Ontwikkelingen in het Nederlandse pensioenstelsel

Transcriptie

1 Ontbijtsessie Rabobank Nederland - KEO Ontwikkelingen in het Nederlandse pensioenstelsel Prof.dr. Fieke van der Lecq Cordares-leerstoel Pensioenmarkten 30 maart 2010 Programma 1. Hoe werkt het pensioenstelsel 2. Ontwikkelingen in de drie pijlers 1. de AOW 2. het aanvullende pensioen 3. pensioenverzekeringen 3. Thema s 1. goed pensioenfondsbestuur 2. duurzaamheid 3. financiële alfabetisering 4. Vragen en discussie 2 1

2 Praktische zaken ± 50 dia s in 1,5 uur Verduidelijkende / aanvullende vragen: svp interruptie Svp melden als ik jargon gebruik, te snel ga, o.i.d. Engelse termen op verzoek leverbaar 3 Pensioenstelsel World Bank Report (1994): Averting the Old-Age Crisis Definitie pensioen: In this study, pension spending is defined as old age/retirement, survivors/death and invalidity/disability payments based on past contribution records and non-contributory, universal flat or meanstested programs specifically targeted toward the old. Ergo: meerdere soorten pensioen: Ouderdomspensioen Invaliditeitspensioen Nabestaandenpensioen Vandaag alleen over ouderdomspensioen 4 2

3 Pensioenstelsel Nederland heeft driepijlersysteem (capuccino-model) Staatspensioen (AOW) Collectief aanvullend pensioen (het pensioen) Individuele pensioenverzekering (bv. lijfrente) Dit is in lijn met Wereldbankrapport Belangrijke verschillen in pensioensystemen Inkomensafhankelijk of inkomensonafhankelijk Omslagstelsel of kapitaaldekkingsstelsel Toegezegde premie (DC) of toegezegde uitkering (DB) In Nederland hebben we alle soorten regelingen en diverse mengvormen, bv. CDC, AOW-financiering 5 De 3 pijlers 1 e pijler: staatspensioen (AOW) Sociale Verzekeringsbank (SVB) 2 e pijler: collectief pensioen Ondernemingspensioenfonds (OPF) Bedrijfstakpensioenfonds (BPF) Beroepspensioenfonds (BrPF) 3 e pijler: individueel pensioen Pensioenfonds (aanvullende pensioenverzekering) Verzekeraars (lijfrente) Banken en verzekeraars (banksparen, levensloopsparen) 4 e pijler: andere bronnen van oudedagsinkomen Omgekeerde hypotheek 6 3

4 Nederland is uitzonderlijk (bron: APG, 2007) 100% 80% 60% First Pillar Second Pillar Third Pillar 40% 20% 0% Spain Germany France Italy UK Netherlands Switzerland 7 Nederland 2010 ± 600 pensioenfondsen ± 650 mrd. Stelsel: van pijlers naar bomen Wortels vergroeien Financiering via fiscus (inkomensafhankelijk) of premies (inkomensonafhankelijk)? Omslagstelstel of kapitaaldekking of beetje van beide? (Onbedoelde) effecten van franchise Takken raken vervlochten AOW afhankelijk van werkverleden? Pensioengaten in 1e en/of 2e pijler Zelfstandigen met/zonder pensioen Oplossingen in de vier pijlers combineren Toch even per sector bezien 8 4

5 Programma 1. Hoe werkt het pensioenstelsel 2. Ontwikkelingen in de drie pijlers 1. de AOW 2. het aanvullende pensioen 3. pensioenverzekeringen 3. Thema s 1. Goed pensioenfondsbestuur 2. Duurzaamheid 3. Financiële alfabetisering 4. Vragen en discussie 9 Bevolkingspiramide Nederland 10 5

6 Bevolkingspiramide Nederland Demografische ontwikkelingen in Nederland met animatie voor periode bevolking/cijfers/extra/piramide-fx.htm 11 Resterende levensverwachting 65-jarigen bron: CBS (2008) 12 6

7 AOW-verwachting 65-jarigen Bron: CBS (2008) vrouwen mannen ) Vrouwen: 21 jaar Mannen: 19 jaar Vrouwen: 16 jaar AOW Mannen: 14 jaar AOW 2009: Vrouwen: 22 jaar Mannen: 19 jaar Lage inkomens: 5 jaar korter Pensioenfondsen als ageing giants (cie.-frijns) 14 7

8 Ontwikkelingen: AOW Onvolledige opbouw (AOW) 1/7e van de bevolking heeft onvolledige AOW Deze fractie groeit Demografische ontwikkeling betaalbaarheid onder druk Omslagstelsel Ontgroening: minder jongeren / werkenden Dubbele vergrijzing: meer ouderen + worden ouder AOW spaarfonds is fictie (o.a. H. Versluis, ESB, 2000) Feminisering van de ouderdom / armoede Oplossingsrichtingen AOW-uitkeringen belasten AOW-leeftijd omhoog (67 70) Opbouwpercentage verhogen (50*2 = 40*2,5) Combineer 1e met 2e pijler (= AOW-franchise omlaag) 15 Ontwikkelingen: aanvullend pensioen Solidariteit: wie krijgt wat? Risicosolidariteit: ex post bekend (kanssolidariteit) Herverdelende solidariteit: ex ante bekend (solidariteit tussen risico s) Solidariteit tussen groepen Jongeren protesteren (jong ABP, AVV) Ouderen protesteren (Ned. bond voor pensioenbelangen, ouderenbonden) Elke maatregel treft groepen in verschillende mate Doorsneesysteem: doorsneepremie en doorsneeopbouw Implicaties voor de arbeidsmarkt Van wie zijn het vermogen en de buffer? (vgl. Optas) 16 8

9 Ontwikkelingen: aanvullend pensioen Transitionele arbeidsmarkt Pensioenstelsel beïnvloedt arbeidsaanbod en arbeidsvraag Nog geen pensioenfondsen voor zzp ers Van DB naar DC Invloed accountingsysteem IFRS op pensioenstelsel Risico bijstorten moet op balans van onderneming komen DB: defined benefit = toegezegde uitkering DC: defined contribution = toegezegde premie Wie draagt het risico? Bedrijf / fonds / deelnemer Indien deelnemer: compensatie via hogere premie? Zie volgende dia voor illustratie Wie beslist? 17 Simulation with equal contribution 18 9

10 Ontwikkelingen: aanvullend pensioen Europese pensioenmarkten (IORP-Richtlijn 2003/41/EC) Gelijk speelveld, import en export API: hybride pensioenuitvoerder Verplichtstelling onder druk Verplichte deelname (kleine verplichtstelling): vertrouwen in pensioenfondsen is afgenomen mensen willen hun eigen pensioen regelen Verplichtstelling (grote verplichtstelling) vast indeling van bedrijfstakfondsen ter discussie Gevolg: doorsneesysteem ook ter discussie Doorsneepremie + doorsneeopbouw volgende dia 19 Doorsneesysteem 20 10

11 Pensioenfondsbeheer Aan de linkerkant van de balans Pensioenpremies die zijn belegd Opbrengsten van de beleggingen Aan de rechterkant van de balans Pensioenrechten van deelnemers Pensioenrechten van gepensioneerden Pensioenrechten van slapers Dit moet in evenwicht zijn: dekkingsgraad DG 100% Vooruit rekenen naar de toekomst (met de rentevoet) Een beetje voorzichtiger is beter: DG 105% Voor elke 100 pensioenrechten is er t.z.t. 105 in kas 21 Wat te doen bij lage dekkingsgraad? Wachten tot het overgaat Rente en beurskoersen Jongeren en ouderen Voorspellen is moeilijk Premie verhogen Actieven en werkgevers betalen premie Dit versterkt conjunctuurcyclus Uitkeringen verlagen Geen inflatie-correctie (niet indexeren) Afstempelen (uitkeringen voor gepensioneerden verlagen) Pensioenregeling versoberen (allemaal minder rechten) Elke maatregel treft verschillende groepen 22 11

12 Wie bepalen wat er gaat gebeuren? Pensioenfondsen bepalen niet alles Wel: prijscompensatie (indexatie) Soms: afstempelen op uitkeringen Soms: verhogen van de premie van werknemers en werkgevers Sociale partners bepalen veel (bv. bij het cao-overleg) Verhogen van de premie Versoberen van pensioenregeling Overheid bepaalt in grote lijnen Wetgeving (vanuit Europa / Brussel en vanuit NL / Den Haag) Toezichthouders stellen grenzen en vereisten Financiële gezondheid (solvabiliteit), goed bestuur, enz. 23 Ontwikkelingen 3 e pijler (pensioenverzekeringen) Levensloopregeling Oorspronkelijk 4 doelen: kinderen, sabbatical, mantelzorg ouders en vervroegd pensioen Lage benuttingsgraad van de regeling In praktijk vooral gebruikt voor vervroegd pensioen Concurrentie tussen banken en verzekeraars Pensioensparen (Wetsvoorstel De Vries/Blok - Depla) AOW-belasting beïnvloedt spaargedrag? Concurrentie vanuit de API (verzekeraars zijn geen IORP) Uitvoeringskosten Onenigheid over wie duurder zijn: pensioenfondsen of verzekeraars 24 12

13 Hoezo pensioenmarkten Pensioenproductieketen Sociale partners: pensioenregeling (cao-onderhandeling) PUOs: uitvoering van de pensioenregeling Pensioenfonds, verzekeraar PUBs: uitvoeringsdiensten t.b.v. PUOs Verzekeraar, uitvoeringsbedrijf, ZAF Overige dienstverlening Consultants, vermogensbeheerders, fiduciair managers, etc. Elke schakel in de keten is een markt Vrager, aanbieder, product/dienst, transactiemechanisme Niet elke markt bestaat & niet elke markt werkt goed 25 Marktfalen en overheidsfalen Asymmetrische informatie Complexe producten Consumentenfalen Consumenten willen niet (uitstelgedrag) Consumenten kunnen niet (financiële ongeletterdheid) Insluitingseffecten Verplichte deelname Langetermijncontracten Schaalvoordelen Collectieve systemen Ontbrekende markten / incomplete markten Bv. langlevenrisico, inflatierisico Marktfalen impliceert niet dat overheid het kan/moet oplossen Overheidsfalen: verkeerde maatregel, te weinig / overshooting, timing, tijdinconsistent, effectverificatie, etc

14 Ontbrekende markt: zzp-pensioenen Probleem Steeds meer zzp-ers (± ) Meestal geen pensioen naast AOW Voorzover klant in 3 e pijler: individuele producten, dus minder soorten solidariteit en schaalvoordelen + conversierisico Oorzaak probleem Zzp-ers vallen buiten de sociale partners-polder Oplossingen Pensioenfonds voor zzp-ers Pensioenfondsen voor zzp-ers Betere pensioenverzekeringen voor zzp-ers Zie NEA-paper #24: Zelfstandigen Zonder Pensioen 27 Bestaande pensioenmarkten: nieuwe spelers PPI Bestemd voor DC-regelingen Valt onder Wft Binnenkort in de TK Multi-OPF Aangeboden aan EK Gat in de markt? Evidente behoefte (wetshistorie) Beperkingen, o.a. verplichte ringfencing Daardoor niet in alle marktbehoeften voorzien API Ook voor DB-regelingen valt onder PW/FTK Vormvrij (bv. Stichting, NV/BV, SE) let op zeggenschap Iedereen kan een API oprichten (bv. verzekeraars, vakbonden) 28 14

15 Programma 1. Hoe werkt het pensioenstelsel 2. Ontwikkelingen in de drie pijlers 1. de AOW 2. het aanvullende pensioen 3. pensioenverzekeringen 3. Thema s 1. Goed pensioenfondsbestuur 2. Duurzaamheid 3. Financiële alfabetisering 4. Vragen en discussie 29 Thema: goed pensioenfondsbestuur De regeling Doorsneesysteem: tot 45 e jaar meer betalen, na 45 e jaar meer opbouwen Lijkt neutraal, want elke generatie spaart voor zichzelf Mee- en tegenvallers komen echter ongelijk aan Pensioenfonds kan aan knoppen draaien Premie (werkgever betaalt 2/3e, werknemer betaalt 1/3e) Indexatie Beleggingsbeleid / -mix risico/rendementverhouding Sociale partners kunnen besluiten tot afstempelen Voorbeeld uit presentatie van Niels Kortleve (PGGM) voor VBA-congres 5 november

16 31 Dilemma s en discussie Vrijheid of solidariteit? Moet / mag je mensen tegen zichzelf beschermen? Maatwerk of schaalvoordelen? Leeftijdsafhankelijk sparen / beleggen / indexeren? Subsidiërende solidariteit afbouwen? Wie profiteren en wie betalen? Solidariteit binnen of tussen generaties? Arbeidsmarkteffecten Verdeling van risico en zeggenschap Transparantie of solidariteit? 32 16

17 Wie is solidair met wie + voor hoeveel euro? ongeveer 40 Ook in Engelse taal: Steenbeek & Van der Lecq, Costs and Benefits of Collective Pension Systems, 2007, uitg. Springer 33 Hoe veel pensioen? 34 17

18 Te veel pensioen? Sparen na het 72e levensjaar (inkomen > uitgaven) Hoog opbouwpercentage (Museumpleinakkoord) Langer werken lager opbouwpercentage mogelijk Of te hoge franchise? Ongelijke behandeling door franchise Proefschrift Mr. E.M.F. Schols-van Oppen ( ) AOW kan dan ook omlaag (of afgeschaft) In dat geval moet opbouwpercentage hoog blijven Daarom 1e + 2e pijler integraal bekijken 35 Van nominaal naar reëel pensioen (cie.-frijns) 36 18

19 Van nominaal naar reeel: hoe? Toezegging communicatie Nominale toezegging Hard, controleerbaar (FTK) Inflatie bepaalt tot 50% van pensioenresultaat Reele toezegging DG 25%pt lager Welke inflatieverwachting? Communicatie Nominaal: deelnemer kan er niks mee (geldillusie) Reel: wat kan deelnemer doen als het laag lijkt? Doorwerking naar pensioenregister + aansluiting 3e pijler 37 De fundamentele uitruil (cie.-goudswaard) 38 19

20 De uitvoering van regelingen Bekende markt: uitvoeringsdiensten (PUO-PUB) Schakel hoger: verantwoordelijkheid voor de uitvoering Partijen op de markt Vragers: sociale partners Aanbieders: PUO s (fondsen, verzekeraars, API s) Veelal dezelfde partijen & personele overlap Transactiemechanisme: aanbesteding Huidige praktijk: onuitvoerbare contracten toch uitgevoerd? Hoe zou deze markt gaan werken? Concurrentie tussen PUO s? Aansturing, zeggenschap, overstapkosten,. Goed idee? 39 Governance Market hierarchy Hierarchie: interne zeggenschap Markt: disciplinering door vraagzijde Principaal agent Prikkels Informatie / monitoring Straffen <=> insluiting Bij aanbesteding regeling: Hoe zorgen sociale partners dat bestuur in hun belang handelt? Bestuur ontslaan of regeling elders onderbrengen 40 20

21 Governance: Scholtens-norm De Scholtens-norm (rapport cie.-frijns pag.33) Pensioenfondsbestuur moet opstappen indien Reële DG in 1 jaar tijd > 50%-punt Reële DG in 3 jaar tijd > 100%-punt Dan ook bestuur Rechter benoemt curator evt. deelnemers naar ander fonds knip in fonds Interpretatie Rol toezichthouders? Extern (DNB) en intern (PFG) Rol sociale partners? Ontslaan van de eigen mensen? Marktoplossing mogelijk / beter? 41 Goed pensioenfondsbestuur: actueel debat Koşer Kaya / Blok: gepensioneerden in bestuur Stg. OPF, ABP, e.a.: deskundige externen in bestuur AVV: wie het meeste risico loopt, krijgt de meeste bestuurszetels Jongeren meer zetels dan ouderen CDC-regelingen minder zetels voor werkgever(s) ABP: deelnemersraad moet tanden krijgen Integratie deelnemersraad en intern verantwoordingsorgaan Deelnemersraad kan bestuur(sleden) naar huis sturen Samenstelling deelnemersraad afstemmen op populatie bestuur hoeft geen afspiegeling te zijn ABP: gepensioneerden krijgen loonindexatie ipv prijsindexatie Pensioen is uitgesteld loon Integenerationele solidariteit Maakt materieel weinig uit 42 21

22 Thema: duurzaamheid Pensioenen zijn enorme hoeveelheid geld beleggingsbeleid beinvloedt de samenleving Hoe duurzaam wordt er belegd? (Zembla, 2007) Waarom duurzaam beleggen? Uit gastcollege Johan van der Ende (CIO PGGM Investments) Long term horizon Outperformance Normative (belief) X Positive (opportunity)? To be seen Theoretical perspective: RI criteria make an extra restriction, which makes optimum less efficient 43 Wat kunnen pensioenfondsen doen? (dia PGGM) RI Policy Core themes - Weapons - Human rights - Climate change - Health - Corporate governance Investing - Responsible investments in all investments - New investments in ESG opportunities Engagement & Voting - Active ownership: engagements to improve ESG performance of companies/markets - Informed voting on all equities Exclusions - Based on our identity: weapons and human rights Implement RI Policy in all our funds Accountability - Inform stakeholders what we have done and why - Annual RI report; quarterly engagement reports - Transparency in holdings 44 22

23 Discussie Stel dat duurzaamheid geld kost Lagere rendementen OK? Wie bepaalt dat in een pensioenfonds? Uitsluitingsbeleid: hoe ver ga je? Grootste wapenleverancier =?? Het leger gebruikt toch ook wapens? Is kinderarbeid altijd fout? Wat is het alternatief? Kan het samengaan met scholing? Hoe weet je of het goed/fout zit? Moet je er bovenop zitten? Monitoringkosten. Willen / kunnen fondsen zich hiermee onderscheiden? 45 Thema: financiële alfabetisering 50% van de mensen begrijpt niet wat 50% is Hoe kunnen deze mensen over pensioen gaan nadenken? Rendement versus risico Wat voor risico? Rendement Inflatie Plaatjes maken 46 23

24 Indexatielabel (oud plan) 47 Financiele alfabetisering Niet kunnen versus niet willen 3 factoren cruciaal Informatie / kennis Besef van urgentie Gevoel van zelfvertrouwen Platform Centiq Financiele sector + brancheorganisaties Ondersteuners + voorlichters Onderzoekers Voor jongeren diverse projecten Jongeren helpen ouderen! Bv. Pensioenspreekuur

25 Meer informatie : pensioenaanspraakstatistieken : alles over je eigen pensioen : platform Centiq : over financiële producten : tips : tips voor financieel huishouden : tips voor financieel huishouden en dan kijken bij Vraag en Antwoord over kredietcrisis en pensioenen over hoe de financiële crisis is ontstaan (12 minuten; in het Engels) 49 Vragen? Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq vanderlecq@ese.eur.nl + 31 (0) (0)