Tumormarkers. Oncologie in perspectief 16 juni 2016 Cynthia Holterhues AIOS interne geneeskunde

Transcriptie

1 Tumormarkers Oncologie in perspectief 16 juni 2016 Cynthia Holterhues AIOS interne geneeskunde

2 Inhoudsopgave Wat zijn tumormarkers? Welke tumormarkers horen bij welke kanker? Wanneer is het bepalen van tumormarkers van waarde? Wanneer niet? Andere oorzaken dan kanker voor verhoging van tumormarkers?

3 Wat is een tumormarker? Enzymen of co-enzymen Hormonen (calcitonine) Oncofoetale antigenen (AFP, CEA) Carbonhydrate epitopes herkent door bij monoklonale antilichamen (Ca 15.3, Ca 19.9, Ca 125) Receptoren (oesotrogeen en progestogeen) Genetische mutaties (BRCA)

4 Waar moet een marker aan voldoen? Het moet aanwezig zijn in of gemaakt worden door de tumor Niet aanwezig zijn in gezond weefsel Plasmawaarde moet representatief zijn voor de grootte/activiteit van de tumor Korte halfwaarde tijd Makkelijk te detecteren

5 Welke tumormarkers horen bij welke kanker?

6

7 PSA Prostaat Specifiek Antigeen Wordt gemaakt in de prostaat Zorgt voor vervloeiing van het zaad Opsporen + follow-up prostaatcarcinoom 1% ook gemaakt in speeksel- en melkklieren Hoe ouder, hoe hoger Ook verhoogd bij: Prostatitis Rectaal toucher BPH

8 CEA Carcino-Embryonaal-Antigeen Glycoproteine dat betrokken is bij celadhesie Wordt geproduceerd gedurende de foetale ontwikkeling Colorectaal-, maag-, pancreas-, long-, mamma carcinoom en medullair schildkliercarcinoom Vals verhoogd bij: Roken Hepatitis Cirrose Colitis

9 Casus

10 Ca 19.9 Cancer antigen 19-9 (glycoproteine) Aanwezig op epitheel van pancreas, maag en galblaas Ook bij blaascarcinoom Follow-up Lage sensitiviteit, dus niet geschikt voor screening Ook verhoogd bij: Pancreatitis Galstenen CF Hepatitis

11 Ca 125 (MUC 16) Antigen, mucine glucoproteine in embryonaal weefsel Ovarium-, mamma-, long- en coloncarcinoom Respons behandeling, prognose, follow-up Ook verhoogd bij; Pneumonitis Pericarditis Peritonitis Cirrose Endometriose Zwangerschap Menstruatie

12 Ca 15.3 Mucine glycoproteïne ookwel mucin 1 Melkklierweefsel Mamma-, ovarium-, maag-, colon- en longcarcinoom T ½: 5-7 dg Ook verhoogd bij: Nierfalen Zwangerschap Gynaecologische aandoeningen Vitamine B te kort Levercirrose Hepatitis/ Pancreatitis

13 Casus: mammacarcinoom

14 S100B Laag gewichts calcium-bindend proteine Melanoom Ook verhoogd bij: Infectie Hersenschade

15 LDH Lactaatdehydrogenase Aspecifiek Celverval

16 Casus: Pt S, 53 jr Beloop: 2014: melanoom op de rug. pt3n1 wv excisie Aug 2015: botmetastasen Sept 2015: start dabrafenib Nov 2015: Goede respons switch naar pembrolizumab Mrt 2016: progressie swicht naar dabrafenib+ trametinib Mei 2016:partiele respons

17 Casus

18 Beloop S100

19 Testiscarcinoom B-HCG, AFP en LDH B-HCG en AFP 85% verhoogd bij non-seminomen Behandeling mede afhankelijk van hoogte tumormarkers Daling conform halfwaardetijd tijdens behandeling, geeft chemosensitiviteit weer: AFP 5-7 dg Beta-HCG uur

20 Stadiering Testiscarcinoom Klinisch stadium I tumor beperkt tot de testis I: genormaliseerde β-hcg en α-fp en geen radiologische ziektelokalisaties. I s: verhoogde én oplopende β-hcg en/of α-fp waarden zonder radiologische ziektelokalisatie(s). Klinisch stadium II Iymfekliermetastasen onder het diafragma IIA: diameter 2 cm IIB: diameter >2 cm en 5 cm IIC: diameter >5 cm Klinisch stadium III Iymfekliermetastasen boven het diafragma III M1: mediastinale metastasen diameter <2 cm III M2: mediastinale metastasen diameter 2-5 cm III M3: mediastinale metastasen diameter >5 cm III N1: supraclaviculaire metastasen diameter <2 cm III N2: supraclaviculaire metastasen diameter 2-5 cm III N3: supraclaviculaire metastasen diameter >5 cm. Klinisch stadium IV extranodale metastasen IV L1; longmetastasen <3 in aantal en 2 cm in diameter IV L2: longmetastasen >3 in aantal en 2 cm in diameter IV L3: longmetastasen >2 cm diameter IV H: levermetastasen IV B: bot- en hersenmetastasen IV S: verhoogde β-hcg en/of α-fp waarden na retroperitoneale lymfeklierdissectie

21 Beta-HCG Humaan choriongonadotrofine Testiscarcinoom, kiemceltumoren NET, blaas-, nier, cervix-, prostaat-, long- hoofd/hals-, GIcarcinomen en lymfomen T1/2: uur Stadiering, follow-up Embryonaalcel of choriocarcinomen Ook verhoogd bij: Hypogonadisme Tumorlyse Marijuana

22 AFP Alpha-foeto-proteine Foetale embryonaal zak Non-seminoom kiemceltumoren en hepatocellulair carcinoom T1/2: 5-7 dg Vals-verhoogd bij: Cirrose Hepatitis Alcohol Roken Tumorlyse

23 Wanneer is het bepalen van waarde? Screening Differentiaal diagnose Stadieren van kanker Tumorload schatten Meten van ziekte progressie Evaluatie van ingestelde behandeling

24 Wanneer niet bepalen? Screening!

25 Oorzaken verhoging tumormarkers Maligniteit Infectie Zwangerschap Nierfunctiestoornissen Levercirrose Roken Drugs

26 Vals-positief

27

28 Wat kost het? Tumormarkers : 9-25 euro Alfa-foetoproteine 9,65 CA 125 9,71 CA ,71 CA ,71 CEA 9,10 PSA 9,11 PSA ratio 18,22

29 Conclusie Tumormarkers zijn weinig sensitief en weinig specifiek. Het bepalen van een tumormarker is voornamelijk van waarde bij het meten van effectiviteit van behandeling en follow-up. Een lage tumormarkers sluit een maligniteit niet uit.

30

31 Referenties Serum Tumor Markers, Perkins et al. Am Fam Physician 2003;68: Copyright 2003 American Academy of Family Physicians. The values of the tumor marker Ca 15.3 in diagnosing and monitoring breast cancer. Cancer 68: ,1991 Early versus delayed treatment of relapsed ovarian cancer ( MRC OVO5/EORTC 55955): a randomised trial. Lancet 2010 Demonstration of tumor-specific antigens in human colonic carcinomata by immunological tolerance and absorption techniques. Gold et al 1964

32