverwerkingssnelheid zou lager zijn bij SLI (Miller 01, Bayliss 05). Er is geen relatie tussen informatieverwerkingssnelheid en ernst SLI (Lahey 03). Alleen informatieverwerkingsproblemen als processing load hoog is: dus werkgeheugen (Montgomery 07). 5. Werkgeheugen en leren Problemen met werkgeheugen leiden in alle leeftijden tot leerproblemen. Met name kinderen met problemen in lezen en rekenen hebben werkgeheugenproblemen. De ernst ervan voorspelt de ernst van de leerproblemen. Alle drie de componenten van het werkgeheugenmodel zijn bij deze kinderen aangedaan: Problemen met complexe taken (opslag en verwerking). Problemen met opslag verbale en visueel-ruimtelijk informatie. Door problemen bij opslag minder mogelijkheden voor compensatie strategieën in werkgeheugen.

Mogelijk verklaart mate waarin een beroep wordt gedaan op CE (attentional control) het verschil op visueel-ruimtelijke geheugentaken.

8 Werkgeheugen en leren Kinderen kunnen niet voldoen aan de werkgeheugeneisen van veel leersituaties. Hun werkgeheugen raakt overspoeld en cruciale informatie gaat verloren. Dit leidt tot gokken of afhaken. Kinderen worden vaak omschreven als snel afleidbaar. Veel leersituaties doen juist een enorm beroep op werkgeheugen. 6. Behandeling Herkennen van werkgeheugenproblemen Incomplete recall. Vergeten van (meervoudige) instructies. Vergeten wat het al gedaan heeft en nog moet doen. Opdrachten niet afmaken. Diagnostiek: WMBT-C, CELF-4, e.d. Monitor het kind tijdens opdrachten Tekenen van werkgeheugen overvraging (overload). Vraag het aan het kind zelf Behandeling Evalueer de werkgeheugeneisen Lengte opdrachten (tot 10 jaar: 3 sequenties maximaal). Onbekende en niet betekenisvolle inhoud. Mentale inspanning (moeilijkheid beperkt opslag). Verminder werkgeheugeneisen Bij (klassikale) instructies en opdrachten zelf. Hoeveelheid materiaal. Bekende en betekenisvolle inhoud. Eenvoudige taal. Complexe taken opdelen.

Behandeling Herkennen van werkgeheugenproblemen Incomplete recall. Vergeten van (meervoudige) instructies. Vergeten wat het al gedaan heeft en nog moet doen. Opdrachten niet afmaken.

9 Behandeling Herhaling is essentieel. Hulpmiddelen inzetten. Ondersteuning bij schrijven. Blokjes/getallenlijn/formules bij rekenen. Hulpmiddelen in de buurt van het kind. Inzet computer. Behandeling Kind strategieën leren Hulp vragen Herhaling Extra aantekeningen maken bij opdrachten. Gebruik maken van het lange termijn geheugen. Opdrachten opdelen. Behandeling Specifieke behandelprogramma s Bijvoorbeeld, Cogmed (Klingberg). Onderzoek richt zich vooral op ADHD. Nog te weinig onderzoek bij SLI. Tip: Working Memory & Learning, A Pratical Guide for Teachers (Susan Gathercole en Tracey Alloway, 08).

Behandeling Kind strategieën leren Hulp vragen Herhaling Extra aantekeningen maken bij opdrachten. Gebruik maken van het lange termijn geheugen.

10 7. Onderzoek Review over werkgeheugen en SLI. Accent op jonge kinderen. Klinische studie bij 4-5 jarige kinderen met SLI. AWMA, Nederlandse normering. Hoe ziet werkgeheugen eruit bij deze groep? Is visueel-ruimtelijk KTG aangedaan? Rol Central Executive? Vragen?

AWMA, Nederlandse normering. Hoe ziet werkgeheugen eruit bij deze groep?

Vergelijkbare documenten

Werkgeheugen en TOS. Brigitte Vugs. Klinisch Neuropsycholoog Koninklijke Kentalis

Werkgeheugen en TOS. Brigitte Vugs. Klinisch Neuropsycholoog Koninklijke Kentalis Werkgeheugen en TOS Brigitte Vugs Klinisch Neuropsycholoog Koninklijke Kentalis Inhoud presentatie 1. Taalontwikkelingsstoornis 2. Werkgeheugen 3. Werkgeheugen & TOS 4. Behandeling 1. Taalontwikkelingsstoornis