De Nederlandse pensioensector in 2015

Transcriptie

1 De Nederlandse pensioensector in 2015 Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq APG-leerstoel pensioenmarkten APG Finance & Risk Conference Heerlen, 5 juni 2015 EVEN VOORSTELLEN Opleiding Algemene economie + bedrijfseconomie (RuG) Proefschrift: geldtheorie (RuG) Loopbaan/portefeuille Onderzoek: CPB, EUR/ESE Beleid: Min.FIN Bedrijfsleven: uitgeverij ESB bv, eenmanszaak Ecovisie Extern toezicht: NMa Intern toezicht: Delta Lloyd Groep, CBR, OPF Robeco, BPF Zoetwarenindustrie Beleggingscommissie: OPF IBM NL (SPIN) Adviesfuncties: AFM, Min.I&M, RuG/FEB, SEO, SPO, VBDO Kroonlid SER (vz werkgroep Variant IVc) Vrijwilliger: Vogelbescherming NL, financiële alfabetisering Home page: 2 1

2 PROGRAMMA Pension sector governance (institutionele theorie) Marktwerking in de pensioensector Actueel: consolidatie en het APF Is de pensioensector anders dan andere sectoren? Breakout-opdracht (slide 41) Inrichtingsvraagstukken van pensioenstelsels Actueel: keuzevrijheid en maatwerk Actueel: het SER-traject Actueel: PFP en de 6 pensioenpijlers Vragen ter verduidelijking zijn welkom tussendoor. Discussies ook, voorzover ze de groep interesseren. 3 PENSIOENSECTOR IN 3 LAGEN Pension fund governance Goed bestuur van het pensioenfonds Toezicht daarop vanuit interne en externe toezichthouders Pension sector governance Pensioenproductieketen Pensioenmarkten Hoe zorgen we dat die markten goed werken? Pension system governance Op landelijk niveau: pensioenen + instituties Bv. wetten & rechtspraak, regulering & toezicht Hoe komt het dat landen hierin verschillen? 4 2

3 PENSION FUND GOVERNANCE 5 INSTITUTIES Onzekerheid over wat de ander gaat doen beperk / structureer interactie optimale respons resultaat. Institutions are the humanly devised constraints that structure human interaction. (North, 1994) Structureren van interactie naar afnemende informatie: Contract: juridisch afdwingbaar Reputatie: informatie over voorafgaand gedrag Conventies: gangbare normen Vertrouwen: gedeelde waarden Deze vier vormen zijn herkenbaar in pensioensector. Maar hoe zit dat met die normen en waarden? 6 3

4 NORMEN EN WAARDEN Normen: gedragsregels Waarden: zaken die belangrijk worden gevonden NB. begripsomschrijving lastig (zie o.a. Van Dale) Normen dienen om waarden te realiseren Doel-middel-relatie Andere normen dezelfde waarde Bv. aankijken / wegkijken respect Bv. maatwerk / goedkope standaard klantgerichtheid Dezelfde norm andere waarden Bv. schoenen uitdoen hygiëne / respect / nederigheid 7 VIER SOORTEN INSTITUTIES IN PENSIOENSECTOR (1) Contracten (o.a. Hart, 2003) Open gesloten: wie doen mee? (bv. kinderen) Incompleet compleet: alle situaties voorzien? Impliciet expliciet: principes gedragsvoorschriften? Juridische afdwingbaarheid hangt mede hiervan af. Reputatie Herhaalde interactie: sociale partners (cao-tafels) Herhaalde interactie: fondsen bestaan in beginsel eeuwig Conventies Normen: in beweging doordat waarden verschuiven Normen van ouderenzorg of van financieel product? 8 4

5 VIER SOORTEN INSTITUTIES IN PENSIOENSECTOR (2) Vertrouwen = Weten dat de ander zich altijd aan de overeenkomst zal houden (Khalil, 1994) zich voorspelbaar zal gedragen (Gill and Butler, 1996) zich eerlijk en cooperatief zal opstellen (Fukuyama, 1995) Gebaseerd op gedeelde waarden Respect voor ouderen / zorg voor zwakkeren Tweezijdige solidariteit: pech verdelen (je loopt risico) Eenzijdige solidariteit: situatie verbinden (je bent risico) Contracten en vertrouwen zijn substituten (vullen elkaar aan) en complementen (hebben elkaar nodig) 9 EVEN OEFENEN: CONTRACTEN Collectief pensioencontract ( CDC) Individueel DC-contract ( PPI) Wat voor type contract? open/gesloten compleet/incompleet expliciet/impliciet 10 5

6 EVEN OEFENEN: INSTITUTIES Paritair bestuur Onafhankelijk bestuur One tier board Het APF Welke instituties doen mee? Contract Reputatie Conventies Vertrouwen 11 MARKTEN EN / ALS INSTITUTIES Markten structureren interactie: handel Markt = plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten Transactiemechanisme: prijszetting + verrekening Structurering van interactie ondanks beperkte contracten en reputatie. Normen (handelspraktijken) en waarden (vertrouwen) vullen aan. Pensioenen en instituties Structureren van interactie Contracten, reputatie, conventies, vertrouwen Welke interacties worden via markten gestructureerd? 12 6

7 PENSIOENEN EEN MARKT? Kun je over de markt spreken met betrekking tot pensioenen? Veel associaties bij begrip markten (bv. commercieel) Plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten Partijen willen of kunnen het product niet begrijpen Gecompliceerde prijszetting en verrekening (afwenteling) Weinig innovaties duurzaamheid sector in gevaar Werkt de markt voor pensioenen dan wel? Is er 1 markt voor pensioenen? Wie zijn vragers en aanbieders? Wat verhandelen ze? Productieketen meerdere pensioenmarkten 13 PENSIOENPRODUCTIEKETEN MARKTEN Het pensioencontract De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het contract (markt 1) Uitvoeringsdiensten (markt 2) Aanpalende diensten Wat voor type contract? open/gesloten; compleet/incompleet; expliciet/impliciet Zijn de belangen gelijkgericht? Principaal-agent-situaties 14 7

8 PRINCIPAL-AGENT THEORY (HART, 2003; ROSS, 1973) Assumptions Incomplete / asymmetric information Interests of principal and agent are not aligned Contracting costs Information costs Essence Agent acts on behalf of principal: U P > 0 and U A < 0 Principal gives reward to agent: U P < 0 and U A > 0 Both transfers are not necessarily equal: agent minimizes effort and principal minimizes reward ( moral hazard ) Reward is transparent to agent, but principal must incur monitoring costs to check what s/he receives 15 PRINCIPAL-AGENT THEORY Solutions Diminish information assymmetry by monitoring Reduce conflict of interest (interest alignment) Limit room for opportunistic behaviour (contract + sanctions) Implications Specialisation benefits go together with agency costs contracting, monitoring, sanctioning Reputation mechanism may reduce information problem and align interests NB. reputation follows from repeated interaction within group 16 8

9 EVEN OEFENEN: P-A-RELATIES IN DE PENSIOENSECTOR Het pensioencontract De markt voor pensioenuitvoering De markt voor pensioenuitvoeringsdiensten De interne toezichthouders (RvT, visitatiecie., NUB s) De externe toezichthouders (DNB, AFM, ACM) De overheid (MinSZW, MinFIN, EC) De politiek (TK, EK, EP) Asymmetrische informatie? Belangentegenstellingen? Transactiekosten? 17 MARKTSTRUCTUUR Aanbodzijde: monopolie oligopolie atomistisch Vraagzijde: monopsonie oligopsonie atomistisch Cijfers 2008 (PFen) resp (PUBs) markt 2 Marktaandelen PFen vermogen in beheer aantal deelnemers CR3 (in %) CR4 (in %) Marktaandelen PUBs vermogen in beheer CR3 (in %) CR4 (in %) HHI Zie: S.G. van der Lecq (2011) Markten en mededinging in de Nederlandse pensioensector, Het Verzekerings-Archief, 2011(2),

10 VRAGEN OVER CONSOLIDATIE Hoe sterk zijn de schaaleffecten? Is er een grens? Is er sprake van consolidatie? Fondsen PUB s Wat impliceert dit voor marktverhoudingen? Gaat het APF hier een verschil maken? Hoe dan? Is hier marktregulering nodig? 19 OMVANG SCHAALEFFECTEN Veel onderzoek met weinig data Bikker & De Dreu, 2006, 2007, 2009 Bikker, Steenbeek & Torracchi, 2010 Bikker, 2013 Omvang schaaleffecten # deelnemers: ± 10 miljoen (vgl. ABP 2,8 miljoen) AuM: EUR 100 à 200 miljoen (vgl. ABP ± EUR 350 mrd.) Is er een grens? L-curve of U-curve? Blijft dit zo? 20 10

11 SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE Bron: Bikker in ESB, juni SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE Bron: Bikker in ESB, juni

12 SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE Bron: Bikker in ESB, juni IS ER CONSOLIDATIE? De bekende grafiek Andere manieren van kijken CRx HHI Twee markten Uitvoering (o.a. fondsen) markt 1 Uitvoeringsdienstverlening (o.a. PUB s) markt

13 DE BEKENDE GRAFIEK Begin 2015: ± 340 pensioenfondsen (OPF 259 / BPF 69 / BrPF 12 / overig 1) bron: DNB.nl, tabel 8.17 op 03/06/ ANDERE GRAFIEK: CR4 EN HHI FONDSEN Hoe meer grote spelers, hoe hoger de HHI. 1500<HHI<2500: matig geconcentreerde markt CR4 = som marktaandelen 4 grootste partijen HHI = som van gekwadrateerde marktaandelen Cijfers gebaseerd op AuM. Bron: DNB 26 13

14 VORMEN VAN CONSOLIDATIE Huidige menu: Overgenomen worden door een verplicht BPF Aansluiten bij een vrijwillig BPF (of er eentje oprichten) Regeling onderbrengen bij een PPI Regeling laten verzekeren Buitenlandse uitvoerder (bv. Belgische OFP) Nabije toekomst: Fonds omvormen naar een APF Vervolgens verdwijnt de multi-opf 27 IMPLICATIES VOOR MARKTVERHOUDINGEN Markt 1: uitvoering Aanbieders (fondsen): concentratie neemt licht toe Weglekeffect naar verzekeraars en PPI s? Niet te zien. Markt 2: uitvoeringsdiensten Vragers (fondsen): concentratie neemt licht toe Aanbieders (PUB s):? Helaas nog weinig betrouwbare data Dus niet te snel conclusies trekken

15 VERANDERINGEN DOOR APF? Wie gaan APF oprichten? Buitenstaanders ( de ANWB ) Verzekeraars OPF en en vrijwillige BPF en BPF en met verplichtgestelde regelingen Consolidatie via APF? Maar omgekeerd ook mogelijk Integratie pensioenmarkten? Bv. PUB richt APF op t.b.v. diverse klanten 29 IS HIER MARKTREGULERING NODIG? Wat als verplichtgestelde BPF en in een APF mogen? Herzaffing? Timeos PGB MN PME/PMT MPD PNO Media APG ABP? Mededingingstoezicht adequaat? Concentratietoezicht bruikbaar? Wat zijn de relevante markten? Markt- en overheidbepalingen bruikbaar? 30 15

16 STRUCTUUR GEDRAG - UITKOMST Monopoliegedrag / monopsoniegedrag Rent seeking Oligopoliegedrag Afstemming Netwerkgedrag Absorptiedrang Uitsluiting Uitkomst: suboptimaal (statisch en/of dynamisch) Is het een goed idee om 1 nationaal pensioenfonds te hebben, zoals de SVB voor de AOW? 31 DYNAMISCHE EFFICIËNTIE Bron: Van der Lecq, 2008, ESB. Zie ook (boek 2013)

17 CONCURRENTIE EN / VERSUS DUURZAAMHEID Afwijkend evolutionair selectieproces (VderLecq, 2009) Selectie beste exemplaar (survival of fittest) Overstappen kan niet altijd prestatiedruk beperkt Eigendomsrechten niet altijd bepaald (PF) Klanten zijn soms eigenaar (PUB) Geen belang bij faillerende fondsen Overleven van de soort (struggle for survival) Beperkte prikkel tot innovatie (vgl. Bodie 1990, VdLecq 2008) Maatschappelijke legitimatie Impact van aanpalende markten (Teulings & De Vries, 2005) 33 STELLING: PENSIOENMARKTEN ZIJN GEWONE MARKTEN Meerdere pensioenmarkten Schakels in pensioenproductie: van CAO tot uitkering B2B- en B2C-markten Marktstructuur PF/PUBs: paar groten, veel kleintjes Pensioenuitvoeringsdienstverlening Gewone contracten Aandachtspunt: langetermijnrelaties Inregelen administraties vergt forse ICT-inspanningen Kennis van de regeling is belangrijk activum (tacit knowledge) Uitsluiting toetreders? (Aghion & Bolton, 1987) 34 17

18 STELLING: PENSIOENMARKTEN ZIJN ANDERS Gereguleerde markten Taakafbakening fondsen en verzekeraars Verplichte deelname en verplichtstelling (vgl. Gollier, 2008) Stevig toezicht + interventies Vergelijk nutsbedrijven (huisvesting, energie, water, betalingsverkeer, vervoer) Inelastische vraag: pensioenen in ieders nutsfunctie Inflexibele infrastructuur (netwerkeffect) Enorme schaalvoordelen (toetredingsdrempel) Wettelijke monopolies (concurrentie op / om de markt) Tussen publiek en privaat in (eigendom, zeggenschap) Roep om liberalisering en privatisering 35 PENSIOENEN MET JANUSKOP Pensioenen als arbeidsvoorwaarde (relatie, vertrouwen) Externaliteiten arbeidsmarkt geïnternaliseerd? Pensioenen als financieel product (contract, informatie) Risicoprofiel driepijlermodel Implicaties voor PFP (6 pijlers) 36 18

19 MARKTWERKING - MARKTFALEN Marktfalen = het Pareto-optimum wordt niet bereikt Pareto-optimum = situatie waarin niet een herverdeling kan worden voorgesteld die iemand beter af maakt, zonder dat dan anderen slechter af zijn Ergo: bij marktfalen is de verdeling niet efficiënt Marktfalen is dus niet: de markt is niet eerlijk Diverse oorzaken voor marktfalen 37 MARKTFALEN EN OVERHEIDSFALEN (MCCARTHY, 2006) Asymmetrische informatie Complexe producten Agentschapsproblemen Consumentenfalen Consumenten willen niet (uitstelgedrag) Consumenten kunnen niet (financiële ongeletterdheid) Insluitingseffecten Verplichte deelname Langetermijncontracten Schaalvoordelen Collectieve systemen (en soms semi-publieke goederen) Marktmacht Toe- en uittreedbarrieres Vreemde M&A-markt voor pensioenfondsen Externe effecten Pensioenmarkten hebben invloed op andere markten 38 19

20 MARKTFALEN EN OVERHEIDSFALEN (MCCARTHY, 2006) Ontbrekende markten / incomplete markten Bv. langlevenrisico, inflatierisico Marktfalen impliceert niet dat overheid het kan/moet oplossen Overheidsfalen verkeerde maatregel te weinig / overshooting timing tijdinconsistent effectverificatie 39 REGULERING PENSIOENSECTOR Verplichtingen Verplichte deelname Verplichtstelling Fonds is 1 financieel geheel Regeling obv doorsneesysteem Mededingingsregels De regeling als DAEB Het pensioenfonds als onderneming Domeinafbakening Houdbaar in Europees verband? In welk tuintje komen de nieuwe vehikels? 40 20

21 PENSIOENMARKTEN OP EEN RIJ Instituties dragen bij aan coördinatie Markten zijn instituties Binnen de pensioensector zijn er meerdere markten Die functioneren niet altijd spontaan naar wens (ex ante) regulering + (ex post) toezicht Governance per niveau bekijken van PFG naar PSG Getrapte vertegenwoordiging binnen en buiten markten agentschapsrelaties 41 BREAKOUT-OPDRACHT maak groepjes (doornummeren) Vergelijk sector X met pensioensector (B2C + B2B) Groep 1: electriciteit Groep 2: mobiel telefoneren Groep 3: zorgverzekeringen Groep 4: kabeltelevisie Groep 5: busvervoer Groep 6: sociale woningverhuur (corporaties) Groep 7: betalingsverkeer Groep 8: ziekenhuiszorg Groep 9: water 42 21

22 ZOEK OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN Structuur / mate van concentratie aanbodzijde Structuur / mate van concentratie vraagzijde Prijsmechanisme Informatie(a)symmetrie Marktfalen Overheidsfalen Kenmerken productietechnologie (bv. netwerkeffecten) Aard van de regulering (prijzen, hoeveelheden, etc.) Organisatie van het toezicht Structuur gedrag resultaat 43 TERUGKOPPELING Waar zitten overeenkomsten? Waardoor komt dat? Waar zitten verschillen? Wat zijn essentiele verschillen? Is sector X beter dan pensioensector? In welk opzicht? Efficiëntie / effectiviteit / innovatie Wat zou pensioensector kunnen leren van sector X? Wat moet pensioensector niet overnemen van sector X? Evt. algemene conclusies over nut van marktwerking? 44 22

23 PENSION SYSTEM GOVERNANCE Wat is een pensioensysteem? Geen officiële definitie Term verwijst naar constellatie van regelingen + uitvoerders + instituties (wetten/regels, toezicht, etc.) Voorbeelden dimensies pensioensystemen Pijlers Soorten regelingen Financieringswijze Wie krijgt wanneer wat Welke pensioensystemen zijn beter dan andere? en hoe bepaal je dat objectief? 45 International comparisons Melbourne Mercer Global Pension Index (GPI) 3 criteria: adequacy (.4), sustainability (.35), integrity (.25) Global Ageing Preparedness Index (GAP) Allianz Pension Sustainability Index (PSI) 46 23

24 BISMARCK - BEVERIDGE 47 CLUSTERING

25 CLUSTERING 2 49 VERSCHILLEN TUSSEN LANDEN Demografie Economie Geografie Institutionele vormgeving Cultuur Implicatie: geen optimaal recept (maatwerk beter dan confectie) 50 25

26 INRICHTING VAN PENSIOENSTELSELS Actueel: keuzevrijheid en maatwerk Actueel: het SER-traject Actueel: PFP en de 6 pensioenpijlers 51 KEUZEVRIJHEID MAATWERK Keuzevrijheid: de mogelijkheid om te kiezen uit meerdere varianten binnen de pensioenregeling Of gaat het om keuzes tussen pensioenregelingen? Of de keuze voor de uitvoerder van de regeling? Vgl. zorgverzekeringen (basis + aanvullend) Maatwerk: het aansluiten van de pensioenregeling op de (toekomstige) behoeften van de pensioenontvanger One size fits all? Collectiviteit verhoogt efficiëntie (lage kosten) Maatwerk leidt tot effectiviteit ( goed resultaat) 52 26

27 WAAROM BEPERKTE KEUZEVRIJHEID? Paternalisme: mensen kunnen niet verstandig kiezen Of ze willen zich er niet in verdiepen Oplossing: keuze-archtectuur (met defaults) Efficiëntie: verplichte deelname maakt benutten van illiquiditeitspremie mogelijk En maakt intergenerationele risicodeling mogelijk Keuzevrijheid beperken Verplicht deelnemen voorkomt averse selectie Verplicht deelnemen voorkomt te weinig opbouwen Keuzevrijheid mogelijk Opties binnen de verplichte regeling Wat is de prijs van keuzevrijheid en wie betaalt deze? 53 MAATWERK IN PENSIOENEN Voorbeelden Degressieve opbouw / progressieve premie Risico en indexatie differentiëren tussen cohorten Variërende premie/opbouw (individuele differentiatie) Zie o.a. Nijman en Oerlemans (2008) NEA-paper nr. 8 Exogene verschillen: feiten en omstandigheden Bv. burgerlijke staat, woonsituatie, loopbaanhistorie Solidariteit versus privacy (bv. lifestyle) Middelt uit op populatieniveau Endogene verschillen: voorkeuren Bv. risicobereidheid, hoog/laag, pensioenleeftijd Zorgvuldig uitvragen (digitale adviseur, pensioenrobot) 54 27

28 IMPLICATIES EN COMBINATIES: DE MATRIX Keuzevrijheid kost meer geld dan maatwerk Beide leiden tot verminderde solidariteit (inleg opbouw) Houd uitvoeringskosten in de gaten (data-innovaties?) 55 HET SER-ADVIES HIEROVER Maatwerk Bv. differentiëren van risico s tussen cohorten Keuzevrijheid DB: hoog/laag, NP/OP, leeftijd DC: beleggingsprofiel 3e pijler: lump-sup vs. annuïteit Mensen beseffen dat keuzevrijheid niet gratis is Keuzestress, risico verkeerde keuzes, optuigen keuzes 40% wil er niet extra voor betalen Risico van calculerend gedrag Bv. Premiehoogte, lump-sum-uitkering 56 28

29 DE VIER VARIANTEN 1. Uitkeringsovereenkomst met degressieve opbouw a.variant 1A: nominaal (zeker + geen indexatie) b.variant 1B: reëel (voorwaardelijk + indexatie) 2. Nationale pensioenregeling 3. Persoonlijk pensioenvermogen met vrijwillige risicodeling 4. Persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling (biometrisch) en beleggingsrisico: a.opbouw IND; uitkering IND (HLN variant I) b.opbouw IND/COL; uitkering COL (HLN variant II) c.opbouw COL; uitkering COL interessant, maar onbekend 57 BEOORDELING VARIANTEN 58 29

30 DE VIERDE VARIANT Interessant, maar onbekend Variant doet denken aan persoonlijke pensioenrekening (PPR) van Netspar Elementen: Eigendomsrechten transparent Maatwerk (individueel of per collectiviteit) Risicodeling, maar met wie? Toekomstige generaties doen wel/niet mee? Afschaffen doorsnee-opbouw Voorwaardelijke uitkeringsrechten 59 VERKENNING VARIANT IVc Stap 1: uitwerken variant IVc Stap 2: doorrekenen uitwerkingen (pensioenresultaat) o.a. vergelijking met reële contract Stap 3: implicaties governance verplichtstelling toezicht (incl. zorgplicht) fiscaliteit Stap 4: omzetten opgebouwde rechten in pensioenkapitaal Juridisch / economisch / fondssplitsing? 60 30

31 TIJDLIJN (motto: Voortvarend doch zorgvuldig ) Eerste verkenningen voor de zomer Zowel uitwerking IVc als transitieproblematiek Ondertussen komt het kabinet met hoofdlijnennotitie In najaar e.e.a. samenbrengen en verder uitwerken Hamvraag: bereiken van draagvlak 61 PFP EN DE 6 PENSIOENPIJLERS Het driepijlersysteem (cappuccino-model) 0: sociale zekerheid (bijstand) 1: algemeen ouderdomspensioen 2: collectieve aanvullende pensioenregelingen 3: individuele pensioenproducten 4: besparingen en vermogensbronnen (b.v. eigen huis) 5: menselijk kapitaal: doorwerken en deeltijdpensioen Trend 1: onduidelijkheid wie waarover gaat Trend 2: integratie van de pijlers in persoonlijke financiële planning Trend 3: integratie van regelingen voor pensioen wonen - zorg 62 31

32 WAT HEBBEN WE HIER NU AAN? Actualiteiten Ontwikkelingen op 3 niveaus (fonds, sector, stelsel) Gereedschap voor analyse Institutioneel-economische begrippenkader Zelf nadenken hoe dit beter kan Evolutionair perspectief: hoe kan de Nederlandse pensioensector overleven? 63 VRAGEN & DISCUSSIE Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq vanderlecq@ese.eur.nl