Hs. Stockholm KB A 159 (26vb-28ra) Hs. Amsterdam Universiteitsbibliotheek VI B 14 (40rb-42rb) Vanden onnoselen kinderen. Wat de name bediet

Transcriptie

1 Hs. Stockholm KB A 159 (26vb-28ra) Hs. Amsterdam Universiteitsbibliotheek VI B 14 (40rb-42rb) Vanden onnoselen kinderen Wat de name bediet Donnosel 1 kinderkinne heet men also bi drien reidenen: omme donnoselheit van leivenne, van reidenen ende van der pinen, ende omme donnoselheit die si behilden. Men heetse onnosel van leivene omme dat si een onnosel leiven hadden. Si en noosden 2 noit niemene, noch Gode met ongheoorsaemheiden, noch den menschen met ongherechticheiden, noch hemselven met ne gheenre sonden. Ende daer bi seit David: De onnosele ende de gherechteghe hinghen mi an. Die kinder die Herodes dede doden, hieten in Latijn 'innocentes', dat is in Duitsche 'onnosel'. Dat was om drie saken: want si waren onnosel van leven ende van pinen ende vander eerster onnoselheit, die Adam ende Eva verloren had, die si weder cregen. Van leven waren si onnosel want si niet misdaen en hadden in haren leven, want si en hadden Gode niet verwracht 27 mit ongehoersamicheit, noch haren evenkersten mit 28 ongerechticheit noch mit vlecken van sunden. Die onnosel sijn in leivene ende gherecht int ghelove, si hieten onnosel omme de pine, want si waren onnoselijc ende ongherechtelijc ghedoot. Si hieten onnosel omme donnoselheit die si behilden, want in hare martilie so behilden si donnoselheit des doopsels, dat was de suverheit van der eerster sonde. Ende daer of seit David: Wachte donnoselheit ende besie gherechticheit. Dats: wachte donnoselheit des doopsels, ende daerna besich de gherechticheit van goeden werken. Ende si waren onnosel van pinen, want si den doot niet verdient en hadden die si leden. Si waren inder onnoselheit onnosel, want si in haren bloede gedoept waren ende worden gedwogen 29 vander erfsunden. Van den onnoselen kindren

2 De onnosele kindren waren ghedoot van Herodes Ascolonita. De scrifture seit van IIJ Herodessen, die vernaemt 3 heift ghemaect hare grote onghenadicheit. Deerste hiet Herodes Ascolonita, onder hem wart onse Here gheboren ende de kindren ghedoot. Dander hiet Anthipas, die sinte Janne Baptisten onthoofde. De derde hiet Herodes Agrippa, die sinte Jacobbe doode ende sinte Pieteren in den kaerker leide. Dese kinder worden gedoot van Herodes, die sijn toenaem was Ascolonica, want het waren drie Herodes, die een naden anderen. Die eerste hiet Ascolonica ende die dode die kinder. Die ander hiet Anthipas, die dede sunte Jan Baptist onthoefden. Die derde hiet Agrippa, die dede sunte Jacob onthoefden ende sloet sunte Peter inden kerker. Dese drie Herodes waren haer namen kundich om haerre quaetheit wil. Maer cortelijc sullen wi des eersts Herodes historie scriven also men in Scolastica Historia leist. Die eerste Herodes dede die kinder doden ende daer om sellen wi van hem seggen. Antipater van Idumea nam tsconincs nichte van Arabien te wive ende wan enen zone dien hi Herodes hiet. Ende hi wart na gheheeten Ascolonita. Deise ontfinc van den keiser Augusto dat rike van Judea. Ende doe wart eerst tsconincs roede ghenomen van Judea. Antipater die wijs ende scalc 30 was, creech een wijf die een nicht was des conincs van Arabien. Ende hi selve was van Idimien. Ende an dit wijf wan Anthipater enen sone die Herodes hiet ende dese Herodes was Ascolonica getoenaemt. Dese Herodes gaf die keiser Octavianus dat rike van Judea. Ende doe was vervult Daniels prophecie die voerseit had dat die crone vanden Joden soude einde nemen wanneer Cristus soude comen. Ende dit was doe, want Herodes was een heiden. Deise hadde VJ zonen dat waren Antipater, Allexander, Aristobolus, Archellaus, Herodes Antipas ende Philips. Dese Herodes wan ses sonen. Die een hiet Antipater, die ander Alexander, die derde Aristobolus, die vierde Archelaus, die vijfte Herodes Antiphas, die seste Philippus.

3 Allexander ende Aristobolus wan hi an ene Jodinne ende zendse te Rome dat mense leeren soude in liberalen arten. Die twe sonen Alexander ende Aristobolus hadden een moeder. Die dede Herodes tot Romen ter scolen gaen ende maecte daer of meisters in recht. Hier na camen si weider van der scolen ende Alexander was een vrome toverare, 4 ende hi was ghelicenciert. 5 Ende si beghonsten te disputeerne metten vader, welc van hem lieden dat rike hebben soude. Ende hier omme wart de vader verbolghen 6 ende wilde Antipater vor hem lieden setten. Ende doe si beghonsten te visierne 7 hoe si den vader ter doot bringhen mochten, ende doese de vader daer omme verdreef, so voeren si ten keiser omme over den vader te claghene. Hier en binnen camen de coninghen te Jherusalem ende vragheden nerrenstelijc waer de niewe coninc gheboren ware. Doe Herodes dit hoorde, so wart hi vervaert ende ontsach dat iemen gheboren mochte sijn van der waregher coninghen gheslachte diene verdriven mochte als enen dien trike niet toe en behoorde. Hier omme bad hi den coninghen, als si den coninc vonden hadden, dat sijt hem boodsceipen souden, ende veinsde 8 hem dat hine wilde anebeiden dien hi begheerde te doodene. Ende alsi vander scolen thuus quamen, doe was Alexander seer vroem 31 inder consten. Ende doe begonden die twe brueders tegen den vader te dedingen 32 om dat rike van Judea te hebben. Daer om balch 33 hem Herodes ende woude Antipater coninc na hem maken. Ende als die vader vernam dat Aristobolus ende Alexander na sijn doot stonden, doe verdreef hi se. Ende daer om voeren si te Romen ende clageden over Herodes, haren vader. Binnen deser tijt quamen die drie 34 coningen tot Jherusalem binnen ende vrageden waer die coninc der Joden geboren waer. Als dat Herodes hoerde was hi seer bedroeft ende duchte of daer iemant geboren waer vanden Joden, die hem als enen vreemden man verdriven mocht. Ende daer om bat hi den coningen alsi Cristum gevonden hadden dat sijt hem deden te weten, hi wouden oec aenbeden. Dat dede hi in enen gevensden moede, want hi meenden te doden. Maer de coninghen keerden al 9 enen andren wech in haer rike. Doe Herodes sach dat si te hem niet weider en camen, so waende hi dat si bedroghen waren in der sterren visioene ende dat si hem scaemden weider te keerne. Ende daer bi en sochte hi tkint niet. Mer die coningen keerden enen anderen wech weder ende quamen in haren lande. Ende als Herodes sach dat si niet weder en keerden tot hem, doe vermoede hi dat si bedrogen waren bider sterren ende dat si Cristum niet gevonden en

4 Maer doe hi hoorde wat de heerders gheseit hadden ende wat Simeon ende Anna gheprophiteert hadden, so ontsach hi hem sere ende waende dat hi vulec bespot ware van den coninghen. Doe beghonste Herodes raet te hebbene omme de kindren te doodene die in Bethleem waren, omme dat tkint meide ghedoot werden soude dat hi niet en kende. Maer dinghel beval Joseph te vliene, ende hi vloo metten kinde ende der moeder in Egypten, in ene steide Hermopolim, ende daer bleef hi VIJ jaer tote dat Herodes doot was. Doe onse Here in Egypten cam, also Isaias vorseit hadde, so vielen alle dafgoden van Egypten. Men seit ooc, also dat in al Egypten ne gheen huus en was daer en lach I doode in, als de kindren van Israel ute Egypten ghinghen bi Gods toe doene, also en was daer nu ne gheen tempel daer en viel dafgod in. hadden ende si hem daer om scaemden weder te keren tot hem ende en ruecte 35 niet meer dat kint te sueken. Mer namaels als hi vernam vanden herden hoe si Cristum inder cribben gesocht hadden ende wat si geseit hadden ende hi oec vernam wat Simeon ende Anna geprophetiert hadden, doe docht hi datten die coningen bespot hadden. Ende doe began Herodes eerst te denken hoe hi alle die kinder die in den lande van 36 Bethleem waren, woude doen doden op dat hi den genen onder dien hoep dode, die hi niet bi sonder en kende. Mer die engel sprac Joseph toe ende hi vloech mitten kinde ende mitter moeder inden lande van Egypten, in een stat die hiet Hinopenen. Ende daer woenden si VII jaer al thent Herodes doot was. Ende als Cristus inden lande van Egypten quam, doe vielen alle die afgode neder van Egypten. Want gelijc als doe Moyses mitten kinderen van Israhel uut Egypten voer, een huus in al Egypten niet en was daer geen dode in en was, want alle die eerst geboren vanden huse waren doot gebleven in eenre nacht, also en was in alden lande van Egypten een tempel niet daer en vielen die af goden doe Cristus in Egypten quam. Ende dit had die prophete Isaias lange tijt te voren geprophetiert. Cassiodorus 10 seit, dat in Hermopoli van Cassiodorus, die leraer, bescrijft dat

5 Thebayda es een boom, die men Persekere heet, die jeighen veile siecheiden goet es, op dat men sine vrucht of blat of allitel van sijnre scuertsen 11 omme der sieker hals bint. Want doe Onse Vrauwe dus met haren zone in Egypten vloo, so nighede deise boom toter eerden ende anebeiden Cristum omoedelijc. Doe Herodes dus over een drouch de kinderkinne te doodene, so wart hi ghedaghet van den keiser Augusto sinen zonen tantwoordene. Ende doe hi al te Tharsis voer te Rome waert, so verstont hi dat de coninghen wech waren metten sceipen van daer. Ende daer omme deidi alle de sceipen verbernen, also David vorseide: In anxteliken gheeste sulstu de sceipen van Tharsis verbernen of verderven. inder woestinen daer Cristus doer leet mit sijnre moeder alsi tot Egypten wert voeren, staet een boem die seer nut is tot vele suucten, 37 ist datmen die blader aen die sieken bint. Ende die boem hiet Persidis. Ende als Cristus daer voer bi leet, doe boech hem die boem ter eerden toe ende aenbede Cristum oetmoedelic. Ende als hem Herodes beraden had die kinder te doden, doe wert hi gedaecht vanden keiser te Romen te comen om hem daer te verantwoerden tegen die clage sijnre kinder. Ende als hi derwert voer, leet hi doer die stat van Tharsen ende vernam dat die sciplude van Tharsen de coningen hadden te huus gevoert, daer om dede hi in toornigen moede alle die scepe van Tharsen bernen. Ende dat had David geprophetiert inden souter. 38 Ende doe de vader metten zonen vor den keiser parlemente, so wast ghewijst dat de zonen haren vader onderdaen sijn souden in allen saken, ende dat hi trike laten soude dien hi wilde. Doe Herodes dus weider keerde, so was hi stoutere dat hi dus gheconfirmeert was. Ende hi sende ende deide dooden al de kindren in Bethleem van IJ jaren ende daer ondere na dien tijt dien hi ondersocht hadde van den coninghen. Deise woorden mach men in IJ manieren verstaen: ten eersten van IJ jaren ende daer onder, dats van kindren die twee jaer out waren toten kindren van eenre nacht. Want Herodes hadde ondervonden van den Ende als Herodes dedingde mit sinen kinderen voer den keiser, wert dat ordel gegeven dat die kinder den vader souden sijn gehoersam ende die vader mocht sijn rijc geven welken kinde hi woude. Als Herodes doe weder quam, was hi coenre dan hi te voren was, om dat hi wel gededingt had ende daer om sende hi sijn cracht 39 in Bethleem ende dede daer doden alle die kinder binnen der stat ende al dat lant om wat daer twe jaer out was of daer binnen nader tijt dat hi vernomen had vanden coningen. Want Herodes had tot Romen ende op

6 coninghen dat tkint gheboren was op dien dach dat hem de sterre oppenbaerde. Ende want een jaer was leiden binnen dien dat hi te Rome voer ende weider cam, ende waende hi dat tkint I jaer out was ende ooc allitel daghen, ende daer bi deide hi dooden de kindren die oudere ende jonghere waren, dats van IJ jaren out toten kindren van eenre nacht. Want hi ontsach dat hem tkint versceppen soude moghen ende ansichte oudere of jonghere maken, dien de sterren dienden. Ende deise sentencie houdt men over seikerst. In ene andre maniere so exponeert ment aldus, also Guldemont seit: Van IJ jaren ende daer boven toten kindren van V jaren. Want hi seit dat de sterre den coninghen oppenbaerde een jaer eer tkint gheboren wart. Ende na dien dat dit Herodes ondervonden hadde van den coninghen, so ghinc hi te Rome ende merrede 12 J jaer. Want hi waende dat doe tkint gheboren was als dien coninghen de sterre oppenbaerde ende daer bi hilt hi tkint over IJ jaer out. Ende daer bi so doode hi de kindren van IJ jaren toten kindren van V jaren, maer ne gheen jonghere dan van IJ jaren. Ende dit wilmen prouven omdat men beenren van deisen kindren vint die so groot sijn dat si van kindren van IJ iaren niet moghen sijn. Maer men 13 mach segghen dat de lieden doe meere waren dan si nu sijn. Macrobius seit ende men vindet in ene coronike dat een van Herodes kindren was ghegheiven te voesterne in Bethleem ende het was metten andren ghedoot. Doe wart vuldaen dat de prophete vorseide: Stemme wart ghehoort in den hoghen van gheweene ende ghehule van den moedren dier dien wege een jaer geweest. Ende eer hi derwert toech was Cristus geboren. Ende daer om wist hi wel dat hi meer dan jarich 40 was ende dede alle die kinder doden van twe jaren ende daer beneden, op dat hi des niet en miste, hi en raecte Cristum, want hi ontsach hem des kindes toecomende mogentheit, om dat die sterre den kinde had gedient. Ende dus dede hi C M ende XL M kinder doden. Mer Herodes, die dese moort dede, en sceide sonder die wrake Gods vander werlt niet, want als Methodius seit, so wert onder den kinderen een van Herodes kinder gedoot dat inden lande van Bethleem was bestaet te houden. 41 Doe was vervult dat Jeremias had voerseit, dat grote hulinge was gehoert vanden moederen die haer kinderen

7 kindren dat men doode. De gherechteghe God, also men leist in Scolastica Historia 14, hi en liet niet onghegouden 15 deise grote quaetheit van Herodesse. Want met Gods vonnesse gheschiede dat hi, die veile lieden berooft hadde van haren kindren, dat hi caitivelike wart berooft van sinen kindren. Want Herodes hadde weider in wantrauwen Allexandre ende Aristobole, want een van haren ghesellen seide dat hem Allexander veile goets belooft hadde, wilde hi sinen vader venijn gheiven. Ende de barbier seide dat hem Allexander veile goets belooft hadde, wilde hi sinen vader de storte ontwee snijden als hi sinen baart score. Ooc seidi dat Allexander seide dat men niet rouken 16 en soude van enen kerle die sijn haer gorde om dat hi jonc schinen soude. bescreiden ende en lieten hem niet troosten om dat haer kinder doot waren. Mer God, die een recht rechter is, en liet niet aldus noch Herodes quaetheit ongewroken 42 bliven, want gelijc dat hi die moederen beroeft 43 had van haren kinderkijns, so wert hi bi sinen live jamerlic beroeft van sinen kinderen. Want Alexander ende Aristobolus worden anderwerf tegen den vader vermaect 44, want een van Herodes gesinde seide dat hem Alexander geloefde groot goet dat hi Herodes woude vergeven. Ende die barbier seide dat hem oec groot goet geloeft waer dat hi Herodes woude moorden als hi en scoer. Hier omme wart de vader gram ende deidse dooden, ende settede Antipatrum dat hi coninc sijn soude. Maer na Antipatrum so settede hi Herodem Antipam. Hier om was Herodes toornich ende dede Alexander ende Aristobolus doden ende seide den luden dat Antipater na hem coninc soude werden. Mer onlange daer na weder seide hi dat ende woude Herodes Antipas coninc na hem maken. Hier en boven so doode Herodes Agrippam ende Herodiadem, Philips wijf, die Aristoboles kindren waren, van vaderliker minnen 17. Ende omme deise IJ saken so beghonsten Antipater al te sere te hatene, also sere dat hine gherne vergheiven 18 hadde. Doe dat Herodes vernam, so leide hine in enen kaerkere. Ende nam bi hem Herodes Agrippa ende Herodias sijn suster, want dat waren Aristobolus kinder ende voedese oft sijn kinder hadden geweest. Hier om was Antipater also wreet opden vader dat hi alden raet daer toe dede dat hi den vader had mogen vergeven. 45 Ende als dat Herodes vernam, venc hi den sone ende

8 Doe Augustus de keiser hoorde dat Herodes sine kindren ghedoot hadde, so seide hi: Ic ware mi liever Herodes verkin dan sijn sone. Want om dat hi besneiden toe comelijnc 19 es, so spaert hi sine verkinne, maer sine kindren doot hi. leiden in enen kerker. Doe Herodes LXX jaren out was, so viel hi in al te zwarer siecheit. Want hi wart ghequelt met enen al te staerken cuertse, ende ute ghesleighen met puusten ende met groten tormenten in den hals. Ende sine voeten zwollen ende sine scamelheit 20 rees vul woormen. Ende hi stanc al te sere ende verademde ende versuchtede dickewile. Ende de meesters dadene in olie setten, maer men moestene over doot ute trecken. Maer doe hi hoorde dat de Joden met blijsceipen sine doot ontbeidden, so deide hi vaen ute al Judea de eidele jonghelinghen ende hi seide Salome, sire suster: Ic weet dat de Joden verblijden sullen van mijnre doot, maer ic sal hebben gheween ende eidele uutvaert 21, wiltu doen dat ic di segghe: Als ic doot bem, so doese alle dooden die ic ghevaen hebbe, dat mi al Judea dus beweene haers ondankens. Ende als Herodes out was LXX jaer, doe viel hi in eenre vuulre qualen, want hi creech enen swaren rede 46 ende wert rappich ende rudich 47 ende inden hals en had hi genen adem. Ende die voete swollen hem ende sijn scamelheit wert vol wormen, so dattet vuul stanc. Doe baeiden hem die meisters in olie ende daer wert hi voer doot uutgetogen. Ende als hi vernam dat die Joden blide waren ende hoepten tegen sinen doot, doe dede hi vangen die rijcste ende die beste uten lande van Judea ende seide tot Salome sijnre suster: Ic weet wel dat die Joden blide sellen sijn om minen doot. Ende wilstu doen minen raet, so sellen si alle screien om minen doot. Dat is, als ic doot bin, dat du dese alle dootste die ic gevangen heb. Ende alsi dan bescreien haer mage, 48 so selt scinen dat si minen doot bescreien. Want hi hadde in costumen 22 dat hi na sine spise enen appel scroode 23 ende at. Ende doe hi tmes in de hant hadde, so niesde hi sere ende hi sach al omme offen iemen beletten mochte. Ende hi stac sine hant ute omme hemselven te steikene. Maer een sijn neive hilt sine hant ende belettet. Ende rechtevoort beghonste men te weenene in sconincs zale als of hi doot hadde gheweist. Doe dat Antipater hoorde, so verblijde hi ende hi Dese Herodes hadt in eenre gewoenten dat hi na sijnre maeltijt plach enen rawen appel teten. Ende hi sat eens dages na eten ende had een mes ende palleerde enen appel. Ende doe quam hem so grote quale aen, dat hijt mes hief ende soude hem selven hebben gedoot, mer sijnre suster sonen scoter een toe ende benamt 49 hem. Ende sijn gesinde wert

9 beloofde sinen wachters veile, wilden sine laten gaen. Doe dat Herodes wiste, so was hem zwaerre sijns zoons blijscap dan sijns selfs doot. Ende hi sender serianten 24 ende deidene doden ende settede Archillaum coninc na hem te sine. screiende of die coninc doot had geweest. Als dat die soen Antipas vernam, wert hi seer blide ende loefde groot goet datmen hem uten kerker woude laten. Doe dat Herodes vernam, verdroech hi swaerliker sijns soens bliscap dan sijns selfs doot ende sende stockers 50 ende dede Antipater inden kerker doden ende maecte Archelaus coninc na hem. Ende aldus staerf hi na V daghen die in alle andre dinghen goede aventure hadde, maer hi was al te onsalich in dat hem toe behoorde. Ende opden vijften dach hier na bleef hi doot in sijnre quaetheit. Ende Salome, sijn suster, soe telivereerde 25 alle die hi hiet dooden. Ende sijn suster Salome liet alle die Joden quijt gaen die si gevangen hielt. Maer Remigius seit dat Herodes hem selven doode metten messe daer hi den appel meide scroode. Ende dat Salome al de ghevanghenen doden seide 26 also haer broeder beval. Dus wert sijn quaetheit openbaerlic gewroken vander gerechticheit Gods over hem ende over sijn kinder. 1 Onnozel: onschuldig. 2 Nosen: kwaad doen, schaden. 3 Vernaemt: beroemd. 4 Maggioni, p. 98: accerimus perorator. 5 Dwz.: hij had de vergunning om onderwijs te geven. 6 Verbolgen: boos, kwaad. 7 Viseren: het plan maken. 8 Vensen: doen alsof. 9 Al: langs. 10 Handschrift: Cassiodorlis. 11 Schorse: schors, schil. 12 Merren: wachten. 13 Handschrift: me. 14 Historia Scolastica ( ), geschreven door Petrus Comestor. Overzichtswerk Bijbelse geschiedenis. Bron voor Jacob van Maerlants Rijmbijbel. 15 Ongegouden: onvergolden.

10 16 Roeken: geven om. 17 Maggioni p. 101: Insuper Herodem Agrippam et Herodiadem uxorem Philippi, quos ex Aristobulo susceperat, paterna dilectione fouebat. 18 Vergeven (o.a.): vergiftigen. 19 Toecomelinc: vreemdeling. 20 Schamelheit: geslachtsdelen. 21 Handschrift: vuutuaert 22 costume: gewoonte. 23 Schroden: klein snijden. 24 Seriant: (gewapende) dienaar, lijfwacht. 25 Telivereren: bevrijden, verlossen. 26 Lees: deide 27 Verwerken: zich iemand tot vijand maken. 28 Handschrift: 'bedroeft', waarin 'd' geschrapt werd. 29 Dwaen: wassen. 30 Scalc: slecht. 31 Vroem: hier flink. 32 Dedingen: een aanklacht indienen, processeren. 33 Hem belgen: boosmaken 34 Handschrift: achter 'die' is 'kinderen' geschrapt. 35 Roeken:zie annotatie Handschrift: 'vanden', waarin 'den' doorgehaald werd. 37 Suucte: ziekte. 38 Souter: boek der psalmen. 39 Cracht: hier legermacht. 40 Jarich: één jaar oud. 41 Bestaden te houden: uitbesteden, in de kost doen. 42 Handschrift: hierachter 'liden' geschrapt. 43 Handschrift: 'bedroeft', waarin 'd' geschrapt werd. 44 Vermaken: weer actief worden. 45 vergeven: zie annotatie Rede: rilling, koorts. 47 Rappich ende rudich werden: schurftige uitslag krijgen. 48 Mage: een bloedverwant. 49 Benemen: verhinderen, beletten. 50 Stocker: beul.