Leesbevordering en ICT: Een analyse van Boekenzoeker.org

Transcriptie

1 Leesbevordering en ICT: Een analyse van Boekenzoeker.org Gert Nulens Marie Daems Studies on Media Information and Telecommunication Vrije Universiteit Brussel Eindrapport in opdracht van Stichting Lezen Vlaanderen met steun van de Nederlandse Taalunie. is een initaitief van de Nederlandse Taalunie, Stichting Lezen Nederland en Stichting Lezen Vlaanderen.

2 Dit rapport kwam tot stand in opdracht van Stichting Lezen Vlaanderen vertegenwoordigd door Majo de Saedeleer. Met steun van de Nederlandse Taalunie. Het onderzoek werd uitgevoerd door het onderzoekscentrum SMIT van de Vrije Universiteit Brussel vertegenwoordigd door Prof. dr. Caroline Pauwels. Volgende SMIT-onderzoekers voerden het onderzoek uit: Gert Nulens en Marie Daems. Vanuit Stichting Lezen werden zij ondersteund door Majo de Saedeleer en Rune Buerman SMIT/VUB Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder de voorafgaande en schriftelijke toestemming van de auteurs. ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 2

3 Inhoud 1 Inleiding Situering Boekenzoeker Leesbevordering, ICT en jongeren Leesgedrag en leescultuur van jongeren Jongeren en ICT ICT en cultuurbevordering ICT en leesbevordering Survey omtrent Boekenzoeker.org Opzet van de online survey Resultaten Conclusie Website-analyse Boekenzoeker.org Focusgroepgesprekken Bibliografie...56 ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 3

4 1 Inleiding Dit document is een verslag van de onderzoeksresultaten van een studie die de Boekenzoeker wil analyseren. is een initaitief van de Nederlandse Taalunie, Stichting Lezen Nederland en Stichting Lezen Vlaanderen. De Boekenzoeker is de website gelinkt aan het project Fahrenheit 451. Dit project beoogt leesbevordering bij 15-plussers in het Beroeps en Technisch Secundair Onderwijs in Vlaanderen. Fahrenheit 451 is één van de leesbevorderingsprojecten van Stichting Lezen Vlaanderen. Na een pilootfase achtten de initiatiefnemers het nuttig en noodzakelijk om de Boekenzoeker op een gefundeerde wijze te evalueren. Hiervoor werd een beroep gedaan op het onderzoekscentrum voor Studies on Media Information and Telecommunication (SMIT) van de Vrije Universiteit Brussel. SMIT verricht ondermeer onderzoek naar virtuele cultuurparticipatie in Vlaanderen in het kader van het onderzoeksconsortium Steunpunt Re-Creatief Vlaanderen. De volledige studie bestaat uit vier delen. In de eerste plaats wordt een bondige literatuurstudie geschreven inzake jongeren, ICT en leesbevordering. Er wordt vertrokken van brede concepten als leesgedrag en leescultuur. Vervolgens wordt de focus verschoven naar Informatie- en CommunicatieTechnologieën (ICT) waaronder Internet en de nieuwe opportuniteiten van deze media voor cultuurbevordering met bijzondere aandacht voor de specifieke doelgroep jongeren. Tenslotte wordt leesbevordering in verband gebracht met ICT en worden een aantal buitenlandse initiatieven opgesomd. De overige delen van de studie hebben betrekking op het empirisch luik. Eerst wordt de Boekenzoeker geëvalueerd aan de hand van een online survey die aan de website wordt gelinkt. De survey peilt naar de socio-demografische achtergrond van de bezoekers, naar de motivatie en frequentie van het bezoek, naar de appreciatie van de website, naar de impact van het bezoek en naar het leesgedrag. In het rapport wordt de opzet van de online survey die aan de website Boekenzoeker.org werd gekoppeld, toegelicht. De verschillende variabelen worden kort voorgesteld. Van bepaalde variabelen zal de schaalconstructie bondig worden toegelicht. Daarna volgen de analyses. Vervolgens wordt een objectieve evaluatie van de website gepresenteerd. Deze evaluatie gebeurde via een gestandaardiseerde checklist die op basis van recente literatuur is samengesteld. Hiervoor wordt vooral een beroep gedaan op literatuur uit ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 4

5 het usability-domein. Het kritisch analyseren van de website resulteert in enkele voorzichtige aanbevelingen. Het laatste deel van de studie bestaat uit focusgroepgesprekken met de doelgroep die de Boekenzoeker tracht te bereiken. Op basis van de resultaten uit de voorgaande delen werden bepaalde stellingen voorgelegd aan de gesprekspartners. Deze gesprekken moeten de voorlopige conslusies uit de voorgaande delen uitdiepen en nuanceren. Vooaleer van start te gaan met de eigenlijke studie wordt de Boekenzoeker kort gesitueerd binnen de werking van Stichting Lezen en van Fahrenheit 451. ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 5

6 2 Situering Boekenzoeker Stichting Lezen Vlaanderen heeft als belangrijkste doelstelling het verbeteren van de leescultuur en het leesklimaat in Vlaanderen. Hoewel de doelgroep van Stichting Lezen in principe alle leeftijdscategorieën omvat, gaat momenteel bijzonder veel aandacht naar leesbevordering voor kinderen en jongeren. Stichting Lezen heeft immers bij haar oprichting de opdracht gekregen om reeds bestaande leesbevorderingsprojecten voor kinderen en jongeren te coördineren. Enkele grote projecten die Stichting Lezen momenteel stuurt zijn: de Jeugdboekenweek, de Kinderen Jeugdjury, de Voorleescampagne en Fahrenheit 451 (Stichting Lezen, 2005). Dit laatste project richt zich op 15-plussers uit het Beroeps en Technisch Secundair Onderwijs. Fahrenheit 451 wil deze jongeren op een speelse en creatieve manier aanzetten om meer boeken te lezen. Voor dit project wordt samengewerkt met scholen. Stichting Lezen biedt de deelnemende scholen een volledig lees- en leerpakket op maat van de 15-plussers uit het BSO en TSO (Fahrenheit 451, 2005). Er werd gekozen voor een laagdrempelige aanpak die aansluit bij de interessesfeer van de doelgroep. Er wordt getracht om jongeren naar boeken te leiden via een website en via gesprekken met auteurs en bekende lezers. Het project beoogt bovendien de creatieve verwerking van een boek dat tijdens een gezamelijk feestmoment wordt getoond. Tijdens dat feestmoment komen de deelnemende klassen samen en tonen elkaar hun interpretatie van een bepaald boek (Fahrenheit 451, 2005). Fahrenheit 451 stelt de leefwereld van de 15-plussers centraal. Niet de literaire canon maar de lezer vormt het vertrekpunt van het project. Stichting Lezen inspireerde zich voor deze aanpak op het Britse concept Reader Development. Dit concept, dat sinds het einde van de jaren 80 opgang maakt in Britse bibliotheken, staat voor een andere, minder elitaire kijk op leesbevordering (Opening the Book, 2005). Veel leesbevorderingsprojecten vertrekken immers van de auteurs of de boeken zelf. Sommige jongeren worden afgeschrikt door die klassieke aanpak. Fahrenheit 451 wil lezen hipper maken. Eén van de doelstellingen is om het imago van het lezen te verhogen. De leeservaringen van bekende lezers, die jongeren aanspreken, kunnen daarbij een belangrijk hulpmiddel zijn. Een ander instrument is het Internet. De jongeren van vandaag worden immers beschouwd als de Internet-generatie. Zij zouden het vlotst met de nieuwe media kunnen omgaan en het snelst de nieuwe media in hun leefwereld domesticeren. Nochtans blijkt uit recent onderzoek dat er binnen de groep van jongeren ook een digitale kloof bestaat. De graad van opleiding ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 6

7 en het geslacht blijken significant samen te hangen met het gebruik van Internet (Nulens et al., 2005). Fahrenheit 451 wil moeilijker bereikbare jongeren uit het BSO en TSO via die nieuwe media aansporen om meer boeken te lezen. De website die daarvoor werd ontwikkeld vertrekt eveneens vanuit de leefwereld van de jongere. Opnieuw werd hiervoor de mosterd gehaald over het kanaal. Enkele van deze buitenlandse voorbeelden worden kort toegelicht in dit rapport. ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 7

8 3 Leesbevordering, ICT en jongeren Om de website Boekenzoeker.org in een ruimer context te kunnen plaatsen, wordt in de volgende paragrafen de problematiek van leesbevordering, jongeren en ICT toegelicht vanuit een bondig literatuuronderzoek. Op de eerste plaats wordt ingezoomd op het leesgedrag en de leescultuur van jongeren. Er wordt ondermeer stilgestaan bij de interesse van jongeren voor boeken en hun daadwerkelijke leesgedrag. Verder wordt de relatie tussen ICT en jongeren onder de loep genomen. Hier bekijken we recente data over het Internetgebruik van jongeren in Vlaanderen. Daarna beschouwen we de mogelijkheden om via ICT aan cultuurbevordering te doen. Opnieuw stellen we hier recente cijfers uit Vlaanderen voor en spitsen we ons toe op de leeftijdscategorie die relevant is voor dit rapport. Tenslotte overlopen we enkele buitenlandse leesbevorderingsprojecten op het Internet, waarvan er enkele model hebben gestaan voor de Boekenzoeker. 3.1 Leesgedrag en leescultuur van jongeren Involvement in books allows children to experience through imagination other worlds and other roles, and this involvement contributes to their personal and social development as well as to their reading abilities. (Sainsbury & Schagen, 2004) Om na te gaan op welke manier jongeren kunnen worden aangezet om meer te lezen, moet in de eerste plaats gekeken worden naar de attitudes van jongeren ten opzichte van boeken en lezen en naar de leescultuur van jongeren. Bijna elk onderzoek naar die attitudes en cultuur staat immers in het teken van een bredere studie naar leesbevordering. Onderstaand hoofdstuk probeert kort een aantal van die onderzoeken te bekijken en de voor de analyse relevante resultaten samen te brengen. Een attitude tegenover lezen kan variëren van heel positieve tot heel negatieve gevoelens voor boeken. Een positieve attitude ten opzichte van boeken blijkt dikwijls het beginpunt te zijn van allerlei positieve effecten inzake lezen in het algemeen. Jongeren met een positievere attitude zouden bijvoorbeeld ook beter scoren wat betreft het niveau en de frequentie van het lezen. Van een rechtlijnige causaliteit is hier volgens verschillende auteurs niet per se sprake. Het gaat eerder om een interactie tussen plezier, succes en gemak in het lezen tegenover verveling, vermijding en inspanning voor anderen (Sainsbury & Schagen, 2004). ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 8

9 De bezorgdheid om zogenaamde ontlezing bij jongeren is niet nieuw. In verschillende landen is onderzoek verricht om deze problematiek in kaart te brengen. Tussen maart en mei 2003 werd in Groot-Brittannië door Mori een enquête gehouden bij 11 tot 18 jarigen in 900 scholen. Op de eerste plaats werd een antwoord gezocht op de vraag of tieners lezen. Een tweede vraag richtte zich op de oorzaken van dat lezen. Wat motiveert jongeren? Het antwoord op de eerste vraag was duidelijk: 83% van de geënquêteerde jongeren las in zijn of haar vrije tijd. Opvallend was dat meisjes vaker een boek in de hand namen dan jongens, die lezen sneller omschreven als saai (MORI, 2003). Die verschillen tussen jongens en meisjes waren ook opvallend aanwezig in het onderzoek van Sainsbury en Schagen, die de attitudes tegenover lezen nagingen van jongeren tussen 9 en 11 jaar oud. Ook Nederlandse en Vlaamse onderzoeken bevestigen die vaststelling. Tot 1980 waren het steevast de jongens die vaker en liever lazen. Het is pas vanaf het begin van de jaren 80 dat de meisjes de bovenhand hebben genomen (Vettenburg, 2004; Huysmans, De Haan & Van den Broeck, 2004). Uit Zweeds en Nederlands onderzoek blijkt dat jongeren ongeveer een half uur per dag lezen, iets minder door de week, iets meer in de weekends. Dat staat tegenover gemiddeld één uur radio en twee (door de week) tot drie (in de weekends) uur televisie (Huysmans, 2001). Onlangs werden in Vlaanderen de resultaten van het grootschalig onderzoek naar cultuurparticipatie voorgesteld door het Steunpunt Re-Creatief Vlaanderen. Daarbij werd ook gepeild naar de publieke en private participatie aan literatuur en bibliotheek. Literaire evenementen (boekenbeurzen, auteurslezingen, enz.) zijn niet erg populair in Vlaanderen. 87% van de respondenten heeft in het jaar voorafgaand aan de bevraging geen enkele literair evenement bijgewoond. Uit de resultaten worden de verschillen tussen leeftijden geselecteerd en gepresenteerd in Tabel 1. Daaruit blijkt dat de jongste leeftijdscategorie (14-17) het meest heeft geparticipeerd (22%). Dit percentage kan verklaard worden door de verplichte deelname aan literaire activiteiten die door de school worden georganiseerd (Lievens, Waege & De Meulemeester, 2005: 32). Tabel 1: Aantal keer een literair evenement bijgewoond (voorbije jaar) Literair evenement bijwonen totaal 87% 11% 2% 100% (2841) % 21% 1% 100% % 12% 2% 100% % 12% 3% 100% % 11% 3% 100% ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 9

10 % 4% 1% 100% (Bron: survey Cultuurparticipatie in Vlaanderen ) Ook wat het lezen van romans en poëziebundels betreft, zien we de hoogste participatiegraad bij jongeren (39%). Dit percentage ligt iets hoger dan de participatiegraad van alle leeftijdsgroepen samen (33%). De 14 tot 17-jarigen kenmerken zich echter wel door een aanzienlijk hoger percentage dat 1 tot 5 boeken (incidenteel) leest. Bij de jongste leeftijdscategorie behoort 37% tot die groep van incidentele lezers. Bij de totale bevolking is dat slechts 22%. Daar tegenover staat het lage precentage voor het frequent lezen (meer dan 6 boeken), namelijk 2% tegenover 11% voor alle leeftijdsgroepen samen. Opnieuw kan de verklaring voor dit afwijkende leesgedrag bij jongeren gezocht worden in de schoolse omgeving. Jongeren krijgen immers leesopdrachten in de school. Deze verplichte lectuur blijkt zich echter niet te vertalen in frequent lezen (Lievens, Waege & De Meulemeester, 2005: 32). Tabel 2: Aantal romans en poëziebundels gelezen (voorbije zes maanden) Romans en poëziebundels lezen totaal 67% 22% 11% 100% (2845) % 37% 2% 100% % 25% 11% 100% % 23% 12% 100% % 22% 11% 100% % 15% 11% 100% (Bron: survey Cultuurparticipatie in Vlaanderen ) Het bibliotheekbezoek werd in de survey gemeten als het aantal keer dat iemand in de zes maanden voor de bevraging een bibliotheek heeft bezocht met de expliciete vermelding dat het niet om school- of bedrijfsbibliotheken mocht gaan (Lievens, Waege & De Meulemeester, 2005: 31). Uit de resultaten blijkt dat ruim twee derde van de respondenten niet naar de bibliotheek gaat. Jongeren vormen hierop een opvallende uitzondering. Het aandeel van de 14 tot 17-jarigen dat niet naar een bibliotheek gaat, is slechts 39% (tegenover 69% bij totale bevolking). Ook blijkt dat het aandeel jongeren dat meermaals per maand een bibliotheek bezoekt veel hoger te liggen dan bij de totale bevolking (18% tegenover 10%) (Lievens, Waege & De Meulemeester, 2005: 32). Tabel 3: Aantal keer bibliotheek bezocht (voorbije zes maanden, los van werk en opleiding) Aantal keer bibliotheek bezocht niet 1x/maand of minder meerm/maand of meer totaal 69% 22% 10% 100% (2845) % 44% 18% 100% ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 10

11 % 25% 11% 100% % 25% 11% 100% % 17% 5% 100% % 9% 6% 100% (Bron: survey Cultuurparticipatie in Vlaanderen ) Bovenstaande cijfers tonen aan de soms alarmerende berichten over ontlezing bij de jeugd enigszins gerelativeerd kunnen worden. Jongeren tussen 14 en 17 jaar blijken net de meest actieve literatuurparticipanten te zijn. Een survey-onderzoek geeft weliswaar slechts een momentopname weer. Er kunnen vergelijkingen gemaakt worden tussen verschillende generaties die op het moment van het surveyu-onderzoek werden bevraagd. Maar er kan geen uitspraak gedaan worden over de evolutie in de tijd per generatie. Noch kunnen bepaalde vaste levensfases vergeleken worden. Zo wordt er bijvoorbeeld geregeld beweerd dat kinderen van vandaag minder zouden lezen dan kinderen van vroeger. Ander onderzoek spreekt dat dan weer tegen. Soetaert omschrijft deze tegenstrijdige resultaten als een welles en nietes-spel (Soetaert, 2005: 63). Het aanbod van jeugdboeken is alleszins gedurende de laatste 25 jaar tamelijk stabiel gebleven. Degenen die aan de alrmbel trekken wat de ontlezing betreft, wijzen dikwijls met een beschuldigende vinger naar de nieuwe media en de daarmee gepaard gaande verschuivingen in het mediagebruik van jongeren. Dat dit weinig effect heeft op het niveau van geletterdheid, heeft dan weer te maken met het feit dat ook in de nieuwe media tekstboodschappen belangrijk zijn. Men heeft het dan over verschillende vormen van geletterdheid, of multigeletterdheid (Huysmans, De Haan & Van den Broeck, 2004). Sainsbury en Schagen constateren een afname in leesfrequentie en plezier, terwijl het leesniveau en comfort stabiel blijft. Ook zij zoeken hun verklaring in technologische veranderingen (Sainsbury & Schagen, 2004). Het vraagstuk inzake de motivatie van jongeren om te lezen, kan nog minder eenduidig beantwoord worden. Jongeren worden gemotiveerd om te lezen door verschillende factoren. Voor velen is een aanbeveling van vrienden of, minder belangrijk, van de leraar een motivatie om een boek in de hand te nemen. Anderen lezen dan weer graag het boek van de film, terwijl weer anderen vooral fan zijn van een bepaalde schrijver. Opvallend in de Britse Mori-studie en ook in het kader van dit onderzoek van groot belang is dat één op vijf respondenten liet weten dat hij meer zou lezen, indien hij beter zouden weten wát te lezen (MORI, 2003). Het is natuurlijk ook belangrijk te weten voor welke boeken jongeren een voorkeur hebben. Voor de Vlaamse jeugd blijken vooral thrillers, horrorverhalen en waargebeurde verhalen populair, terwijl poëzie, doktersverhalen en literaire werken ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 11

12 het minder goed doen. En ook hier zijn er verschillen tussen jongens en meisjes. Jongens lezen liever science fiction, terwijl meisjes eerder interesse vertonen in liefdesverhalen, poëzie, doktersromans, thrillers en dagboeken. Bovendien is gebleken dat de wil om te lezen afneemt met de leeftijd (Vettenburg, 2004). Tot slot bekijken we nog de leesvaardigheid van jongeren. Uit internationaal onderzoek blijkt dat 12% van de Belgische 15-jarigen het hoogste niveau van leesvaardigheid halen. Dat is weliswaar hoger dan het gemiddelde van de OESOlanden (9%), maar lager dan bijvoorbeeld in Nieuw-Zeeland, Finland, Australië of Canada, waar het om ruim 18% gaat. Minder rooskleurig is het beeld wanneer we kijken naar de laagste scores. 11% heeft moeite met basisteksten en 8% haalt zelfs het laagste niveau van leesvaardigheid niet. Die cijfers liggen lager dan het gemiddelde voor de OESO-landen, dat op respectievelijk 12 en 6% lag. Die frappante verschillen hebben volgens de onderzoekers (in 67% van de gevallen) te maken met de school (Vettenburg, 2004). 3.2 Jongeren en ICT Zoals in het vorige hoofdstuk al werd gesteld, worden nieuwe media dikwijls als bron gezien van ontlezing. Maar ook andere media blijken door deze nieuw informatie- en communicatietechnologieën te worden bedreigd. Naargelang jongeren ouder worden, moet immers ook de televisie als belangrijkste medium plaatsmaken voor het Internet. Deze verschuiving vindt plaats vanaf 14 jaar (Insites Consulting, zie Devos, 2004). België volgt daarmee internationale trends binnen de Westerse wereld. Recent onderzoek toont immers aan dat slechts 3% van alle jongeren uit Europa en de Verenigde staten nog nooit gebruik heeft gemaakt van het Internet (Livingstone & Bober, 2005). Sowieso blijkt het mediagebruik van jongeren te pieken bij de overgang van de kindertijd naar de adolescentie (Shade, 2002). Jongeren zijn de meest frequente gebruikers van de computer. In 2000 brachten zij al gemiddeld bijna 3.5 uur per week achter het computerscherm door. Daarvan ging ongeveer driekwart uur naar het Internet. In datzelfde jaar bracht maar 30% van alle Vlamingen meer dan een half uur door op het Internet (Steyaert, 2000). Opnieuw wordt een beroep gedaan op de resultaten van de cultuurparticipatie-survey van het Steunpunt Re-Creatief Vlaanderen om de meest recente cijfers in Vlaanderen inzake Internetgebruik te kunnen presenteren. Uit de cijfers blijkt duidelijk dat de jongste leeftijdsgroep helemaal verknocht is aan het Internet. 92% van de 14 tot 17- jarigen heeft in de zes maanden voorafgaand aan de bevraging het Internet gebruikt in de vrije tijd. In de bevraging werd expliciet vermeld dat dit gebruik los diende te ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 12

13 staan van de job of opleiding. Wanneer dan binnen de groep van Internetgebruikers wordt gepeild naar de gebruiksfrequentie zijn het opnieuw de jongeren die het hoogst scoren. Maar liefst 74% van de gebruikers gaat meermaals per week op het Internet. Tabel 4: Internetgebruik in vrije tijd en frequentie van gebruik (voorbije zes maanden) Internetgebruik in vrije tijd Gebruik (N=2843) maandelijks of minder Frequentie van gebruik (N=1351) meermaals per maand meermaals per week totaal 48% 12% 26% 62% % 8% 18% 74% % 11% 23% 66% % 13% 29% 58% % 10% 24% 66% % 14% 43% 43% (Bron: survey Cultuurparticipatie in Vlaanderen ) Het is niet verwonderlijk dat dergelijke cijfers de leesbevorderaars enigszins kunnen afschrikken. Want als jongeren zo verknocht zijn aan dat Internet, blijft er dan nog tijd over om boeken te lezen? In een studie van het Nederlandse Sociaal en Cultureel Planbureau werd nagegaan welke invloed Internetgebruik heeft op het lezen van boeken. De auteurs concludeerden dat het al dan niet gebruiken van het Internet geen invloed heeft op het lezen van boeken (Huysmans, De Haan & Van den Broeck, 2004). Die conclusie wordt wel tegengesproken in andere werken. Kraaykamp bijvoorbeeld besluit dat goed-geletterde jongeren in grotere mate bezig zijn met nieuwe technologieën, maar dat jongeren die zich vaak bezighouden met ICTs, net mínder gaan lezen (Kraaykamp, 2002). Het lijkt dus een goed idee om dat populaire Internet te gebruiken om jongeren te bereiken. Uiteraard blijft het belangrijk om erop toe te zien dat àlle jongeren toegang hebben tot het Internet en vooral ook dat ze beschikken over voldoende vaardigheden om het Internet op een nuttige en zinvolle manier te kunnen gebruiken. De alomtegenwoordigheid van computers en Internet leidt immers ook tot enige onrust. Volwassenen hebben soms angst voor wat jongeren allemaal kunnen verrichten op het wereldwijde net. Constant wordt beveiligingssoftware aangeraden en verschillende organisaties kijken toe op afstand of geven certificaten aan websites die kindvriendelijk zijn. Auteurs die het gebruik van ICT voor educatieve doeleinden bespreken, waarschuwen ook voor unsupervised use in which pupils jump from site to site with little or no engagement (Pritchard & Cartwright, 2004). ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 13

14 Maar ook al bestaan er steeds kansen voor misbruik van het medium, toch blijft het Internet vele interessante mogelijkheden bieden om jongeren te bereiken. Maar is een website ook het aangewezen medium voor onderwijsdoeleinden? De opvattingen over de rol van ICTs, en het Internet in het bijzonder, voor educatieve doeleinden zijn enorm uiteenlopend. De ene auteur benadrukt voordelen, zoals: - een uitbreiding van de mogelijkheden tot specialisatie, - stimuleren van samenwerking tussen verschillende instellingen, - een individualisering van het leerproces, - de mogelijkheid van e-assessment, - de leerstof komt naar de leerling in plaats van omgekeerd, - anytime, anywhere leren, - leerlingen buiten de formele leerstructuren kunnen gemakkelijker worden bereikt, - de bestaande pedagogieën kunnen worden versterkt en aangevuld, - de onafhankelijkheid van het leren en de mogelijkheden tot innovatie van de leerpatronen, nemen toe (Davies, Hayward & Lukman, 2005). Andere auteurs zijn minder optimistisch en hebben het over: - te vaak ongecontroleerd rondsurfen, - technische problemen waardoor de aandacht weggenomen wordt van het leren, - informatie wordt niet opgenomen, enkel op basis van de zuivere transmissie van gegevens, - hierdoor wordt ook weinig informatie concreet opgenomen, - het gevaar van onjuiste gegevens, door de enorme hoeveelheid aan informatie op het net (Pritchard & Cartwright, 2004). Net zoals bij een boek dient ook een website aantrekkelijk te zijn om de aandacht van een jongere gedurende een langere tijd te kunnen vasthouden. Bovendien kan een korte afleiding (zoals een technisch hapering) voldoende zijn om de jongere te laten afhaken. Toch hebben heel wat educatieve instellingen de weg naar het Internet gevonden. En zij zijn niet alleen. Ook cultuurbevorderingsprojecten gaan steeds vaker aansluiting zoeken bij het Internet. Onderstaand hoofdstuk blijft even stilstaan bij deze link tussen cultuur en ICT. In het denken over ICT en cultuurbevordering komen immers een aantal interessante vraagstukken aan bod die ook belangrijk kunnen zijn in het kader van leesbevordering. ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 14

15 3.3 ICT en cultuurbevordering Dat het Internet een enorme opgang kent en dat het de mogelijkheid biedt om op een goedkope en efficiënte wijze grote doelgroepen te bereiken, is niet onopgemerkt gebleven voor de culturele instellingen. Verschillende van die instellingen trachten dan ook nieuwe media in te schakelen voor zowel publiekswerving als publiekswerking. Het gebruik van ICT kan daarbij dienen als een kanaal om mensen te leiden naar reële cultuurparticipatie. De Boekenzoeker is daar een voorbeeld van. Er wordt een website gebruikt om jongeren te overtuigen om daadwerkelijk een boek te gaan lezen. Anderzijds kunnen ICT ook ingezet worden als een cultureel medium op zich. Dikwijls gaat het dan om gedigitaliseerde cultuur, bijvoorbeeld een digitale tentoonstelling van een collectie schilderijen die in het echte leven verspreid is over verschillende fysieke musea. Een stapje verder is de digitaal geboren cultuur, met andere woorden cultuur die niet meer gebaseerd is op of een copie is van reële cultuur (Nulens & Michiels, 2005). Ook de vragen met betrekking tot cultuurparticipatie en ICT werden behandeld in de cultuurparticipatiesurvey van Steunpunt Re-Creatief Vlaanderen. Op de eerste plaats blijkt dat ruim een derde van de respondenten tot de groep van virtuele cultuurparticipanten kon worden gerekend. Net zoals bij de Internet-gebruikers blijkt er een oververtegenwoordiging van jongeren te zijn. Deze virtuele cultuurparticipatie omvatte zowel de categorieën informatie vergaren over cultuur, en cultuurprodukten verwerven als cultuur beleven via het Internet. Het opzoeken van informatie over cultuur scoorde daarbij het hoogst, gevolgd door het beleven van cultuur online. Virtuele cultuurparticipanten blijken verder vooral op zoek te gaan naar muziek (Nulens et al., 2005). De survey bevatte enkele specifieke vragen over het opzoeken van informatie over boeken. Allereerst werd aan de respondenten gevraagd of zij zich de voorbije maand hadden geïnformeerd via de media (kranten, tijdschriften, brochures, Internet, televisie, radio,...) over bepaalde onderwerpen. Eén van de bevraagde onderwerpen was boekbesprekingen. Uit de cijfers blijkt in de eerste plaats dan men zich in Vlaanderen betrekkelijk weinig informeert over boeken via de media. Of dit te wijten is aan een gebrek aan interesse vanwege de bevolking, of een gebrek aan aanbod binnen de media, willen we hier graag in het midden laten. Het valt op dat het opnieuw de jongeren zijn die zich het meest gaan informeren over boeken via de media. Bijna de helft van de jongeren deed een beroep op de media om informatie over boeken te verkrijgen. Bij de totale groep van respondenten lag het aandeel slechts op een kwart. ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 15

16 Tabel 5: Informatievergaring over boeken via alle media media (kranten, TV, Internet,...) (voorbije maand) Informatievergaring boeken via alle media niet een enkele enkele keren meermaals voorbije maand keer per maand per week totaal 75% 14% 8% 3% % 28% 14% 6% % 16% 5% 2% % 13% 9% 3% % 13% 6% 4% % 8% 4% 2% (Bron: survey Cultuurparticipatie in Vlaanderen ) Verder werd ook gepeild naar het opzoeken van informatie over boeken via het Internet als aparte categorie. Let wel, deze vraag heeft betrekking op zes maanden voorafgaand aan de bevraging, en niet op één maand zoals bij de vorige vraag. 11% van alle responderen gebruikte het Internet om informatie op te zoeken over boeken. Opnieuw blijkt dat de jongst bevraagde leeftijdscategorie hier het actiefst is. 32% van de 14 tot 17-jarigen heeft de voorbije zes maanden het Internet gebruikt om informatie over boeken te zoeken. Tabel 6: Informatievergaring over boeken via Internet (voorbije zes maanden) Info boeken via Internet totaal 11% % % % % ,5% (Bron: survey Cultuurparticipatie in Vlaanderen ) Dit duidt nogmaals aan dat jongeren geïnteresseerd zijn in boeken, maar ook dat zij het niet vreemd vinden om het Internet te gebruiken wanneer zij op zoek zijn naar informatie over boeken. Maar is die culturele informatie op het Internet dan even waardevol dan op klassiekere dragers? Binnen de pedagogische theorieën kan worden teruggegrepen naar het direct experience model om de effectiviteit van online-leren/(bij)studeren na te gaan. Dit model gaat uit van een tweedeling van onze wereld in het fysieke en het mentale. In de fysieke wereld zijn er gebeurtenissen en bestaan objecten, terwijl we mentaal in staat zijn om te memoriseren en bewust te redeneren. Een fysiek bezoek aan een museum biedt de mogelijkheid om objecten te bekijken, te voelen, met andere woorden, te ervaren. Bezoekers ontwikkelen op die manier hun vermogen om te observeren en hun vermogen tot deductie, indien in de leeromgeving voldoende ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 16

17 stimulansen om bij te leren, terug te vinden zijn. Wanneer we van een concrete realiteit via de technologie overstappen op een gemedieerde realiteit, verandert de dynamiek van het leren, maar niet per se de effectiviteit. De technologie stelt ons immers ook in staat objecten weliswaar op een andere manier te ervaren. De effectiviteit van de online versie is met andere woorden grotendeels afhankelijk van de effectiviteit van de stimulansen (Sumption, 2001). In een onderzoek van Hawkey omtrent museumwebsites werd ondermeer getracht na te gaan op welke manier bezoekers op de websites terechtkomen. Met uitzondering van de grotere en de officiële nationale websites, blijkt ongeveer 60% door te vloeien uit de formele educatieve sectoren. In het geval van de grotere sites gaat het nog om een 5 à 10%, wat trouwens in absolute cijfers nog een aanzienlijk aantal is (Hawkey, 2004). In het tussentijds rapport van dit onderzoek was ook al duidelijk geworden dat ongeveer drie vierde van de bezoekers van boekenzoeker.org de website had leren kennen via de leerkracht. Bij jongeren uit het BSO en TSO ging het zelfs om meer dan 80%. Dit heeft natuurlijk met meer te maken dan met een gebrek aan promotie. Jongeren zijn immers geneigd om op het Internet andere (niet-educatieve) websites te bezoeken, wanneer ze na de school achter het computerscherm kruipen (Pritchard & Cartwrigth, 2004). 3.4 ICT en leesbevordering Vanuit bovenstaande opmerkingen kunnen we nu kijken naar de mogelijkheden van ICTs en het Internet voor leesbevorderingsprojecten. Het Internet biedt, zoals hierboven reeds werd gesteld, de mogelijkheid om grote delen van de doelgroep te bereiken. Bovendien kunnen verschillende ideeën, maar vooral ook verschillende instellingen en organisaties, worden samengebracht. Algemeen wordt aangenomen dat het aangewezen is om via websites voor leesbevordering voornamelijk de ervaring van het lezen te promoten en niet zozeer het lezen an sich (Guy, 2005). In het Engels heet dat dan sell the sizzle, not the sausage. Dit past in de zgn. reader-centred aanpak van Opening the Book, een Britse organisatie die zich bezighoudt met leesbevordering. Reader-centred betekent dat de lezer en niet het boek de spil is van de initiatieven. ICTs bevorderen die aanpak die de onafhankelijkheid van de lezer/bezoeker zo hoog mogelijk wil houden. [You can] go where you like, when you like, by yourself, for your own private reasons (Opening the Book, 2005). Wanneer de bezoeker op een actieve wijze betrokken wordt in de site, via een zelf uit te stippelen pad en een structuur die aan de individuele noden tegemoet kan komen, zal de effectiviteit van de website ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 17

18 enkel toenemen. Wanneer we dit terugkoppelen naar het direct experience model, kan worden gesteld dat dit inderdaad voor de nodige stimulansen kan zorgen om daadwerkelijk een effect te verkrijgen, of, concreter gesteld, om jongeren effectief aan te zetten tot lezen. Het is natuurlijk ook belangrijk om jongeren de website te laten bezoeken. De universiteit van Keulen werkte een onderzoek uit naar de aangewezen pr- en marketingtechnieken voor digitale projecten. 1 De auteurs wijzen op het belang van traditionele technieken zoals radio-advertenties, folders, om ook personen uit de doelgroep te bereiken die niet vaak op het Internet surfen. Toch primeert webmarketing. Aanwezigheid op andere gelijkaardige, of door de doelgroep druk bezochte websites, maar vooral een goede positie in zoekmachines kunnen het succes van een website bepalen. Bovendien moet over de trefwoorden voor de zoektermen van zoekmachines voldoende worden nagedacht. Heel wat beleidsmakers, maar ook particuliere initiatiefnemers in verschillende landen, hebben gebruik willen maken van ICTs en meerbepaald van het Internet om het lezen bij jongeren te promoten. Vooral Groot-Brittannië en Canada blijken op dit vlak zeer vooruitstrevend. In dit deel zullen een aantal initiatieven kort worden bekeken en zal worden getracht te vergelijken met de Boekenzoeker. Om te bepalen welke initiatieven zouden worden besproken, hebben we ons gebaseerd op gelijkenissen met de boekenzoeker-website. Opening the Book 2 beheert nationale opleidingsprogramma s in Groot-Brittannië. De organisatie is samengesteld uit bibliotheekpersoneel en werkt campagnes ter promotie van het lezen uit. De organisatie gaat in haar leesbevorderingsprojecten steeds uit van een reader-centred aanpak (zie hoger). Eén van de initiatieven van Opening the Book is Whichbook.net 3, één van de eerste websites die een aanpak implementeerde die de leefwereld van de gebruiker centraal stelt. Whichbook geeft aan lezers de mogelijkheid om op een aangename en intuïtieve manier naar een boek te zoeken. De klassieke aanpak waarbij boeken gepresenteerd worden aan de hand van auteur, titel of genre, verdwijnt hierbij volledig naar de achtergrond. Het openingsscherm van de website toont een lijst van tegengestelde elementen (happy-sad; funny-serious; safe-disturbing; ) die een lezer graag in een boek zou aantreffen. Deze elementen worden op een schaal geplaatst. De websitebezoeker kan enerzijds kiezen voor vier van de twaalf verschillende schalen, en anderzijds zijn plaats bepalen op die schaal. Zo kan een lezer bijvoorbeeld opteren ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 18

19 voor de schaal grappig-serieus en dan binnen die schaal kiezen voor een heel grappig of een heel serieus boek. Schalen kunnen ook gecombineerd worden, bijvoorbeeld een heel grappig, optimistisch en lang boek (Whichbook, 2005). Bij de oprichting van de site was het de bedoeling om het lezen te bevorderen aan de hand van een gebruiksvriendelijke website, niet uit te gaan van literaire voorkennis en de boekenverkoop te stimuleren. Whichbook.net heeft inderdaad een gebruiksvriendelijke uitstraling, hoewel enige kennis van ICT wordt verwacht van de bezoeker. Het belangrijkste verschil met andere projecten is dat whichbook.net niet uitgaat van literaire voorkennis. Andere leesbevorderingswebsites gaan er immers dikwijls van uit dat de bezoeker weet welke boeken hij of zij graag leest en op basis daarvan kan dan worden gekozen uit verschillende genres. Whichbook.net daarentegen laat de bezoeker enkel invullen welke elementen hij graag zou terugvinden in een boek en geeft dan op basis daarvan een literatuurlijst. Bovendien kan op de site, op een vrij eenvoudige manier, worden nagegaan of en waar het geselecteerde boek kan worden uitgeleend. Whichbook vertrekt uiteraard wel vanuit het standpunt dat bezoekers willen lezen. Andere Britse initiatieven plaatsen lezen binnen een bredere cultuur- en vrijetijdssector en trachten van daaruit mensen ondermeer naar bepaalde boeken te loodsen. Een voorbeeld daarvan, ook door Opening the Book ontwikkeld, is Whatareyouuptotonight.com 4. Deze website plaatst op het startscherm een eerste keuze tussen Staying in en Going out. Op de volgende schermen kunnen dan opnieuw keuzes gemaakt worden tussen bepaalde gemoedstoestanden of interesses. Naargelang de keuze krijgt de bezoeker een pagina vol tips en activiteiten. Sommige aangeboden diensten staan rechtstreeks in verband met boeken of met lezen. Ook hier wordt samengewerkt met de Britse bibliotheken, want ook op deze site kan de bezoeker in de bibliotheekcatalogi nagaan of en waar boeken kunnen worden uitgeleend. Op die manier worden de bezoekers naar boeken of websites geleid. De in het oog springende vormgeving van de website rekent radicaal af met de droge layout waarin klassieke boekencatalogi dikwijls geplaatst zijn (Whatareyouuptotonight, 2005). 4ureaders.net is een derde initiatief van Opening the Book dat zich via het Internet richt op jongeren. 4ureaders.net bestaat uit in feite uit drie websites voor drie verschillende doelgroepen: - e claire: een site gericht op meisjes die houden van gewoon ; - the lads: een site gericht op jongens; - girls with attitude: een site gericht op meisjes die houden van alternatief. Hoewel ook aandacht wordt besteed aan safe surfing, televisieprogramma s, uitgaan en (pop)muziek, ligt de klemtoon van de site op boeken en op lezen. 4 ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 19

20 Een andere opmerkelijke Britse boekenwebsite is Ask Chris. De website die opvalt door zijn frisse vormgeving is een initiatief van de Essex Libraries. Inhoudelijk volgt de website een eerder klassieke opbouw. Bezoekers maken hun keuze aan de hand van bepaalde genres. Het vernieuwende van deze site is dat andere lezers en lezersgroepen boekbesprekingen hebben toegevoegd op de website (Ask Chris, 2005). Een Brits initiatief van de UK Office for Library Networking, in samenwerking met tal van andere bibliotheken, is storiesfromtheweb.org. 5 De site heeft twee doelgroepen: 8-11 en De kinderen kunnen zelf verhalen schrijven, boeken zoeken volgens interesse, recensies lezen, meer te weten komen over auteurs en interactief bezig zijn met spelletjes, competities, discussies,... De website gaat uit van het service model, waarbij de site dient als een bindmiddel tussen bibliotheken en boekenclubs, scholen en thuis. Een belangrijk onderscheid met andere soortgelijke initiatieven, is dat storiesfromtheweb.org ook focust op het verbeteren van de IT-vaardigheden van de bezoekers. Op die manier wilden de oprichters de problemen die jongeren zouden kunnen hebben met het Internet counteren en aldus verzekeren dat de bezoeker het maximum uit de site kan halen. 6 Bookadventure.org is een Amerikaans initiatief van het Sylvan learning center. 7 Op de website kunnen kinderen kiezen uit zo n 6000 geselecteerde boeken. Uit die selectie kunnen de bezoekers dan eigen lijsten samenstellen van favorieten. Aan deze klassieke catalogus werd een competitief element toegevoegd. Jongeren kunnen een quiz invullen over de aangeraden boeken. Op die manier kunnen ze punten verdienen en prijzen winnen. Zo hopen de makers van de website de bezoekers aan te zetten om écht het boek in de hand te nemen. Gigglepoetry.com tracht om poëzie op een grappige en speelse manier te promoten bij jongeren tussen 6 en 16 jaar. 8 Op de site kan poëzie van andere kinderen, maar ook van volwassenen voor kinderen worden gelezen en opgezocht, maar kunnen de bezoekers ook zelf een stukje schrijven. De makers van Boekenzoeker.org, de website binnen het Fahrenheit 451-project, hebben zich duidelijk geïnspireerd op de buitenlandse voorbeelden. Origineel is echter de opslitsing tussen lezers en niet-lezers. Bezoekers die aangeven dat ze graag lezen, worden onmiddellijk naar een webpagina geloodst waarop gepeild wordt naar en ICT en leesbevordering. Een analyse van Boekenzoeker.org. 20