In de Westerse wereld is het buikvet welhaast symbool. Sarcopenie (2) Doorbreek de anabole resistentie. Eiwitten, en nog veel meer.

Transcriptie

1 DOOR: gert e. schuitemaker Sarcopenie (2) Doorbreek de anabole resistentie Eiwitten, en nog veel meer. Aan sarcopenie, leeftijdsgebonden eiwitafbraak, wordt meestal pas aandacht besteed in een vergevorderd stadium wanneer de rollator al in het zicht is en de kans op vallen levensgroot is. Feitelijk zijn maatregelen dan al te laat om er werkelijk nog iets aan te kunnen doen. En áls het al in het vizier is, is vaak de enige voedingsmaatregel meer eiwitten. Maar hoe onvolledig blijkt dit te zijn. In de Westerse wereld is het buikvet welhaast symbool voor het bereiken van de middelbare leeftijd. Vanuit het schoonheidsideaal is bestrijding ervan zo onderhand volkssport nummer 1 en in het verlengde hiervan bestrijding van insulineresistentie, het metabool syndroom en ouderdomsdiabetes. Met insulineresistentie zijn we onderhand vertrouwd. Ondanks een verhoogde insulinespiegel reageren lichaamscellen niet adequaat op insuline waardoor ze glucose onvoldoende opnemen. Maar er is ook anabole resistentie. Vreemd genoeg is dit nog een relatief onbekend begrip. Het is het onvermogen van de spiercellen (deze zijn resistent) om adequaat te reageren op aanbod van eiwitten/ aminozuren uit de voeding. Deze conditie verergert met het klimmen der jaren en is een belangrijk onderdeel van sarcopenie. Officiële aanbevelingen lichaamsbeweging Er is voldoende bewijs dat fysieke inactiviteit een onafhankelijke risicofactor is voor insulineresistentie ORTHO

2 Voor anabole resistentie is de bewijsvoering alsnog minder solide. Voor het tegengaan van sarcopenie hebben verschillende officiële instanties aanbevelingen gedaan voor het type fysieke activiteit. Aanbevelingen van de American College of Sports Medicine en de American Heart Association focussen op aërobe activiteit met matige intensiteit, activiteit gericht op spierversterking, een minder zittend leven en ook nog risicomanagement. 2 De Society for Sarcopenia, Cachexia and Wasting Disease bevelen een combinatie aan van weerstandsoefeningen (onder andere Pilates) en aërobe training (zwemmen, fietsen, steppen, stevig wandelen), drie keer in de week gedurende 20 tot 30 minuten. 3 De Amerikaanse arts Al Sears heeft zich gespecialiseerd in wat de beste methode is om te bewegen om in een goede gezondheid te blijven. Zijn visie op dit gebied is de moeite waard om te bestuderen. 4, 5 Hij is vooral voor weerstandsoefeningen en kortstondige inspanningsoefeningen. Wat sarcopenie betreft haalt hij een studie aan waarin van ouderen en van jongeren spierbiopten werden vergeleken. 6 De ouderen deden gedurende een half jaar driemaal per week weerstandsoefeningen. Vóór deze periode waren de ouderen 59% zwakker dan de jongeren. Maar na het halve jaar bleek bij de ouderen de spierkracht met 50% te zijn verbeterd. Het opmerkelijke was dat de energie voor hun spierweefsel kon worden teruggevoerd op genexpressie. De expressie van de meeste verouderingsgenen die in de studie waren betrokken, waren weer teruggeschakeld naar jongere niveaus. Hieruit kan maar één conclusie getrokken worden: lichaamsbeweging, in het bijzonder weerstandsoefeningen, is een absolute must om veroudering tegen te gaan. Betekenis van voeding naast beweging Goede voeding en beweging gaan onvermijdelijk hand in hand. De Society for Sarcopenia, Cachexia and Wasting Disease beveelt in combinatie met lichaamsbeweging aan om vooral voldoende eiwitten binnen te krijgen en voldoende energie. 3 De Society is zich wel bewust dat uitsluitend eiwitsuppletie slechts verlies van spiermassa vertraagt. Voor versterking van de spierkracht wordt geopperd om aminozuren te nemen, extra verrijkt met leucine en eventueel creatine. In een placebogecontroleerd, dubbelblind onderzoek bij ouderen vergrootte creatine het effect van de lichaamsbeweging. 7 Hoe creatine werkt, is onduidelijk. Uit het onderzoek bleek bovendien dat in vergelijking met de placebogroep de creatinegroep significant meer gripkracht had en een groter uithoudingsvermogen. De BMI was evenwel niet verlaagd en ook ging het zitten-naar-staan niet gemakkelijker. De proefpersonen kregen de eerste week 20 gram en de tweede week 10 gram creatine per dag. Er zijn meerdere onderzoeken met creatine bij ouderen waaruit een positief effect op het spiermetabolisme bleek, vooral in combinatie met krachttraining en weerstandsoefeningen. 8 Vitamine D bemoedigend De recente bevindingen wat vitamine D betreft zijn bemoedigend. Meerdere onderzoeken laten zien dat niet alleen de botten verzwakken en fracturen toenemen bij onvoldoende vitamine D, maar ook blijkt er verlies van spierkracht bij lage spiegels De aanbeveling van de Society is om bij alle personen met sarcopenie in ieder geval de vitamine D-spiegel te meten. Is deze lager dan 100 nmol/l, dan moet deze vitamine aangevuld worden. In een onderzoek bleek suppletie met 800 IE vitamine D gedurende enkele maanden de spierkracht en -functie te vergroten. 11 In de nieuwe aanbevelingen van de Gezondheidsraad in Nederland wordt voor ouderen een vitamine D-serumspiegel aanbevolen van 50 nmol/l. 13 Onderzoekers in Korea vonden een relatie tussen een vitamine D-tekort enerzijds en sarcopenie, insulineresistentie en ontstekingsreacties anderzijds. 12 Voor de Korean Sarcopenic Obesity Study (KSOS) werden bijna 500 gezonde personen geselecteerd. Op basis van de spiermassa en de hoeveelheid buikvet werden de personen in een van de vier sarcopenie/obesitasgroepen verdeeld. De prevalentie van sarcopenie was 18% bij mannen en 25% bij vrouwen. Vrouwen met sarcopenie hadden vaker insulineresistentie en hogere CRP-waardes in vergelijking met vrouwen zonder sarcopenie. Bij mannen met sarcopenie was de vitamine D-concentratie significant lager in vergelijking met gezonde mannen. Bij zowel mannen als vrouwen werd een toename gezien van CRP-waardes en insulineresistentie bij een grotere hoeveelheid buikvet. Ook bleek de vitamine D-spiegel hoger bij een hogere spiermassa-index. Bij mannen werd een onafhankelijk verband gezien tussen sarcopenie, de vitamine D-spiegel en insulineresistentie. Bij vrouwen waren de mate van insulineresistentie en CRP-waardes voorspellende factoren voor sarcopenie. ORTHO

3 De functie van de vertakte aminozuren (BCAA s) valine, leucine en isoleucine en valine gaat veel verder dan alleen die van bouwsteen voor de spieren. Eiwitten en aminozuren Aanbevelingen van officiële instanties zijn meestal erg voorzichtig. Zo rijst de vraag of de aanbevelingen van de Society for Sarcopenia, Cachexia and Wasting Disease volledig zijn. Kan er nog meer gedaan worden, vooral om de anabole resistentie te breken? De Society beveelt eiwitrijke voeding en voldoende energie aan, maar zegt niets over de inname van koolhydraten/suikers en vetten om sarcopenie tegen te gaan. De reden die hiervoor gegeven wordt, is dat hierover weinig bekend is. Onderzoek waarop de Society zich onder andere baseert is de US Health, Aging and Body Composition Study. Deze studie liet zien dat ouderen in de leeftijd tussen 70 en 80 jaar die bij de 20% hoorden die de meeste eiwitten aten in drie jaar maar liefst 40% minder spiermassa hadden verloren in vergelijking met de groep (20%) met de laagste eiwitinname. 14 Eiwitten in combinatie met lichaamsbeweging lijkt effectiever dan eiwitten alleen. Een andere studie liet zien dat bij ouderen spieraanmaak met ongeveer 50% toenam met alleen een hoge eiwitinname, maar dat de aanmaak de 100% te boven ging wanneer tegelijkertijd weerstandsoefeningen werden gedaan. 15 Wanneer eiwitten een positief effect hebben op de spiermassa, dan kan dat ook verwacht worden van de aminozuren, de bouwstenen van eiwitten. In een placebogecontroleerde studie kregen 100 ouderen (leeftijd boven 65 jaar) die beduidend minder fysieke kracht hadden, gedurende drie maanden 12 gram aminozurensuppletie of placebo. 16 Bouwsteen en signaaltransductie in spiercellen? In bovengenoemd onderzoek bleek dat veel punten zoals loopafstand, traplopen en gripkracht significant waren verbeterd in de suppletiegroep tegenover de placebogroep. Dit onderzoek, gepubliceerd in 2005, is waarschijnlijk uitgevoerd zonder de kennis van nu betreffende aminozuren als signaalstoffen. 17 Hier lijkt een belangrijke rol weggelegd voor de vertakte aminozuren (BCAA; branched chain amino acids leucine, isoleucine en valine in de verhouding 2:1:1) en in het bijzonder voor leucine. Spelen deze aminozuren een geheel andere rol dan louter als onderdeel van de eiwitten met de voeding en zo als bouwstenen voor de spieren? De Italiaanse onderzoekers dr. Giuseppe d Antona en dr. Enzo Nisoli hebben hierover een omvangrijk en gedetailleerd overzichtsartikel geschreven. 18 Het gaat om signaaltransductie binnen de spiercellen. Voor de spiereiwitsynthese (muscle protein synthesis; MPS) wordt dit geregeld door het mtor-signaalpad met centraal het eiwit mtor (mammalian target of rapamycin). Het mtor-signaalpad controleert integraal de spiercelgroei. Het wordt van buitenaf geactiveerd door onder andere het hormoon insuline, de insuline-achtige groeifactor IGF-1, aminozuren, waaronder leucine, en de ontstekingsmediator TNF-alfa. Oók oxidatieve stress beïnvloedt dit signaalpad. 19 mtor reageert ook op de redox-status binnen de cel. Van weerstandsoefeningen is bekend dat ze het mtorsignaalpad stimuleren en zo de spiereiwitsynthese bevorderen. Met het ouder worden vermindert de mtor-signaalpad-functie langzamerhand waarmee de eiwitaanmaak wordt gereduceerd. Leucine tegen insuline- én anabole resistentie? Binnen de essentiële aminozuren spelen de vertakte aminozuren (BCAA s) en in het bijzonder leucine een cruciale rol bij de spiereiwitsynthese. 18 Leucine lijkt inderdaad een belangrijke signaalnutriënt te zijn op onderdelen van het mtor-signaalpad. Het reguleert de eiwitsynthese door stimulering van dit pad, onafhankelijk van insuline. Mogelijk zelfs dat alleen leucine van de BCAA s effect heeft op het mtor-signaalpad. D Antona wijst er in een persoonlijke communicatie op dat leucine zowel de eiwitstofwisseling als de suikerstofwisseling stimuleert via het mtor-signaalpad. 20 De eiwitsynthese wordt door leucine bevorderd via stimulering van het anabole effect van insuline en waarschijnlijk ook vanwege een verbetering van de insulinegevoeligheid. Kortom, leucine verbetert mogelijk zowel de insulineresistentie (opname van glucose in de 220 ORTHO

4 spiercellen) als de anabole resistentie. Het lijkt erop dat dit aminozuur de gevoeligheid voor insuline verhoogt en de resistentie tegen eiwitten/aminozuren uit de voeding vermindert. Verreweg het meeste onderzoek is van de laatste jaren. Research tot nu toe wijst in de richting dat resistentie, of dat nu insulineresistentie is of anabole resistentie, kan worden behandeld met weerstandsoefeningen en essentiële aminozuren, in het bijzonder van leucine. Sleutelwoord hierbij is verbetering van de signaaltransductie. Daardoor wordt de therapieresistentie verminderd en wordt het lichaam gevoelig voor therapie, zowel van voeding, voedingssupplementen en weerstandsoefeningen. Voor de praktijk Leucine lijkt dus de meest werkzame te zijn van de vertakte aminozuren, de BCAA s. Deze aminozuren zijn zeer bekend onder bodybuilders als eiwitsparende (anti-katabole) aminozuren. Leucine is verkrijgbaar als supplement, al of niet samen met de andere BCAA s: leucine, isoleucine en valine (2:1:1). Wei-eiwit bevat niet alleen alle essentiële en niet-essentiële aminozuren, maar is de rijkste bron van de BCAA s. Verder is leucine in volgorde van hoeveelheid (hoog naar laag) te vinden in peulvruchten (vooral sojabonen en linzen), in vlees en vis, schaaldieren, noten, pinda s, amandelen en in zekere mate in eieren. In een studie werd bij jongeren en ouderen het effect bestudeerd op de spierstofwisseling van suppletie met de essentiële aminozuren (totaal 6,7 gram, inclusief 1,7 gram leucine) of met deze zelfde aminozuursuppletie met totaal leucine (2,8 gram). 21 Het bleek dat de aminozurensuppletie met extra leucine in de ouderengroep een positief effect had en niet in de groep met de lagere leucine-inname. Bij de jongeren hadden beide hoeveelheden leucine een even groot positief effect. Ouderen blijken dus meer leucine nodig te hebben om een effect te laten zien. Het algemene suppletieadvies van d Antona is om wanneer de oudere persoon geen oefeningen doet twee keer per dag 1,25 gram leucine te geven met de maaltijd. 24 Doet de persoon wel weerstandsoefeningen, dan is het advies om binnen 2 uur voor of na de training 2,5 gram leucine te geven om de anabole resistentie tegen te gaan. In een Amerikaans onderzoek werd een supplement met BCAA s, taurine, B-vitamines en antioxidatieve plantenextracten getest bij 31 personen van middelbare leeftijd met een gezonde en actieve levensstijl. 22 De formule in poedervorm bestond uit vitamine B5 (20 mg), vitamine B6 (6 mg), vitamine B12 (250 mcg), foliumzuur (400 mcg), taurine (500 mg), leucine (2000 mg), isoleucine (500 mg), valine (500 mg) en verder quercetine (100 mg), groenethee-extract (50 mg), druivenextract met flavonoïden (25 mg) en Uncaria tomentosa (Cat s Claw) (100 mg). De proefpersonen slikten 28 dagen lang een placebo, gevolgd door een week zonder suppletie. Vervolgens gebruikten zij 28 dagen lang het te onderzoeken supplement. Door de suppletie verbeterde de ontstekings-marker IL-6 en het energieniveau van de proefpersonen significant. Bij de mannen daalde de concentratie alfa-1-antichymotrypsine (een stof die wordt geproduceerd bij ontstekingen) en creatinekinase. Ook verminderde het algehele pijnniveau en de ervaren gewrichtspijn, terwijl het sprongvermogen en de gripkracht verbeterden. Onder de vrouwen verbeterde het evenwicht (een risicofactor voor heupfracturen) en de subjectieve angst. Niet alleen sarcopenie D Antona en Nisoli zijn stellig in hun mening dat de eiwitinname en vooral de inname van de BCAA s de aanbevolen hoeveelheid (RDA; ADH) te boven dient te gaan om niet alleen sarcopenie en insulineresistentie te behandelen, maar ook overgewicht, osteoporose, ouderdomsdiabetes, chronisch hartfalen, cardiovasculaire ziekten, neurologische aandoeningen en spierziekten als gevolg van hormoonmedicatie (prednison). 18 Meer eiwitten verhogen de signaaltransductie via leucine en daarmee de spiereiwitsynthese, verhogen het verzadigingsgevoel, ver-beteren de glucosetolerantie en de samenstelling van de spiervezels. Een rol voor omega 3-visvetzuren? Tot zover de effecten van de eiwitten en aminozuren bij Aantal wetenschappelijke artikelen Jaar Aantal publicaties in MEDLINE met in de titel/ samenvatting signal transduction, chronologisch gerangschikt van 1977 tot ORTHO

5 Omega 3-vetzuren hebben het gunstige effect dat de anabole resistentie erdoor verminderd wordt. sarcopenie. Uit recent onderzoek blijkt dat niet alleen leucine en insuline het mtor-signaalpad beïnvloeden, maar ook de omega 3-vetzuren EPA en DHA. D Antona zegt hierover: momenteel zijn er nog maar weinig studies over de effecten van omega 3-visvetzuren en sarcopenie. Toch is de interesse gewekt vanwege een mogelijke werking op het mtor-signaalpad. Hoe het precies werkt, is nog onbekend. Maar een verband tussen de vetzuren, BCAA s en insuline is zeker interessant om te onderzoeken. 20 Dr. Gordon Smith en collega s van de Washington University School of Medicine in Sint Louis (VS) onderzochten in een gecompliceerde, maar slim opgezette humane studie of deze omega 3-vetzuren de gevoeligheid van de spier voor het hoge aanbod aan aminozuren en insuline in het bloed konden verhogen en zo de anabole resistentie breken. 23 In dierstudies was dit al vastgesteld. Een onderzoek met omega 3-vetzuren Zestien gezonde proefpersonen ouder dan 65 jaar kregen gedurende acht weken een placebo of suppletie van dagelijks 4 capsules met in totaal 1860 mg EPA en 1500 mg DHA (de vetzuren als ethylesters). Gekeken werd naar de mate van spiereiwitsynthese (MPS) en bepaalde onderdelen van het mtor-signaalpad. De metingen werden verricht tijdens de normale basale omstandigheden, direct na absorptie en na een infuus met grote hoeveelheden aminozuren en insuline. De placebo liet bij alle metingen geen effecten zien. De vetzuren bleken geen effect te hebben op de MPS bij meting onder de basale omstandigheden, maar liet wel zien dat de toevoer van aminozuren en insuline de MPS significant deed toenemen. De verschillende parameters van het mtor-signaalpad lieten ook een verbetering zien, waarvan een aantal significant. Blijkbaar hadden de omega 3-vetzuren een gunstig effect onder de ongewone omstandigheid van de hoge concentraties aminozuren en insuline in het bloed bij de onderzochte ouderen. De anabole resistentie bleek erdoor verminderd te worden. De vetzuren faciliteerden als het ware de MPS en brachten de kunstmatige conditie, gecreëerd met de hoge aminozuren en insuline, weer terug naar fysiologische omstandigheden zoals die normaal zijn op jongere leeftijd. Het experiment was uitgevoerd met gezonde ouderen die geen ontstekingen onder de leden hadden. Dat de omega 3-visvetzuren toch een effect hadden, wijst erop dat de anti-inflammatoire eigenschappen van de vetzuren niet verantwoordelijk zijn voor het helpen doorbreken van de anabole resistentie. Ook de waarneming in dit experiment dat de suikerstofwisseling niet noemenswaardig veranderde, wijst des te meer in de richting dat de vetzuren hun spierversterkende werking hebben via het mtor-signaalpad. De onderzoekers concludeerden op basis van dit kunstig opgezette experiment dat omega 3-vetzuren de MPS bij ouderen stimuleert en dat de vetzuren mogelijk nuttig zijn voor de preventie en behandeling van sarcopenie. Nog een onderzoek met omega 3-vetzuren Schotse onderzoekers onder leiding van dr. Stewart Gray deden een verkennende studie naar het effect van de combinatie van weerstandsoefeningen en omega 3-vetzuren. De resultaten hiervan maakten ze in september tijdens het British Science Festival in Aberdeen bekend. 24 Al eerder hadden ze in een dierstudie geconstateerd dat visoliesuppletie een anabool effect heeft op de spiermassa van ratten. 25 Voor het humane vervolgonderzoek werden 14 vrouwen van 65 jaar en ouder verdeeld in twee groepen. De helft van de vrouwen kreeg dagelijks een visoliesupplementen in hoge dosering (4 gram met daarin 1700mg EPA en 400mg DHA) en de andere helft kreeg dagelijks een placebo (olijfolie). De vrouwen volgden gedurende 12 weken een trainingsprogramma met weerstandsoefeningen. De training bestond uit twee sessies van 30 minuten met oefeningen voor de beenspieren. 222 ORTHO

6 Het onderzoek liet zien dat met visoliesuppletie na de weerstandsoefeningen de spierkracht van de beenspieren van de oudere vrouwen significant vergrootte. Bij vrouwen die visolie hadden gekregen, was de spierkracht na drie maanden trainen met 20% toegenomen. Bij de vrouwen in de placebogroep was de spierkracht met 11% toegenomen. Gray 26 voegt hier desgevraagd aan toe: de vrouwen waren na die 12 weken al veel beter in staat om hun dagelijkse taken te volbrengen. Bovendien bleek uit gesprekken dat ze weer meer gevoel voor plezier hadden. Velen vonden het jammer dat het onderzoek was afgelopen. Ze hadden er schik in gehad. Gray en zijn collega s hopen nu met een vervolgstudie aan te kunnen tonen dat visoliesuppletie helpt bij de behandeling van sarcopenie. In ORTHOmagazine nr.1, 2013, het laatste deel van deze 3-serie met aanvullende therapeutische aanbevelingen. De invloed van stille ontsteking en oxidatieve stress op sarcopenie biedt veelbelovende behandelingsmogelijkheden. Amsterdam. Low vitamin D and high parathyroid hormone levels as determinants of loss of muscle strength and muscle mass (sarcopenia): the Longitudinal Aging Study Amsterdam. J Clin Endocrinol Metab 2003; 88(12): Wicherts IS, van Schoor NM, [..], Lips P. Vitamin D status predicts physical performance and its decline in older persons. J Clin Endocrinol Metab 2007; 92(6): Bischoff HA, Stähelin HB, [..], Conzelmann M. Effects of vitamin D and calcium supplementation on falls: a randomized controlled trial. J Bone Miner Res 2003; 18(2): Kim TN, Park MS, [..], Choi KM. Relationships between Sarcopenic Obesity and Insulin Resistance, Inflammation, and Vitamin D Status:The Korean Sarcopenic Obesity Study (KSOS). Clin Endocrinol (Oxf) 2012 [Epub ahead of print] 13. Gezondheidsraad. Evaluatie van de voedingsnormen voor vitamine D. Den Haag: Gezondheidsraad, 2012; publicatienr. 2012/15. ISBN Houston DK, Nicklas BJ, [..], Kritchevsky SB; Health ABC Study. Dietary protein intake is associated with lean mass change in older, community-dwelling adults: the Health, Aging, and Body Composition (Health ABC) Study. Am J Clin Nutr 2008; 87(1): Golbidi S, Badran M, Laher I. Antioxidant and antiinflammatory effects of exercise in diabetic patients. Exp Diabetes Res 2011 [Epub ahead of print] 2. Nelson ME, Rejeski WJ, [..], Castaneda-Sceppa C. Physical activity and public health in older adults: recommendation from the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Med Sci Sports Exerc 2007; 39(8): Morley JE, Argiles JM, [..], Anker SD; Society for Sarcopenia, Cachexia, and Wasting Disease. J Am Med Dir Assoc Jul;11(6): Sears A. P.A.C.E. Wellness Research & Consulting, Inc, Sears A Melov S, Tarnopolsky MA, [..], Hubbard A. Resistance exercise reverses aging in human skeletal muscle. PLoS One 2007; 2(5):e Stout JR, Sue Graves B, [..], Walter AA. Effects of creatine supplementation on the onset of neuromuscular fatigue threshold and muscle strength in elderly men and women (64-86 years). J Nutr Health Aging 2007; 11(6): Waters DL, Baumgartner RN, [..], Vellas B. Advantages of dietary, exercise-related, and therapeutic interventions to prevent and treat sarcopenia in adult patients: an update. Clin Interv Aging 2010; 5: Visser M, Deeg DJ, Lips P; Longitudinal Aging Study 15. Jensen GL. Inflammation: roles in aging and sarcopenia. J Parenter Enteral Nutr 2008; 32(6): Scognamiglio R, Piccolotto R, [..], Avogaro A. Oral amino acids in elderly subjects: effect on myocardial function and walking capacity. Gerontology 2005; 51(5): Schuitemaker GE. Sarcopenie (1). Leeftijdsgebonden spierafbraak. ORTHOmagazine 2012; 30(5): D Antona G, Nisoli E. mtor signaling as a target of amino acid treatment of the age-related sarcopenia. Interdiscip Top Gerontol 2010; 37: Kim DH, Sarbassov DD, [..], Sabatini DM. mtor interacts with raptor to form a nutrient-sensitive complex that signals to the cell growth machinery. Cell 2002; 110(2): Persoonlijke communicatie dr. Giuseppe D Antona, Universiteit van Pavia; 17 september Katsanos CS, Kobayashi H, [..], Wolfe RR. A high proportion of leucine is required for optimal stimulation of the rate of muscle protein synthesis by essential amino acids in the elderly. Am J Physiol Endocrinol Metab 2006; 291(2):E Dunn-Lewis C, Kraemer WJ, [..], Volek JS. A multi-nutrient supplement reduced markers of inflammation and improved physical performance in active individuals of middle to older age: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Nutr J 2011; 10: Smith GI, Atherton P, [..], Mittendorfer B. Dietary omega-3 ORTHO

7 fatty acid supplementation increases the rate of muscle protein synthesis in older adults: a randomized controlled trial. Am J Clin Nutr 2011; 93(2): Could fish oil be key in protecting the elderly against muscle deterioration? University of Aberdeen; September Kamolrat T, Gray SR, Carole Thivierge M. Fish oil positively regulates anabolic signalling alongside an increase in wholebody gluconeogenesis in ageing skeletal muscle. Eur J Nutr 2012 [Epub ahead of print] 26. Persoonlijke communicatie dr. Dr. Stewart Gray, Universiteit van Aberdeen; 25 september 2012 ( advertentie ) D r. G e r t e. s c h u i t e m a k e r gewrichten en voeding gewrichtspijn ontstekingen reuma artrose sportblessures mediterrane voeding omega 3-visolie vitamine D glucosamine astaxanthine o r t h o c o m m u n i c at i o n s & s c i e n c e 224 ORTHO