Executieve functies & zelfregulatie

Transcriptie

1 Executieve functies & zelfregulatie Stichting Gaming & Training Polsbroek Esther ten Brink & Albert Ponsioen st. Landelijk Kenniscentrum LVB Utrecht 11-congressen Utrecht 5 juni 2014 Disclosure belangen sprekers: Lucertis KJP Zaandam etbrink@nh.lucertis.nl aponsioen@nh.lucertis.nl bestuursleden van de St. Gaming & Training en mede-ontwikkelaars van de EF-computertraining Braingame Brian

2 Vanuit onderzoek en ervaringen met Briangame Brian: Inbedding in breder behandelaanbod (gezin en school!) Motivatie van het kind (psycho-educatie!) Verschillen tussen de kinderen met hetzelfde DSM-label (N=1) Relatie trainingstaken en problemen in het dagelijks leven (transfer)

3 Gevaar van de DSM: beschrijvende diagnostiek vs. verklarende diagnostiek Een kind is druk omdat het ADHD heeft? Een kind leest niet goed omdat het dyslexie heeft? Een kind leert niet goed omdat het een laag IQ heeft?

4 Een classificatie komt los van de criteria en gaat een eigen leven leiden Vrij naar: Trudy Dehue (2012) Het is zaak om onder het gedrag gaan kijken (labelen doen we immers al lang genoeg)

5 Onder ADHD-gedrag kunnen verschillende cognitieve werelden schuilgaan

6 Medicatie (E)F-training Cognitieve gedragstherapie Oudertraining Ouders opvoeding - omgeving COGN. [EF]-PROBLEMEN Inhibitie Flexibiliteit Werkgeheugen GENETISCH & NEUROBIOLOGISCH SUBSTRAAT EMOTIE- REGULATIE PROBLEMEN MENTALE SCHEMA S ( social self ) GEDRAGS- KENMERKEN (DSM) AROUSAL & AANDACHTS- PROBLEMEN Sociale vaardigheidstraining Pre- en perinatale risico factoren Psychosociale risico factoren (gezin school - maatschappij)

7 Én aandacht voor omgevingsfactoren! Psychiatrische stoornissen zijn niets anders dan gedragsbeschrijvingen volgens de DSM (-5) Classificatiesysteem voor de aard van de problematiek van cliënten in de jeugdzorg (CAP-J) i.p.v. DSM?

8 Oorzaken van probleemgedrag: Factoren die het gedrag van het kind beïnvloeden ouderfactoren opvoedingsfactoren gedrag van het kind kindfactoren omgevingsfactoren

9 Bij een stoornis is er sprake van een misfit tussen individu en de omgeving Kijken naar de interactie tussen het individu en zijn of haar omgeving: Adaptatievermogen

10 Aanpassingen aan de omgeving

11 Aanpassingen aan de omgeving die niet in een tijdsbestek van miljoenen jaren wezenlijk verandert maar in een periode van hooguit een jaar of tien Computertijdperk verandert gebruik hand Reuters meldt in een nieuwsbericht dat een internationaal onderzoek, uitgevoerd in negen steden, laat zien dat de menselijke hand vergroeit onder invloed van gadgets zoals mobiele telefoons en spelcomputers. Mensen jonger dan 25 bleken in het onderzoek handiger te zijn met hun duim in plaats van hun wijsvinger.

12 Ander voorbeeld Time Square 1900

13 Time Square 2014

14 Klas in de jaren 50 van de vorige eeuw

15 en nu

16

17 Russell Barkley 2012 Sociale Adaptatief Vermogen (SAV) Executieve Functies (EF) Zelfregulatie (ZR) Sociale intelligentie (SI) SAV=EF=ZR=SI

18 Executieve functies (EF) Breed spectrum aan hogere-orde cognitieve processen en emotie- en gedragsregulerende processen. zelfbewustzijn, initiatief-nemen, plannen & organiseren, probleemoplossende vaardigheden, impulscontrole, flexibel kunnen reageren op veranderende omgevingseisen, (Hunter & Donders, 2007)

19 Diagnostiek en behandeling EF-problemen Motivatie Aandacht Koude EF inhibitie werkgeheugen flexibiliteit Integrale EF emotieregulatie taal planning sociale cognitie Vloeïendheid (automatisering)

20 EF: Hersengebieden, verbindingsbanen 1. fronto-parietale systeem: basale aandachtsregulatie (waakzaamheid; vigilantie) 2. dorsolaterale fronto-striatale systeem: Inhibitie, Werkgeheugen, Flexibiliteit het koude of het WAT? -netwerk 3. ventrale fronto-striatale systeem: verwerken van beloningsinformatie het warme of WAAROM? -netwerk 4. fronto-cerebellaire system: timing en vloeïendheid van denken en handelen. het WANNEER? -netwerk 5. zelfstimuleringssysteem: innerlijke taal en verbeelding

21 Hersengebieden, verbindingsbanen en EF 1 2 & 3 4

22 5. Zelfstimuleringssysteem: innerlijke taal en verbeelding INFORMATIE Bla, bla, bla.. Richard Dawkins Daniel Dennett

23 Behandeling specifieke EF-componenten Trainen van emotionele controle Trainen van inhibitie Trainen van flexibiliteit Geheugentraining Trainen van planning (Cuyle; Nagliery & Pickering; McCloskey, Perkins & Van Divner; ten Brink)

24 Behandeling specifieke leerproblemen Training gericht op lees- en spellingsproblemen Training gericht op schrijfproblemen Training gericht op rekenproblemen Training gericht op het doen van een toets / proefwerk / examen / test (Nagliery & Pickering; McCloskey, Perkins & Van Divner)

25 Zelfregulatie op school Toenemende digitalisering per definitie een zegen? KAP-methode: Kies een optimale leeromgeving Afleidingen wegnemen Praat tegen jezelf om afleiding tegen te gaan Lezen en leren van een tekst met de KALAT (PQRST)-methode Kapstokken en chuncking (J-Q-C-L-P-M-X-S-G of N-A-C-P-S-V-N-E-C onthouden)

26 leren = automatiseren gecontrolleerde processen (EF!) neo cognities paleo emoties automatische processen archi arousal reflexen stimulus actie Van Cranenburgh, 1998

27 Braingame Brian Een Executieve Functie Training met Game Elementen voor kinderen met ADHD Esther ten Brink Lucertis Zaandam Albert Ponsioen Lucertis Velsen-Noord / VOBC LVB / LKC LVB Pier Prins Programmagroep Ontwikkelingspsychologie, Universiteit van Amsterdam

28 Braingame Brian Spelwereld en EF-trainingstaken Er zijn in totaal 25 sessies van elk 45 minuten (=18.75 uur). 3 EFs worden getraind: WG, Inhibitie en Cognitieve Flexibiliteit. (=12.5u) Trainingstaken onderdeel van één spelwereld i.p.v. een aantal minigames Elke sessie bestaat uit 30 min. training: 2 trainingsblokken van 3 EFtaken van elk ongeveer 15 min.; In elke sessie heeft kind tijd om spelwereld te verkennen. Hoofdpersoon is Brian met zijn robot die door verschillende werelden lopen. Om opdrachten te kunnen voltooien moet Brian EF-trainingsarbeid verrichten Spelwereld begint in een dorp en breidt zich uit naar andere spelwerelden waartoe Brian toegang krijgt als hij de EF-training goed doorloopt; Elk voltooid blok van 3 EF-taken resulteert in een verandering in de spelwereld: problemen worden opgelost mbv door Brian bedachte machines, die zichtbaar worden na elke EF-training Hoe verder in het spel hoe meer personages verschijnen in de spelwereld en hoe blijer ze worden Individueel trainingsniveau past zich aan aan prestatieniveau van kind.

29 Figuren uit spelwereld Braingame Brian

30 CONTACT Stichting Gaming & Training Damweg RG Polsbroek Utrecht

31 Training van EF s in Dagelijks leven Samenwerking ouder kind mogelijk Samenwerking ouder kind school mogelijk Link leggen tussen problemen in dagelijks leven en training Link leggen tussen Training op computer en training in dagelijks leven

32 Gedragsproblemen en ADHD gedrag thuis en op school: eerst verminderen van het opstandige gedrag Wil niet naar bed, weigert opdrachten, komt niet aan tafel, reageert op alles negatief, treitert, vernedert anderen, irriteert anderen, pest anderen, schreeuwt, slaat, vloekt, maakt dingen vaak stuk, liegt, komt heel vaak te laat, maakt huiswerk onvoldoende, verzorgt zichzelf niet, is vaak spullen kwijt, ruimt eigen troep niet op, stelt taken uit, negeert verzoeken, vecht met anderen, heeft niet de juiste spullen bij zich, gebruikt drugs en/of overmatig alcohol, maakt taken niet af, pakt spullen zonder toestemming, onthoud instructies niet, overtreedt regels openlijk, wordt afgeleid, houdt geen rekening met anderen, kan niet met kritiek omgaan, etc

33 Psychosociale behandelingen voor ouders Hoe kleiner hoe fijner (4-6) Opstandige kinderen (6-12) Pubers met ADHD (12-18) Mindfulness oudertraining ACT oudertraining Oplossingsgerichte oudertraining -Opvoedingsdoelen -Opvoedingsstijl -Regels en grenzen -Structuur en overzicht - effectieve opdrachten - sgg schema s - beloningssysteem - omgaan met ongewenst gedrag - schoolrapportage kaart - probleemoplossen

34 Opvoedingsstijl De ik bepaal alles -opvoedstijl. De het kind bepaalt alles -opvoedstijl. De toegeeflijke opvoedstijl. De pratende opvoedstijl. De beschermende opvoedstijl. De van alles een beetje opvoedstijl. De democratische opvoedstijl

35 Hulp vanuit de omgeving Veranderen van de situatie Veranderen van de gevolgen

36 De emotie-thermometer

37 uitleg thermometer Thermometer vijf of lager: groen via probleemoplossingsvaardigheden, zelfinstructietraining, zelfcontroletraining een afweging maken van gedragsresponsen in het licht van je doelen op korte en lange termijn Thermometer tussen vijf en zeven: oranje eerst stoppen en jezelf rustig maken ( stoppen, tot tien tellen, ontspannen e.d.), dan bedenken van oplossingen en afweging maken Thermometer tussen zeven en tien: rood noodplan

38 Helpende gedachtes Dit moment gaat ook weer voorbij Van ieder probleem kan je leren Perfecte leerkrachten/ouders/kinderen bestaan niet Meer dan je best kan je niet doen Hij doet het niet om mij te pesten/expres Kennelijk was aan alle voorwaarden voldaan om het zo te laten gebeuren

39 Ouders/leerkracht als partners in de behandeling: wanneer succesvol? Als ouder/leerkracht het idee heeft dat het invloed kan uitoefenen op het gedrag van het kind Behandelaar, ouders, leerkracht hetzelfde plaatje hebben over het probleem

40 Protocol Zelfregulatie, achtergrond, diagnostiek en behandeling van EF ( A.Ponsioen, E.ten Brink, Lannoo)

41 Zelfregulatie Achtergrond Diagnostiek Behandeling: Voorwaarden Psycho-educatie Werkboek doorlopen

42 Op zoek naar een verklaring:wat gebeurt er onder de motorkap Theorie EF Diagnostiek van het individuele kind Informatie plaatsen binnen de context

43 Koppeling diagnostiek en theorie

44 Zichzelf Aankleden vereist goed Executief Functioneren 1. Onthouden wat het doel is (WG) 2. Stappen naar doel bedenken en opslaan (WG) 3. Opgeslagen stappen in juiste volgorde zetten en veranderen indien nodig (WG) 4. Opgeslagen stappen blijven onthouden en uitvoeren tot doel is bereikt (WG) 5. Tijdig impuls om op afleiding te reageren onderdrukken en doorgaan (INH) 6. Als toch afgeleid, dan weer teruggaan naar doelgericht gedrag (CF).

45 Werkboek Stap 1: registratie wat lukt al wel zelfstandig en wat lukt nog niet Stap 2: keuze maken Stap 3: observeren en analyseren Stap 4: veranderen van de situatie Stap 5: veranderen van de gevolgen Stap 6: trainen van vaardigheden Stap 7: trainen van onderliggende functies

46 Bewustwording van het probleem voorafgaand aan de training Aandachtsprobleem Schakelprobleem Inhibitieprobleem

47 Trainingsvoorbeelden op school In kringgesprek stokje gebruiken (inhibitie) Klaar voor de start opdrachten (initiatie) Intrainen van vaste routines

48 En.? Inspiratie opgedaan??? Emotiethermometers laag gebleven? Motivatie verhoogd om aan de slag te gaan? Geen andere dingen gaan doen tijdens de presentatie? Gewacht met vragen en feedback tot NU?

49 Literatuur Barkley, R.A. (2012). Executive functions. What they are, how the work, and why they evolved. New York: The Guilford Press. Cuyle, M. (2011). Executieve vaardigheden bij kinderen met autismespectrumstoornissen. Trainingsboek. Antwerpen / Apeldoorn: Garant. Konijn, C., Bruinsma, W., Lekkerkerker, Eijgenraam, K., Steege, M. van der & Oudhof, M. (2009). Classificatiesysteem voor de aard van de problematiek van cliënten in de jeugdzorg: CAP-J. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. (CAP-J) Naglieri, J.A., & Pickering, E.B. (2010). Helping children learn. Intervention handouts for use in school and at home (2nd. Ed.). Baltimore: Paul H. Brookes Publishing Co. Os, J. van (2014). De DSM-5 voorbij! Persoonlijke diagnostiek in een nieuwe GGZ. Leusden: Diagnosis Uitgevers Informatie over het boek Zelfregulatie van Esther ten Brink en Albert Ponsioen: