waren si utermaten blide. Si riepen vort ter selver tide Tulpijn, daer hi stont in den sale ende seeden hem des conincs tale.

Transcriptie

1 D oe Karel so verbolghen sach [191] Willem, ic weet, hi hem ontsach ende dorst cume spreken een wort Namels van Bavier riep hi vort ende den coninc Gwindeloen ende ooc den coninc Buevoen, dien men noemt sonder Baert. Ende doe dese drie heeren waert vore hem quamen, sprac die coninc: Ghi heeren, dits een vremde dinc ende ene wonderleke tale, dat u neve in minen sale minen lieden uploopt 1 te hant Ic biddu dat ghi den wigant onderwiset dat hi hem dies mate vortan, ofte het sal, bi sinte Jan, u dusent costen tlijf. Ende secht mi sciere sonder blijf oft ghi mijn segghen 2 wilt houden. Die heeren antworden: Heere coninc, wi wouden u gherne bidden, holpet iet, dat ghi hem water ende broot verliet 3 ende liet hem gheven rudderspise Karel sprac: In gheenre wise orlovic, 5 bi onsen Heere, dat dat ghesciede emmermeere, want hi soude hem daer bi onthouden 6 tote dat hi storve van rechter ouden, ende het soude sonder sceren mijn herte seere deren als ic sinen name noemen hoorde. 1. [Woordverklaring] uplopen: aanvallen, vijandig bejegenen. [Hertaling] uploopt < laufft. 2. [Woordverklaring] segghen: scheidsrechterlijke uitspraak. 3. [Woordverklaring] verlaten: ontslaan (van een verplichting) 4. [Woordverklaring] rudderspise: eten dat een ridder waardig is. 5. [Hertaling] orlovic < Erlaube ich das. 6. [Woordverklaring] hem onthouden: zich voeden, (ergens van) leven. 7. [Woordverklaring] oude: leeftijd.

2 Die heeren scieden met dien woorde van Karle, den coninc fier Te Willeme ghinghen si alle vier ende vertelden hem dese dinc, dat men 1 vanden coninc en mochte anders te male niet ghecrighen. Willem sprac: Ofte men verswighen ewechleke wilde Ogiers name, 2 soude hem dat sijn so bequame dat hi hem rudderspise liete gheven? Want met borne soude hi leven harde onlanghe, dies bem ic vroet Dus keerden die heeren metter spoet te samen alle vier vor Karle, den coninc fier. Ende Willem, die hem conste ghehouden 3 wale, sprac vor den coninc die tale H i sprac: Heere coninc van Vrankerike, [192] ic wil u hier bidden omoedelike vor Ogier, den neve mijn, dat ghi laet gheven den helde fijn tetene rudderspise Men sal daermede in alre wise ende daertoe in alden lande den name van den stouten wigande u te eren verswighen, coninc heere, ende hem ghenoemen nemmermeere, heere coninc, sonder blijf, so langhe als ghi hebbet lijf. Dit salmen doen in u werdichede. Doe antworde Karel ende seede: Bi Gode, Willem van Nerboene, omme dat ic u kenne so coene, 1. [Hertaling] men < man ine. 2. [Hertaling] Ogiers name < von Ogiers namen. Mnl. verswighen wordt met een direct object of met een genitiefobject, maar nooit met van verbonden. 3. [Woordverklaring] hem ghehouden: zich gedragen.

3 so willic 1 vele te meer 2 doen dore u. Mer ic versegghe 3 nu, 4 Willem, in allen landen ghemeene, so verre alse mense van mi te leene hout in alre kerstijnhede, weder dor noot no dor bede sinen name te noemene 6 nemmermeere. Ic sal daer weder, 7 seede die heere, hier orloven nu ter stont, dat men een broot dat weghet een pont, sal alle daghe den helde stout 8 gheven te sinen lijfscout, 9 oft dat also si u eesch, ende rindijn ofte swinijn vleesch, sprac die coninc, dat lovic 10 dat men hem dies alle daghe gheve een stic so langhe alse hi levet. Mer dat mens hem niet meer en ghevet, dat versprekic 11 wel te voren Niet ontsegghic, ghi heeren vercoren, dat men hem gheve 12 wijn, enen nap vul root goudijn, ute te drinckene alle daghe. Ende als dat hoorden Ogiers maghe [Hertaling] willic < sal ich. 2. [Hertaling] vele te meer < vil deste me. 3. [Woordverklaring] versegghen: verbieden. 4. [Hertaling] Mer ic versegghe nu < Mer ich sal uch sagen nu. Dit vers moet de hoofdzin zijn bij de beknopte bijzin in vers [Hertaling] als mense van mi te leene < als man von mir lehen. 6. [Hertaling] te noemene < genennen. 7. [Worodverklaring] daer weder: in ruil daarvoor. [Hertaling] daer weder < das mit. 8. [Hertaling] den helde stout < dem helde coene. Aanpassing omwille van het gereconstrueerde rijm op lijfscout. 9. [Woordverklaring] lijfscout: levensonderhoud. [Hertaling] te sinen lijfscout < zu sinem leben soene. Mnl. leversoene betekent livrei en komt dus niet in aanmerking [Woordverklaring] loven: veroorloven, toestaan. 11. [Woordverklaring] verspreken: vastleggen, bepalen. [Hertaling] versprekic < besprechen ich. Ook bespreken komt in aanmerking. 12. [Hertaling] dat men hem gheve < Man yme geben.

4 waren si utermaten blide. Si riepen vort ter selver tide Tulpijn, daer hi stont in den sale ende seeden hem des conincs tale. E nde als Tulpijn dit hoorde, [193] wel ghevielen hem die worde, sonder dat broot, dat soude weghen 1 mer een pont. Doe sprac hi daer jeghen ende seede: Heere coninc, bi onsen Heere, weghen en can ic min no meere Dat merct wel in uwen sen, heere coninc, dat ic gheen backer bem. Mer ic sal gherne sekerlike gheven alle daghe te ghelike Ogiere, minen neve, een broot Biden Heere die mi gheboot, heere coninc, ic en cant gheweghen niet. Wildi mi orlof gheven, dat besiet, dat sallic gherne doen. Ic orlovet, sprac Karel, die baroen, omme so vele en can ic niet ghestriden. Also sciet hem 2 daer in dien tiden dat parlement tusscen dien heeren. Ieghelijc wilde te sinen lande keren, dat si ooc daden te dier stont Tulpijn, die bisscop namecont, keerde in die stat van Riemen. Sinen neve dede hi nemen ende in enen vasten torre legghen. Daer en was gheen weder segghen Daer inne lach hi seven jaer ende Tulpijn dede vor waer alle daghe een broot gheven Ogiere, 1. [Hertaling] dat soude weghen < das solte man wegen. 2. [Woordverklaring] hem sceiden: uiteengaan.

5 daer si viere 1 mede, ic visiere, 2 toequamen 3 min no mee Ende enen osse ofte een ander vee dede hi hauwen in sticke viere. Der sticke gaf hi alle daghe een Ogiere. Ende als hi swinijn vleesch wilde eten, so liet Tulpijn, doe ic u weten, een vet swijn hauwen in sticke tween ende gaf Ogiere der sticke een 4 up iegheliken dach. Ende als den helt sijn sin ghelach 5 omme wedervleesch 6 teten, so dede hi ooc, doe ic u weten, enen vetten weder slaen 7 ende en dede daer gheen stick af gaen. 8 Omme dat sijn buuc daar ghestict 9 was, dede hijt, so las ict in der Waelscer aventuere. Gheen fasaen en mochte hem gheburen, [Woordverklaring] si viere: vier man. 2. [Woordverklaring] visieren / viseren: menen, zich voorstellen. [Weddige] WeGl interpreteert visiere als een substantief en vertaalt Modell, (geeichte) Maßform. Deze interpretatie staat niet in het Mittelhochdeutsches Wörterbuch, maar is ingegeven door het Mhd. woord visiere, dat abeichung kan betekenen. Het werkwoord visieren betekent ook abeichen (Lex III 374). Het Mnl. werkwoord viseren (evenals vergieren ) heeft ook de betekenis ijken, maar dat betreft alleen vaten voor bier of wijn. Als er vier broden uit één maatvorm zouden komen, zouden die wel erg klein zijn, terwijl het hier duidelijk de bedoeling is te laten zien welke grote hoeveelheden levensmiddelen Ogier verorbert. 3. [Woordverklaring] toecomen: rondkomen, genoeg hebben [Hertaling] daer si viere mede, ic visiere, / toequamen < Der vier uß einem vysiere / Kamen. 4. [Hertaling] der sticke een < der stuck al tage eins. Alle daghe zou met het volgende vers een tautologie vormen. 5. [Woordverklaring] als den helt sijn sin ghelach: als de held zin had. [Hertaling] als den helt sijn sin ghelach < als dem helde sin syn gelag. 6. [Woordverklaring] wedervleesch: vlees van een ram, van een hamel. 7. [Woordverklaring] slaen: slachten. 8. [Woordverklaring] afgaen: wegnemen, verminderen. [Hertaling] ende en dede daer gheen stick af gaen < Und ted da ein clein stuck abe vaen. De reconstructie is speculatief. Het MNW kent geen werkwoord afvaen, en afvangen past niet in de context. 9. [Woordverklaring] sticken: volstoppen. Het MNW heeft geen bewijsplaatsenvoor deze betekenis van sticken aangetroffen. 10. [Woordverklaring] gheburen / gheboren: ten deel vallen.

6 omme dat die sticke daer ane waren te cleene. Dus moeste gheleven die helt reene met borchspise, 1 dats waer, ten ende uut wel seven jaer. Ooc moeste Tulpijn, die helt boude, nemmer wijn gheven dan van goude enen nap vol an iegheleken daghe. Dat dede hem die meeste waghe, want hi en hadde ghenen nap van goude, Ogier, sijn neve, die boude, dranken wel ongheloghen vul wijns ute teenre toge. 3 Daer bi te levene ware hem onghereet Ooc wilde die bisscop sinen eet al met al niet breken. Ogiers maghen sekerleke bat hi van deser saken weghen omme gout, 5 want si waren Ogiere van herten hout Si sonden grote planteyt den goeden bisscope wel ghereit, die daerof enen nap maken dede, enen sulken, bi mijnre waerhede, die was groot ontalleke, want die nap hielt sekerleke vullijc ene ame van wine. Nochtan dranken Ogier sonder pine 1. [Woordverklaring] borchspise: het is onzeker of dit synoniem is met rudderspise (vgl. vers 13745). Het ziet ernaar uit dat rudderspise ook wild omvat, terwijl borchspise beperkt is tot vlees van tamme dieren. [Hertaling] borchspise < burg spijse. 2. [Woordverklaring] Dat dede hem die meeste waghe: dat zette hem het meest onder druk, daarmee had hij de grootste moeilijkheden. 3. [Woordverklaring] toge: teug, slok. 4. [Woordverklaring] onghereet: onmogelijk. [Hertaling] Daer bi te levene ware hem onghereet < Sust were yme by zu leben ungereyt. Onzeker. 5. [Hertaling] Ogiers maghen sekerleke / bat hi van deser saken weghen omme gout < Zu Ogiers mogen sicherlichen / Enboet er von diser sachen wegen umb gold. Onzeker. Mnl. ontbieden kan wel dringend verzoeken betekenen, maar wordt in de regel niet met te en omme verbonden. 6. [Woordeverklaring] groot ontalleke: reusachtig groot. [Hertaling] die was groot ontalleke < Der da was von habe rich. Omdat een drinkbeker niet van haven rike kan zijn, hebben we een andere oplossing gezocht.

7 gheheel ute in iegheliken daghe. Dits gheen loghene no saghe Men vint sijns noch goet littekijn. 1 Also lach Ogier, die helt fijn, in Tulpijns ghevanghenesse, dats waer, volle seven jaer 2 ende ooc die tijt van seven daghen, daer in men niet en mochte ghewaghen, 3 in al den lande van kerstijnhede van sinen name, dats ene waerhede. Hadde men gheseit: Ogier, dat woort, ende haddent andre drie ghehoort, men haddene ghehanghen, dat was bevolen, ghelijc alse oft hi een pert hadde ghestolen. Also sweech men sijns in allen steden. 4 Die coninc hielt ooc Broyfort mede harde onlanghe, als ic verstoet, want die wrene van prise goet wilde hem bi gheenen dinghen van iemene laten dwinghen, so dattet enech man hadde ghereden. Also bleef dat pert onbescreden, dattet niemen en bescreet sonder waen van dien af dat daer was ghevaen Ogier, sijn rechte heere. Karel vernooydet 5 harde seere, dat tors hadde enen sulken aert [Woordverklaring] littekijn: bewijs, getuigenis. [Hertaling] Men vint sijns noch goet littekijn < Man vindt sin nach gut litterkin. 2. [Hertaling] volle seven jaer < Suvben gantzer jare. 3. [Hertaling] daer in men niet en mochte ghewaghen < Biß man dar innen moht gewagen. 4. [Hertaling] in allen steden < in allen landen und steden. Het Dt. vers is ongewoon lang. 5. [Woordverklaring] vernooyen: niet bevallen, verdrieten, onaangenaam zijn. [Hertaling] Karle vernooydet < Karle vernatzte es. De ingreep is speculatief, maar wel in overeenstemming met de verzen [Weddige] WeGl leidt vernatzte af van vernetzen met de betekenis ganz naß machen, hier: weinen. WeNo schrijft: Wird Karl wirklich naß gemacht, oder muß er weinen? Das passendere nhd. vergnatzen unzufrieden sein [...] stammt aus dem N[ieder]d[eutschen], fehlt jedoch im N[ieder]l[ändischen].

8 Het at meer dan seven andre paert, 1 die grootste die men vant int lant. Nochtan so en was gheen so sterc wigant dient up hem wilde laten riden. Daeromme dedet Karel in dien tiden versenden 2 inden woude van Ardane, want Karel was hem so gram, als ic wane, dat hijt niet en wilde 3 ghesien. Die van Coelene souden mettien sinte Peters kerke doen maken Si hadden ghebreke in waren saken van perden, die daer souden draghen stene. Si sonden om den goeden wrene tardane in die woestine. Men dorste 4 daer toe doen gheene pine: Het liet hem vele gherne dwinghen. God, onse Heere, wildet ghehinghen 5 dattet soude helpen an der kerken werc. Het was van leden also sterc dat het meer werc dede aenscine dan andre perde tiene. 7 A lso leet dat ors grote armoede [194] diewile dat sijn heere, die goede, lach in ghevanghenesse swaer. Ten lesten ghevielt daer naer dat vulbrocht was haer werc. Doe sonden si dat ors van leden sterc wederomme tardane in die woestine, 1. [Woordverklaring] Het woord paert kan in het meervoud onveranderd blijven (zie VL Vl 12). 2. [Woordverklaring] versenden: ergens heen sturen, verbannen. 3. [Hertaling] wilde < mohte. 4. [Woordverklaring] dorren: hoeven. 5. [Woordverklaring] ghehinghen / ghehenghen: gedogen, toestaan. 6. [Woordverklaring] aenscine: duidelijk. [Hertaling] dat het meer werc dede aenscine < Das es me arbeit ted an zu sien. Hoewel het rijm anscine : tiene niet zuiver is, is de waarschijnlijkheid groter dat hier het bijwoord aenscine in het spel is dan aen te siene. 7. [Hertaling] tiene < funfftzehen. Speculatief.

9 daert bi grase ende bi racinen 1 leven moeste ende hem gheneren Havers ende voeders moestet ontberen, dies het te voren onghewone was. Ende sijn heere, daer ic of las, lach in der ghevanghenesse te Riemen. Van hem en conste gheweten niemen hoe quade daghe hi daer had. Al wart hi altoos sat, hi en at altoos sonder faelge niet anders dan borchvitaelge ende lach verstopt 2 in der clusen Hi at ooc ratten ende musen van groten ghebreke, die helt coene, dien hi hadde van venisoene. Te dervene was hijt onghewone. Also leet Namels suster sone grote pine, die helt fier. Mer hadde hi gheweten dat hem scier so naer ware ghewesen die wrake van sinen kinde, die sake hadde Ogier, den utevercoren vichtere, ghedocht vele te lichtere. 4 Hi soude corteleke verbliden, als ghi horen sult in corten tiden ende in desen bouke verstaen. Te Riemen lach hi ghevaen al omme ende omme seven jaer, dat hi onderwilen 5 die sonne claer 1. [Woordverklaring] racine: wortel. 2. [Woordverklaring] verstopt: opgesloten. 3. [Hertaling] Al wart hi altoos sat, / hi en at altoos sonder faelge / niet anders dan borchvitaelge / ende lach verstopt in der clusen < Dar zu wart er alzijt sadt, / Das er alzijt sunder faelge / Nust anders aß denn burg vitaelge / Und auch verstopfft lag in der clusen. De logische structuur van de Duitse zin is onduidelijk. De reconstructie is onzeker. 4. [Hertaling] die sake / hadde Ogier, den utevercoren vichtere, / ghedocht vele te lichtere < alle sache / Ogier, der ußerkorne vechter, / Hette yme selbs gedoht vil deste lijchter. De reconstructie is speculatief. 5. [Hertaling] onderwilen < da zuschent.

10 nie risen en sach no verbleken. Inder hedijnscape liep sekerleke dore ende dore die niemare dat 1 Ogier doot bleven ware in coninc Karels prisoen, die tevoren was so coen ende so meneghen toren dede. 2 Dus 3 liep al dore in alle steden die niemare in hedijnesse. Nu alre eerst beghint mine lesse 4 betren ende mine sake. Nu alre eerst beghint smaken mijn avonture ende hoghen In waren rimen willic nu 6 toghen hem allen samen die hier sijn, hoe dat Ogiers kint Boudijn, dat Charloot verslouch, ghewroken was. Nochtan ghewan hi namaels, sijt seker das, enen sone, die noch was ongheboren. 7 Hiernaer suldi daer van horen harde utermaten vele. Karel levede met groten spele ende alle sine liede mede, want hem niemen gheen verdriet 8 en dede. 1. [Hertaling] dat < Wie. 2. [Hertaling] die tevoren was so coen / ende so meneghen toren dede < Der hie vor was so koene / Und uns so manigen zorn ted. HiWe interpreteert deze verzen als directe rede, wat niet uitgesloten is. We geven de voorkeur aan een paar kleine veranderingen die van deze regels een gewone betrekkelijke bijzin maken. 3. [Hertaling] Dus < Das. 4. [Woordverklaring] lesse: verhaal. [Hertaling] lesse < letz. [Weddige] WeGl leidt letz af van lette en vertaalt letz als Hemmung. WeNo verklaart: Der Erzähler hat seine frühere Hemmung (letz) überwunden. 5. [Woordverklaring] hoghen: verheugen, blij stemmen. 6. [Hertaling] nu < mich.[weddige] WeNo interpreteert mich zogen als sich beweisen. 7. [Hertaling] Nochtan ghewan hi namaels, sijt seker das, / enen sone, die noch was ongheboren < Dennoch gewann er einen, sint sich das, / Das was noch ungeborn. WeEm vervangt sich door sicher, maar voegt geen object toe. 8. [Woordverklaring] verdriet: verdriet, last, moeilijkheden. [Hertaling] verdriet < widderdrieß.

11 N u alre eerst suldi horen 1 [195] betre historie als ghi tevoren ie ghehoordet in uwen live. Die coninc hadde broedre vive die te Babilonien was heere. Groot van leden was hi ende sere ontsien onder 2 sinen broedren al. Van hem ic wonder tellen sal. Sijn name was Broyier, dien daer niemen dan Ogier verslaen mochte, dies was hi wijs. Den coninghe Karle van Parijs dreghede 3 hi seere openbare. Doe hi hoorde die niemare dat Ogier ware doot, doe was sijn vroude groot, ende hi 4 swoer bi sinen goden alle vive 5 dat hi Karle metten live nemmermeere verdinghen 6 en liete, ten ware dat hi Mamette behiete 7 hi wille Gode of gaen ende werden Mamets onderdaen. Doet hi dat, so mach hi tlijf behouden. Sijn herte began hem verbouden [Hertaling] Dit hoofdstuk begint met een zes regels hoge initiaal. Blijkbaar begint hier voor de Duitse verteller het tweede hoofdgedeelte van Ogiers Outheit. WeNo interpreteert de verzen en als een proloog bij dit nieuwe tekstdeel. In werkelijkheid is hier geen breuk in het verhaal voorhanden. De auteur kondigt alleen aan dat het verhaal zich vanaf hier ten goede zal wenden. 2. [Hertaling] onder < uber. 3. [Hertaling] dreghede < Drauwete. WeGl verwijst terecht naar Mnl. druwen in de betekenis dreigen, maar dit woord schijnt eerder oostelijk Mnl. te zijn. Daarom opteren we voor het westelijke synoniem. 4. [Hertaling] hi: toegevoegd. 5. [Woordverklaring] Dit vers vormt een tegenspraak met de regels , waar zes goden genoemd worden. 6. [Woordverklaring] metten live verdinghen: er levend van af komen. [Weddige] WeGl vertaalt freisprechen, befreien, retten. 7. [Woordverklaring] beheten: beloven. [Hertaling] behiete < verhiet. Een werkwoord verheten met de betekenis beloven is in het Mnl. niet aangetroffen.

12 Hi hoopte seere up Karels doot. Sinen vijf broedren hi ontboot dat si te Babilonien quamen. Ende als si sine bootscap vernamen, wilden si daer node weder segghen iet, mer 2 wat hem haer broeder ontbiet, dat wilden si wel gherne doen. Ieghelijc bereede hem alse een baroen ende wel gheboren van groten prise. Nader Sarraseenscer wise waren si coninghe ende heeren groot. Ieghelijc voerde een groot conroot met hem te Babilonien waert. So langhe voeren si upter vaert tote dat si te Babilonien quamen Die vive ghebroedre samen quamen ute verren lande, 3 ende Broyier, diese wel cande, ontfincse wel ende was blide. Men bereede daer tetene te stride Daer wart harde wel ghedient. Alse men seit 5 dat een ieghelijc sinen vrient gherne eret na sijnre macht, dies gheliken was Broyier bedacht, die die vaert 6 begheerde seere Na den etene riep hi iegheliken heere, die daer van verre was 7 comen. 1. [Hertaling] wilden si daer node weder segghen iet < Da wolden sie dar widder gar node sagen icht. 2. [Hertaling] mer < Sonder. 3. [Hertaling] [Hertaling] Die vijf ghebroedre samen / quamen ute verren lande < Die funff gebruder sich samelten / Und kament uß verrem lande. Onzeker. 4. [Woordverklaring] te stride: om strijd. [Hertaling] te stride < widder strijde. [Weddige] HiWe emendeert in widder strijde. Mhd. in widerstrite betekent um die Wette (Lex III, ). 5. [Hertaling] seit < sieht. Omdat verwezen wordt naar een sententie ( een ieghelijc eret sinen vrient gherne na sijnre macht ), past zeggen hier beter dan zien. 6. [Woordverklaring] vaert: krijgstocht. [Hertaling] die vaert < die fruntliche vart. Die vriendelike vaert maakt weinig zin. Men zou eerder het tegendeel verwachten, maar die viantlike vaert is in het MNW niet geattesteerd. 7. [Hertaling] was < waren.

13 In ene camere, hebbic vernomen, leede hi sine broedre ghemeene, want hise bespreken 1 wilde alleene Doe si alle daer inne waren, so began hi hem verclaren sinen ghedanc 2 ende sinen sin. Si antworden: 3 Helpe broeder, meer no min radewi u dat tontberne Bi Mamette, hets te verne, 4 want wi en gheloven 5 niet sekerlike, dat Ogiers maghe, die 6 sijn so rike, Ogier hebben laten verslaen. Want hets leden sonder waen bina twee ende dertech jare dat Karahen was ghevaren, die rike coninc van Persien. Ende al dat an die mametrie gheloofde, voer al daer met Biden groten heere Mamet, het bleef daer wel na al 7 doot dat seede ons van den gheslachte groot Karahen dat Ogier bestaet. 8 Broeder, wildi doen onsen 9 raet: ghi en vaert niet daer, bi Mahoen, ghi sult tevoren ontbieden doen Karahen, den riken soudaen, 1. [Woordverklaring] bespreken: spreken. 2. [Woordverklaring] ghedanc: gedachte. 3. [Hertaling] Si antworden < Antworten sie. 4. [Woordverklaring] verren: verwijderd houden, op afstand houden. 5. [Hertaling] wi en gheloven < ich glaube. 6. [Hertaling] die < sie. 7. [Hertaling] wel na al < vil nahe alles. 8. [Woordverklaring] het bleef daer wel na al doot / dat seede ons van den gheslachte groot / Karahen dat Ogier bestaet: Bijna iedereen werd daar gedood dat vertelde Karahen ons door toedoen van het grote geslacht dat met Ogier verwant is. De zin is bijzonder ingewikkeld opgebouwd, maar de constructie laat zich moeilijk ontwarren. [Hertaling] het bleef daer wel na al doot / dat seede ons van den gheslachte groot / Karahen dat Ogier bestaet < Es bleib da vil nahe alles dot. Da sagde uns von dem geschleht groit / Karawen, das Ogier bestaet. 9. [Hertaling] onsen <minen.

14 ende vraghen hem, hoet si vergaen met Ogiere, oft hi si doot Die waerheit cleene ende groot sal hi u segghen ute ende uut. 1 Ooc hoe Gloriande van hem wart bruut, daertoe halp hem al 2 Ogier. Ic weet wel, die coninc fier kent van Ogiere 3 al den staet. Daeromme, broeder, so eist onse 4 raet, dat ghi ontbiet den coninc. So wat hi u sal segghen in ware dinc, dat radewi u te doene, emmer es Broyier, u sone, sijnre liever suster kint. Ic bem seker dat hi u mint veel meer, weet te voren. 6 Broyier ghedochte 7 dat al sijn toren gheent si over dese sake. 8 Hier mede lieten si die sprake. Enen bode snel ende vri sant hi te Karahen te Persi, die harde snel te hem quam Doe hi des boden redene vernam, doe en spaerde hi gheene tijt, 1. [Woordverklaring] ute ende uut: van het begin tot het einde. 2. [Hertaling] al < als. 3. [Hertaling] kent van Ogiere < Von Ogier kennet. 4. [Hertaling] onse < min. 5. [Hertaling] So wat hi u sal segghen in ware dinc. / dat radewi u te doene < So wurt er uch sagen in ware ding. / Darnach raten ich uch zu toen. 6. [Hertaling] veel meer, weet tevoren < Vil mere, wißent, zu voren. Reconstructie onzeker. [Weddige] WeEm voegt denn toe vóór zu voren. 7. [Woordverklaring] (ghe)duchten: bang zijn, vrezen. 8. [Hertaling] Broyier ghedochte dat al sijn toren / gheent si over dese sake < Broyer gedochte, das aller siner zorn / Geend sij uber die sache. Raadselachtige zin. De betekenis lijkt te zijn: Broyier was bang dat Karahens woede in verband met Ogier voorbij zou zijn (en dat hij van hem dus geen steun voor zijn veldtocht tegen Frankrijk zou mogen verwachten). Er zijn twee factoren die tegen deze interpretatie spreken. Ten eerste is het verwonderlijk dat Broyier Karahen toch uitnodigt, ook al verwacht hij geen steun van hem. Ten tweede signaleert vers het einde van het gesprek, waaruit volgt, dat de regels nog deel moeten uitmaken van de uitspraak van de broers en dus heel anders begrepen moeten worden.

15 mer 1 hi voer te Babilonien sonder respijt alse die ghone wenste ende gherde. 2 Scone gheselscap wel te perde brochte hi met hem te male vele. Si worden ontfaen met groten spele te Babilonien doe si daer quamen. In hare arme si manlic andren namen, die ghebroedre Karahen, den heere Aldus ontfinghen sine met groter eeren. A lso wart Karahen ontfaen wel. [196] Feeste, vroude ende menegherhande spel dreven daer die Sarrasine. Ende Broyier, die int herte pine hadde ende sorghen groot te wetene, oft Ogier doot ware ofte niet en ware, bat Karahen openbare dat hi hem seede, oft hi 3 ware vroet wat Ogier, die Danoys, doet. Ic hore segghen dat hi si doot. Ende mettien gaf een seere groot versuchten Karahen, die heere. Ter erden viel hi met seere in onmacht vor hare oghen, dat si qualijc 4 mochten ghedoghen, want si waren seere bedrouft. Si deden hem al sijn behouft ende dienden hem te sinen ghemake so langhe tote dat hi weder sprake tontfane began, die heere vri. Ay mi, lacen, ay mi, maghic wel segghen, wats mi ghesciet! Es Ogier doot, dat coene diet? [Hertaling] mer < Sonder. 2. [Hertaling] alse die ghone wenste ende gherde < Also jenre der da wunscht und gerde. We nemen aan dat met die ghone de bode of Broyier zelf bedoeld is. 3. [Hertaling] hi < es (WeEm). 4. [Hertaling] qualijc < ubel.

16 Dat claghic Mahoene. Es versceeden dat goede gheselscap van ons beeden? Ic en cant ghebetren niet. Ay Namels van Bavier, du valsce diet! Dat Ogier bleven es in der scade, weet ic wel: du hebstene verraden omme dat hi dinen sone slouch te doot. Dine felheit es alte groot, dattu begheerst sulke sake ende over dinen sone sulke wrake alse tlijf van dijnre suster kinde. Dine 1 kele moete te winde hanghen. Es Ogier versleghen, het sal u emmer costen tleven up dat ic emmer behouden si Die sterke Broyier stont hem bi, dien wel bequamen 3 sine wort. Hi 4 sprac te hem: Heere coninc, hoort! Laet u van leede niet ontsinnen. 5 Ic wil u Vrankerike helpen ghewinnen Maect u vrolijc ende blide. Wi sullen bestaen met sterken stride Karel ende sine ghenoten. Land ende stede, cleene ende grote, sullewi ghewinnen sonder weere Hoort, 6 Karahen, coninc heere, so wie daer dan es binnen, dien ghi niet en moghet minnen, dien sullewi 7 doden naer u visieren. 1. [Hertaling] Dine < Mine (WeEm). 2. [Woordverklaring] up dat ic emmer behouden si: in het geval dat ik gespaard bijf, als ik in leven blijf. [Hertaling] up dat ic emmer behouden si < Ob das nu yme beholffen sij. Speculatief. 3. [Woordverklaring] becomen: bevallen. [Hertaling] bequamen < gezamen. 4. [Hertaling] Hi < Der. 5. [Hertaling] Laet u van leede niet ontsinnen < Laßent uch von leyde versynnen. Mnl. versinnen ( bedenken ) past niet in de context. Ons voorstel is speculatief. 6. [Hertaling] Hoort < Horent ir es. 7. [Hertaling] wi: toegevoegd.

17 En 1 sal in gheenre manieren niemen vore mi connen ghestaen nadien dat 2 Ogier die doot hevet ontfaen. N een, sprac Karahen, bi gheenen kere [197] varic up die kerstine nemmer meere, ic wete dan vor waer dat Ogier versleghen waer. Want, ware hi levende, sonder wanc so soude hi mi dies segghen groten ondanc, dat ic voere uptie kerstijnhede. Het ware ooc wel recht, bi mijnre waerhede, sprac die ghetrauwe payien. Enen spierre, 3 die wel can spien, 4 salmen senden in kerstijnhede, die ons can 5 die waerhede over bringhen ende vertellen Ende es hi doot, alse lieve ghesellen sullewi dan varen sonder blijf over see ende sijn lijf also hovescleke wreken datmen eweleke daer of sal spreken, hent die werelt hevet fijn. 6 Dat si, sprac die Sarrasijn. Broyier, wi sullen met goeder jonste souken enen seriant, die wel conste spreken Waelsch ende Sarrasenoys, seede Karahen, omme den Danoys 7 alomme 8 te spiene ende te vraghene [Hertaling] En < Und. 2. [Hertaling] nadien dat < Nach dem als. 3. [Woordverklaring] spierre: spion. 4. [Hertaling] can spien < spehen kan. Omstelling omwille van het rijm. 5. [Hertaling] can < kunne sagen. 6. [Woordverklaring] hent die werelt hevet fijn: tot de wereld ondergaat. [Hertaling] hent die werelt hevet fijn < Des die welt hebt syn. Speculatief. [Weddige] WeNo vertaalt: das soll die Welt im Gedächtnis behalten. 7. [Hertaling] omme den Danoys < Sendet einen Denoys. 8. [Woordverklaring] alomme: overal, van alle kanten. 9. [Hertaling] De overgang naar de volgende regel is erg abrupt. Er wordt niet verteld wie

18 Die cnape en begherde niet te daghene. Hedijnsc lant hi daer leet, over see voer hi ghereet ende ghinc spien, dats die waerheit. Al dorentore die kerstijnheit ghinc hi vraghen ende waernemen. Mer hi en horde altoos niemen van Ogiere spreken ofte ghedenken iet Die cnape mercte ende spiet in menegher stede ende in menegher wijs, mer altoos en hoorde hijs niegherinc cleene no groot ghewaghen. Hi keerde weder sonder daghen den wech dien hi voren quam. Hi was utermaten gram, dat hi ghegaen was omme niet. Mer 1 hi hadde te danke 2 ghespiet vele bat dan hi waende Hi quam, als ic eerst vermaende, 3 te Babilonien in die stede, daer hi Broyier vant, ende seede dat hi van Ogiere en conste besceeden niet, 4 no 5 van hem en conste vernemen niet so vele alse omme een woort. Alse Broyier dat hoort, wart hi vro in sinen sen. Den bode goude 7 hi, dies ic seker bem, de spion is en hoe hij uitgezocht wordt. Het ziet ernaar uit dat hier enkele verzen verloren zijn gegaan. 1. [Hertaling] Mer < Nu mere. 2. [Woordverklaring] te danke: tot tevredenheid van zijn opdrachtgevers. [Weddige] WeNo vertaalt te danke als umsonst, een betekenis die in het MNW niet voorkomt. 3. [Woordverklaring] vermanen: noemen, vermelden (?). [Hertaling] als ic eerst vermaende < als ich erst vermanede. De betekenis is onduidelijk. 4. [Hertaling] en conste besceeden niet < nust kunne bescheyden. Omstelling omwille van het rijm. 5. [Hertaling] No < Auch. 6. [Hertaling] niet < icht. 7. [Woordverklaring] gelden: betalen. [Hertaling] goude < gonde. [Weddige] WeGl leidt het woord af van onnen.

19 sinen dienst bat dan wale Voort so nam hi in den sale boden snel ende goet, daermede hi met groter spoet ontboot 1 sonder waen alle die hem waren onderdaen A lso versamende Broyer te sinen gheboot 2 [198] een gheselscap clouc ende groot, want seven coninghe bi namen te Babilonien te hem quamen sonder sine broedre alle vive Karahen, die coninc stout van live, versamende ooc, als ic verstoet, wat doe leen ende goet van hem hielt, 3 versamende hi mede. Van Babilonien, die grote stede, toghen wech die Sarrasine over die see met groter pine. Si voeren tote dat si te lande quamen. 4 Karahen voer ooc met sijnre scaren ende met sinen lieden uten lande, mer sijn wijf Gloriande starf eer hi uten lande leet. 5 Dat was hem utermaten leet. 6 Also hadde hi te beeden siden seer. Wat sallic daertoe segghen meer? Hi sceepte 7 daer over die see wijt. 1. [Hertaling] ontboot < Enboit zu den. 2. [Woordverklaring] gheboot / ghebot: bevel, commando. 3. [Woordverklaring] wat doe leen ende goet / van hem hielt: de bijzin behoort zowel tot de hoofdzin die voorafgaat als tot die die erop volgt (apokoinu-constructie). 4. [Hertaling] Si voeren tote dat si te lande quamen < Sie furent, biss sie dar kamen. In de Dt. zin mist men het doel van de reis. Uit vers blijkt dat ze in Italië aan land gaan. 5. [Hertaling] leet < schied. Mnl. sciet ligt voor de hand, maar valt moeilijk te rijmen op het volgende vers. De oplossing is niet echt bevredigend omdat ze een rijk rijm oplevert. 6. [Hertaling] Dat was hem utermaten leet < Das was yme ein ghetruwes leid. De Dt. zin is duister. Speculatief. 7. [Woordverklaring] scepen: onder zeil zijn, varen.

20 Te leverne waendi 1 groten strijt met Karle, den coninc fier. Den hertoghe Namels van Bavier drouch hi dat herte fel, want hi waende weten wel dat met rade van den 2 Bavier versleghen ware die sterke Ogier. Dies drouch hi hem up die tijt in sijn herte so 3 groten nijt, dat hi niet en wiste van torne wat doen. Helpe God, hoe menech stoute baroen tooch daer metten soudaen van Persijs 4 ende met Broyier, die van Parijs Karle, den coninc, dreeghede seere, ende Namels, den goeden heere, die daer noch wel lettel of wisten, daer noch menech man of sal twisten, alse ghi horen sult hier naer. Die payiene lieten vorwaer die see ende voeren upt lant. Broyier, die rike Persant, 5 dede dat volc upbreken mettien. Ic ghelove dat nie man ghesien hevet so groot volc alse daer was Het hevet vor hem ghenomen, sijt seker das, drie milen lanc ende breet. Des andren daghes begonsten ghereet van der see die payiene fel te Rome varen so wel, dat si quamen uptie kerstine. 1. [Hertaling] waendi < waende er haben. 2. [Hertaling] den: toegevoegd. 3. [Hertaling] so: toegevoegd. 4. [Hertaling] Persijs < Persij. 5. [Hertaling] Persant < payant. Het woord payant komt in het MNW niet voor. Ook paysant ( boer, landbouwer ) komt niet in aanmerking. 6. [Hertaling] dat nie man ghesien / hevet so groot volc alse daer was < das nyeman so große kein / Volk gesahe als das was. Speculatief. 7. [Hertaling] varen so wel < furen sie wel. In de Dt. tekst ontbreekt het complement bij begunden in vers

21 Want der leeder 1 Sarrasine waren so utermaten vele, ghinct den kerstinen uten spele. 2 Het en mochte niet bat ghescien: uter stat van 4 Rome moesten si vlien vor den heedinen putertiere. Dus ghinct in hant 5 Broyiere, alse ghi sult horen, int 6 beghin. Mer ant ende bleef sijn ghewin cleene, alse ghi sult horen, want hi bleef al in den toren. D us verdreef Broyier die kerstijn [199] ende den paeus. Die daer soude sijn een erdsce god met rechte, die moeste ghelijc enen knechte ooc vlien uter stat van 7 Rome, dies dar een ieghelijc wesen wijs 8 ter stede van 9 Parijs. Eer si rechte rasteden hem, deden si Karle, 11 ic seker bem, die niemare horen dat Rome ware verloren ende die kerstine al versleghen. Doe Karel, die coene deghen, [Woordverklaring] leet: gehaat. [Hertaling] leeder < leydigen. 2. [Hertaling] ghinct den kerstinen uten spele < Das es mit den cristen uß dem spiel / Ging. 3. [Hertaling] Het en mochte niet bat ghescien < wenn es moht nit baß gescheen. 4. [Hertaling] van: toegevoegd. 5. [Woordverklaring] in hant gaen: gemakkelijk van de hand gaan. [Hertaling] in hant < nach der hant. 6. [Hertaling] int < mit. 7. [Hertaling] van: toegevoegd. 8. [Hertaling] dies dar een ieghelijc wesen wijs < Des mag ein iglich man wesen wijs. 9. [Hertaling] van: toegevoegd. 10. [Woordverklaring] hem rasten: uitrusten, op adem komen. 11. [Hertaling] Eer si rechte rasteden hem, / deden si Karle < Ee sie sich reht rusteten, taden sie ine / Karle den kunig. Aanpassing omwille van het rijm en de verkorting van vers

22 dese niemare hadde verstaen, wart hi bedrouvet sonder waen meer dan hi ie was 1 te voren. Die rike coninc wel gheboren nam serianten daer ter stede, daermede hi ontbieden dede sine man die hem toe behoren, dat si quamen met sporen 3 sinen vianden wederstaen, den payienen, die daer wilden verslaen die kerstijnhede met haerre macht. Stadeleke dach ende nacht voeren wech die cnapen coene. Die coninc dede die van Nerboene ooc ghelikerwise 4 ontbieden Dat waren die alre vromeste liede, daer ic nie of hoorde seghen. 5 Karel was met toorne wel bedreghen, 6 dat hem dien groten scaden die payiene hadden beraden Dies was hi 7 buten keere. 8 Te Parijs quam 9 menech heere also alse Karel ontboden hevet. Den coninc, die droufleke 10 levet, troosten si met hare sprake [Hertaling] was < wart. 2. [Woordverklaring] daer ter stede: aldaar, ter plaatse; ook: aanstonds, terstond. [Hertaling] daer ter stede < uf die sted. Onzeker. 3. [Hertaling] met sporen < sinen zorn. Omdat wedder staen niet tegelijk met sinen zorn en sinen vianden verbonden kan zijn, is het zinvol het eerste object door een bepaling te vervangen. Speculatief. 4. [Woordverklaring] ghelikerwise: eveneens, op dezelfde manier. 5. [Woordverklaring] seghen: zeldzame nevenvorm van segghen. [Hertaling] daer ic nie of hoorde seghen < Da von ich nye horte sagen. 6. [Woordverklaring] bedraghen: vervullen. [Hertaling] bedreghen < bestechet. [Weddige] Het door WeNo gepostuleerde paar seggen : besteken (het laatste ook in WeGl) rijmt niet en is zowel syntactisch als semantisch uitgesloten. 7. [Hertaling] hi < yme. 8. [Woordverklaring] buten kere: hevig ontsteld. 9. [Hertaling] quam < was. 10. [Hertaling] droufleke < bedruplichen.

23 Daer was comen in ware sake te helpe den coninghe fier die hertoghe Namels van Bavier ende sijn broeder Buevoen ende die coninc Gwindeloen Van Pavien die coninc Disdier quam ooc te helpe den coninghe fier. So dede ooc van Norweghen die coninc, die daer quam in ware dinc met eenre groter heercracht Ende die die minste helpe bracht die brochte vichtech dusent, weet ic wale, rudders in rechter tale te helpe Karle, den heere, diese ontfinc met groter eere want hi was haerre utermaten blide. Karel bereede hem ten stride te vaerne up die felle gaste, die die kerstijnhede crankten vaste. Meneghen si des levens beroveden Alle die an Gode gheloveden, beroveden si des lijfs, die quaden. Mamets pine 2 si hem ane daden. D us deden die payiene mort [200] ende Karel dede uter port trecken al sine baroene die van herten waren coene ende dicke hadden wel ghedaen. Mer hier souden si 3 onder gaen, dat alte 4 groot jamer was Karl gaf, sijt seker das, 1. [Woordverklaring] heercracht: legermacht. 2. [Woordverklaring] pine: straf. 3. [Hertaling] si: toegevoegd. De toevoeging is overbodig als men het vers als een tweede nevenschikking bij de voorgaande betrekkelijke bijzin interpreteert. Omwille van het tegenstellende karakter ervan, beschouwen we het vers echter als een onafhankelijke hoofdzin. 4. [Hertaling] alte < also.

24 te voerne dat hovetbannier den hertoghe Namels van Bavier, die rudder was van prise goet. Hi gaf hem, alsic verstoet, mede te voerne tien dusent man. Also scieden die heeren van dan wel ghewapijnt ende vorsien omme 1 den vermalediden payien te wederstane met haerre cracht Drie daghe voer Karel met sijnre macht eer hi vant eneghen wederstoot. 2 Versameninghe 3 van volke groot vernamen 4 si ten vierden daghe. Doe 5 dede Karel vriende ende maghe scaren ende sine man. Dat hedijnsce heer hem ooc began te scaerne up dander side, want het naecte enen fellen stride, alse wel wart oghescine Broyier leede hem ende die sine 7 alse die was onvervaert. Neven hem voerde men den standaert. Hi was van herten onghehier. 8 Met sporen noopte ooc die Bavier sijn goede ors Moreel. Enen payien te sinen deel dore stac hi metten scachte groot ende warpene uten sadel doot 1. [Hertaling] Omme < Und. 2. [Woordverklaring] wederstoot: tegenstand. 3. [Woordverklaring] versameninghe: bijeenkomst. 4. [Hertaling] vernamen < Bekamen. Omdat Mnl. becomen geen passende betekenis heeft, kiezen we voor een andere oplossing. Speculatief. 5. [Hertaling] Doe: toegevoegd. HiWe laat de voorgaande zin eindigen met Bekamen sie, zodat am vierden tage de nieuwe zin inleidt en de toevoeging overbodig is. 6. [Woordverklaring] oghescine: duidelijk. 7. [Hertaling] leede hem ende die sine < ted yme und den sijnen / Furen. 8. [Woordverklaring] onghehier: wreed, woest, barbaars. [Hertaling] Hi was van herten onghehier < Er wart von hertzen wol gehier. Mnl. ghehier betekent lieflijk, vriendelijk en lijkt dus nauwelijks te passen als eigenschap van Broyier.

25 uptie scone groene waerde Met groter begherde greep hi ten swaerde, die goede hertoghe van Bavier. Hi ghinc 1 omme hem daer ende hier van wel groten slaghen dienen. Hi verslouch 2 der payiene meer dan tiene vore Broyiers oghen. Dat conste niet wel ghedoghen Broyier ende trac sinen brant. Daer mede slouch hi Namels, 3 den wigant, utermaten seere up dat hovet Toten tanden hadde hi hem gheclovet, en hadde die ghenade Gods ghedaen, die dat swert dede weder staen upten beckeneel van brunen stale. Namels viel neder te dale van den anxteleken smerten. Dat sach Karel, dient van herten utermaten leet te siene was. Met sporen noopte hi, sijt seker das, wat hi mochte, sijn goede pert Een spere hadde hi sterc ende wert ende wel ghestaelt 4 voren. Daermede dede hi sulken toren Broyiers broeder, 5 dien hi dore reet ende hem dat herte in sinen buke spleet [Hertaling] ghinc < hiewe. Omdat het predicaat in de volgende regel wordt aangevuld met de infinitief dienen, kan hier niet houwen bedoeld zijn. 2. [Hertaling] Hi verslouch < Erslug er. De inversie in de Dt. zin veronderstelt een vooropgestelde bijwoordelijke bepaling. Welke functie in dit geval dienen in vers zou moeten hebben, blijft onduidelijk. 3. [Eigennaam] Namels < Dunamelsen. 4. [Woordverklaring] ghestaelt: met een stalen punt.. 5. [Hertaling] Broyiers broeder < An Broyers bruder.