Alfa. literaire teksten uit de nederlanden. Lanseloet. van Denemerken. een abel spel. bezorgd door. Hans van Dijk. Amsterdam University Press

Transcriptie

1 Alfa literaire teksten uit de nederlanden Lanseloet van Denemerken een abel spel bezorgd door Hans van Dijk Amsterdam University Press

2 LANSELüET VAN DENEMERKEN

3 Alfa Literaire teksten uit de Nederlanden De redactie van Alfabestaat uit prof. dr. W. van den Berg (Universiteit van Amsterdam), prof. dr. P.J. Buijnsters (Katholieke Universiteit Nijmegen), prof. dr. J. Goedegebuure (Katholieke Universiteit Brabant), dr. M.G. Kemperink (Rijksuniversiteit Groningen), dr. M.E. Meijer Drees (Universiteit Utrecht), prof. dr. A.M. Musschoot (Universiteit Gent), prof. dr. F.P. van Oostrom (Rijksuniversiteit Leiden), prof. dr. M.A. Schenkeveld-van der Dussen (Universiteit Utrecht) en prof. dr. F. Willaert (Universiteit Antwerpen). Redacteur van dit deel: prof. dr. F. Willaert. Lanseloet van Denemerken werd van een inleiding en commentaar voorzien door Hans van Dijk. Reeds verschenen in de serie Alfa: Spiegel historiael, Jacob van Maerlant (ed. F.P. van Oostrom) Mas Anjello, Thomas Asselijn (ed. M. Meijer Drees) Gysbreght van Aemstel, Joost van den Vondel (ed. M.B. Smirs-Veldt) Gedichten, Jacobus Bellamy (ed. P.J. Buijnsters) In de serie Alfa verschijnen verder (onder voorbehoud): Troje-trilogie (ed. J.D. Janssens) Rederijkerstoneel (ed. D. Coigneau) Huge van Tabarië (ed. L. Jongen) Nederlandse emblemata (ed. H. Luijten) Duytselier, Jan Luyken (ed. A.J. Gelderblom e.a.) Bloemlezing zeventiende-eeuwse poëzie (ed. A. van Strien) Gedichten, Hubert Korneliszoon Poot (ed. M.A. Schenkeveld-van der Dussen) Gedichten, Willem Kloos (ed. P. Kralt) Gedichten, Isaac da Costa (ed. G.J. Johannes) De roos van Dekama,J. van Lennep (ed. J. van der Wiel) Op hoop van zegen, Herman Heijermans (ed. H. van den Bergh) Paradise regained, Hendrik Marsman (ed. J. Goedegebuure)

4 Lanseloet van Denemerken Een abel spel Bezorgd door Hans van Dijk x.i~i:> X AMSTERDAM UNIVERSITY PRESS

5 CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Lanseloet Lanseloet van Denemerken / Een abel spel; bezorgd door Hans van Dijk - Amsterdam: Amsterdam University Press. - (Alfa) ISBN NUGI 300/951 Trefw.: toneelwerken; oorspronkelijk / Middelnederlandse letterkunde. ISBN Omslagontwerp: Erik Cox, Den Haag Zetwerk: Martin Meijer (A-zet), Leiden Amsterdam University Press, Amsterdam, 1995 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen ofenige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel16b Auteurswet 1912 t het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

6 Inhoud 1 Inleiding 1 Inhoud 2 Overlevering 2 Tekstgeschiedenis 3 Genre 4 Opvoering 5 Interpretatie 7 Verantwoording 8 Bibliografie 9 Lanseloet van Denemerken 11 Proloog 13 Eerste tafereel 16 Tweede tafereel 20 Derde tafereel 24 Vierde tafereel 28 Vijfde tafereel 31 Zesde tafereel 34 Zevende tafereel 37 Achtste tafereel 40 Epiloog v

7 Voor ]acqueline

8 Inleiding Een abel spel van Lanseloet van Denemerken hoe hi wert minnende ene jonefrou die met sijnder moerder diende, schreef de kopiist van het handschrift-van Hulthem boven dit spel. Zijn verschrijving in het woord moeder (moerder = moordenaar) brengt ons, onbedoeld, meteen bij de interpretatie van het stuk. Lanseloet sterft immers aan deze liefde omdat zijn moeder hem verboden heeft met het meisje Sanderijn te trouwen. Vlak voor zijn dood verwijt hij haar zelf nog zijn ongeluk omdat zij hem de verkeerde raad gegeven heeft (vs ). Is zij daardoor schuldig aan moord op haar zoon? Wie het stuk aandachtig leest, zal ontdekken dat er veel meer aan de hand is; Lanseloet van Denemerken is een intrigerende liefdesgeschiedenis die de eeuwen door heeft weten te boeien en ook in onze tijd telkens weer wordt uitgegeven, bestudeerd en opgevoerd. Inhoud Op het toneel verschijnt een proloogspreker. Hij begint met een bede tot God en Maria en roept dan tot de toeschouwers: Nu hoert wat men u spelen sal!(vs. 8). Vervolgens vertelt hij dat het stuk handelt over een voornaam ridder en een rechtschapen jonkvrouw. De ridder houdt van haar maar zij is beneden zijn stand en daarom verzet zijn moeder zich tegen deze liefde. Na een kort verzoek om stilte verdwijnt de proloogspreker van het toneel en dan begint het abel spel Lanseloet van Denemerken. We zijn er getuige van hoe Lanseloet de schone Sanderijn zijn liefde verklaart en hoe hij probeert haar te verleiden. Maar zij weigert hoffelijk doch beslist: het standsverschil maakt een huwelijk tussen hen onmogelijk en voor een avontuurtje is zij niet te vinden. Ook Lanseloets moeder probeert hem van Sanderijn te doen afzien maar als dat niet lukt, belooft zij hem het meisje voor één nacht, op voorwaarde dat hij haar na het liefdesspel zal verstoten. Hoewel Lanseloet dit vileine plan volledig doorziet, gaat hij akkoord. Hij hoopt maar dat Sanderijn het hem niet kwalijk zal nemen... Dat doet zij natuurlijk wel. Ontredderd en gekwetst verlaat zij Denemerken en komt al dolend terecht in een ver land, waar ze wordt gevonden door een vreemde ridder die op jacht is. Sanderijn vertelt hem op hoofs-bedekte wijze, in de vorm van een parabel, hoe het met haar is gesteld. Wanneer de ridder daarop vol begrip antwoordt en haar vraagt zijn vrouw te worden, stemt zij toe. Lanseloet is inmiddels de wanhoop nabij omdat zijn geliefde Sanderijn spoorloos is verdwenen. Hij stuurt zijn dienaar Reinout uit om haar te gaan zoeken. Maar als deze haar eindelijk vindt, is zij niet bereid met hem mee terug te gaan naar Denemerken: zelfs als Lanseloet even machtig zou zijn als Hector ofalexander, zou zij haar man niet voor hem in de steek laten. Wanneer hij dit bericht ontvangt, sterft Lanseloet van liefdesverdriet. In de epiloog wordt deze Deense prins als afschrikwekkend voorbeeld aan de toeschouwers voorgehouden. Door zijn botte woorden tegen Sanderijn en door de gemene raad van zijn moeder heeft hij uiteindelijk zijn leven verloren. Daarom wordt in het bijzonder aan de mannen voorgehouden: Sprect hoveschelike ende mint met trouwen, /Soe moeghdi troest van vrouwen vercrighen (vs ).

9 INLEIDING Overlevering De oudste versie van het spel is bewaard in het handschrift-van Hulthem, dat omstreeks 1410 in Brabant, misschien in Brussel, is geschreven. In deze beroemde codex zijn door een en dezelfde kopiist meer dan tweehonderd Middelnederlandse teksten bijeengebracht, de meeste op rijm maar sommige ook in proza, de meeste kort maar sommige ook vrij lang, de meeste onbekend maar sommige ook behorend tot de canon van de Middelnederlandse letterkunde, zoals De reis van Sint Brandaan. Theophilus, De borchgravinne van Vergi, de Trojeroman van Segher Diengotgaf en de vermaarde vier abele spelen. Het hoe en waarom van dit handschrift is nog steeds een raadsel; het onderzoek naar de functie van het handschrift-van Hulthem blijft vooralsnog in hypothesen steken. De meest waarschijnlijke veronderstelling is dat de codex heeft gefungeerd als standaardcollectie in een schrijfatelier. De verzameling zou zijn aangelegd als voorbeeldenboek voor kopiisten; zij konden er uit overschrijven en er ook mee uitrekenen hoeveel ruimte een tekst zou innemen en hoeveel geld het afschrift moest kosten. Met deze hypothese zou verklaard kunnen worden waarom aan het eind van iedere tekst het aantal verzen is vermeld. Ook het disparate karakter van de collectie wordt erdoor begrijpelijk: men heeft eenvoudig alles bijeengebracht waar de klanten om zouden kunnen vragen en waarop men de hand heeft weten te leggen. In de volgorde van de teksten kan deze collectievorming hier en daar nog worden herkend. De nummers zijn een groepje van vijf prozateksten bij elkaar, de nummers gaan allemaal over Troje en dan is er de sterk samenhangende groep van elf toneelteksten waarvan de vier abele spelen deel uitmaken. Het handschrift-van Hulthem is niet de enige bron voor onze kennis van de Lanseloet. Het stuk is ook nog overgeleverd in een aantal oude drukken die het verhaal presenteren aan een lezend publiek. Zo'n leestekst is weer gebruikt voor een opvoering in 1720, zoals blijkt uit een aantekening op twee tekstrollen die in het archiefvan de rederijkerskamer 'De Fiolieren' te 's-gravenpolder zijn bewaard. In deze teksteditie wordt uitgegaan van de oudste tekst die we kennen, de tekst in het handschrift-van Hulthem. Tekstgeschiedenis In het handschrift-van Hulthem maakt de Lanseloetdeel uit van een groep van elf toneelteksten. Er zijn vier abele spelen die alle gevolgd worden door een klucht of sotternie. Esmoreitmet Lippijn, Gloriant met Die buskenblaser, Lanseloet met Die hexeen Vanden Winter ende vanden Somermet Rubben. Vervolgens is er een tweetal kluchten, Drie daghe hereen Truwanten. De elfde tekst is een losse proloog met algemene inhoud die voorafgaand aan ieder stuk kon worden gespeeld. Vooral de vier paren van een ernstig abel spel met een klucht zijn interessant omdat de koppeling lijkt te hebben plaatsgevonden in de opvoeringspraktijk. Daarop wijzen bijvoorbeeld de slotformules van de abele spelen waarin de kluchten worden aangekondigd. In Lanseloet: Nu biddie u allen, dat ghi wilt swigen: Ons voerspel dat es ghedaen, Men sal u ene sotheit spelen gaen. (vs ) 2

10 GENRE Filologisch onderzoek toont aan dat juist op deze overgangen veel onregelmatigheden voorkomen wat erop wijst dat de stukken niet oorspronkelijk als paren zijn geschreven. Het meest waarschijnlijk is dat zij ten behoeve van een bepaalde opvoering ofreeks van opvoeringen met elkaar zijn verbonden. Daaruit kunnen we afleiden dat de stukken zijn geschreven om zelfstandig te worden gespeeld maar ook dat er opvoeringen zijn geweest waarbij een vrolijke klucht volgde op een ernstig abel spel. Regiehandschriften afkomstig uit de praktijk van een opvoering door een toneelgroep hebben kennelijk ten grondslag gelegen aan de elf overgeleverde toneelteksten in het handschrift-van Hulthem. Wat er gebeurd is tussen de oorspronkelijke teksten en de spelen zoals ze in die toneelgroep terechtkwamen, is moeilijk na te gaan. De stof komt sterk overeen met het bijbelverhaal over Amnon en Tamar (2 Samuël Iû). Amnon, de zoon van koning David, is zo verliefd op zijn halfzuster Tamar, dat hij er ziek van wordt. Hij vraagt aan David het meisje bij hem op bezoek te sturen en bij die gelegenheid verkracht hij haar. Daarna verstoot hij Tamar. Een andere interessante overeenkomst is die van Lanseloets naam met die van de voorbeeldige ridder en minnaar van Arturs Tafelronde. Deze naamovereenkomst roept de vergelijking met de beroemde Lancelot uit de ridderromans onvermijdelijk op. Door die vergelijking krijgt Lanseloets verwerpelijke gedrag tegenover Sanderijn extra diepte. Genre De betekenis van het bijvoeglijk naamwoord abel, waarmee de stukken in de opschriften boven de overgeleverde teksten worden aangeduid, is in dit verband niet helemaal zeker. 'Ernstig', dat hier als contrast met de komische kluchten goed zou passen, is etymologisch en lexicaal niet goed te verdedigen. Waarschijnlijk is een neutrale vertaling als 'schoon' of 'voortreffelijk' het meest passend. Ook de datering van de stukken is onzeker. Het hardste gegeven is de vermoedelijke datering van het handschrift waarin zij zijn bewaard gebleven: circa Maar we mogen aannemen dat de spelen toen zij in het handschrift-van Hulthem werden opgenomen, al enige decennia bestonden, vandaar dat men ze gewoonlijk dateert in de tweede helft van de veertiende eeuw. Ten slotte is ook de plaats van ontstaan onzeker. Vlaanderen, Brabant en Limburg zijn alle drie genoemd, maar voor geen van deze streken zijn doorslaggevende argumenten aangevoerd; de beste papieren heeft Brabant vanwege het handschrift Van Hulthem dat daar is ontstaan. De vier abele spelen komen naar de vorm sterk overeen. Zij zijn alle opgebouwd uit paarsgewijs rijmende verzen, in die zin dat het laatste vers van een claus (spreekbeurt) rijmt op het eerste vers van de volgende claus. Deze zogenoemde rijmbreking verbindt de clausen vloeiend met elkaar en voorkomt dat de dialoog in afzonderlijke blokjes tekst uiteenvalt. Bovendien fungeren bij dit systeem de laatste woorden van de clausen als wachtwoorden voor de acteurs tijdens het spelen. Doordat de acteur het rijmwoord hoort, weet hij met welk vers hij moet invallen. Bij speelpauzes is de rijmbreking niet functioneel en we zien dan ook regelmatig in de abele spelen dat op dergelijke plaatsen de gebruikelijke rijmverbinding tussen de clausen ontbreekt. In de Lanseloet komt dit alleen voor bij de overgang van de Proloog naar het spel (vs ) en bij de overgang van het spel naar de Epiloog (vs ). De structuur van de spelen wordt verder in hoge mate bepaald door twee afwisselende plaatsen van handeling en de monologen. In de Lanseloet zijn Denemerken en het 'verre land' waar Sanderijn naartoe vlucht, de twee plaatsen van handeling. De overgangen van de ene naar de andere plaats worden steeds gemarkeerd door monologen. Een goed voorbeeld is de monoloog van Sanderijn nadat Lanseloet 3

11 INLEIDING haar heeft verstoten (vs ). Eerst klaagt zij over Lanseloets gedrag en over de gemene streek die zijn moeder haar heeft geleverd. Dat leidt tot haar besluit Denemerken te verlaten: Lanseloet, ghi en siet mi nemmermee: / Ie wille gaen dolen in ditforeest (vs ). Daarna bidt zij om hulp (vs ), in het bijzonder tot Maria, die zij Fonteine alder suverheit noemt, en onmiddellijk daarop ontwaart zij een bron lfonteine) waar ze even kan rusten. Uit hetgeen volgt blijkt dat zij tijdens haar monoloog gereisd is van Denemerken naar het verre land waar even later de vreemde ridder haar zal vinden. Met behulp van deze wisseling in de plaats van handeling en de monologen én de wisselingen in de op het toneel aanwezige personages kan de tekst worden ingedeeld. De compositie blijkt uiterst eenvoudig. Zij bestaat uit monologen en dialogen en die laatste vinden steeds plaats tussen twee personages. Eerst Lanseloet en Sanderijn (vs ), dan Lanseloet en zijn moeder (vs ), dan zijn moeder met Sanderijn (vs ) en zo voort. Op één plaats schijnt deze eenvoud te worden doorbroken, namelijk waar Reinout met de warande huedere meegaat en deze laatste Sanderijn roept (vs ). Maar zelfs hier kan men zich voorstellen dat de warande huedere afgaat voordat Sanderijn opkomt. Dit leidt tot de interessante conclusie dat het gehele stuk gespeeld kan worden met slechts twee acteurs en dat zou weer met zich meebrengen dat vrouwenrollen door mannen moesten worden gespeeld (vgl. bijvoorbeeld de dialoog tussen de moeder en Sanderijn, vs ). De eenvoudige verdeling over twee plaatsen van handeling brengt ook een tweedeling in de personages met zich mee. In de Lanseloethoren Lanseloet zelf, zijn moeder en Reinout thuis in Denemerken; in het verre land horen de ridder en de warande huedere, terwijl Sanderijn zich verplaatst van Denemerken naar het verre land. In dit verband kan de inhoud van het spel worden gezien als de vergeefse poging van Lanseloet om Sanderijn weer op haar oorspronkelijke plaats terug te krijgen. Opvoering Hoewel de abele spelen ongetwijfeld stammen uit de middeleeuwse toneelpraktijk en zij ook nu nog geregeld worden gespeeld, is over de manier waarop zij oorspronkelijk werden opgevoerd niet veel bekend. In het handschrift staan maar heel weinig toneelaanwijzingen en dat betekent dat de opvoeringspraktijk moet worden gereconstrueerd door gegevens uit de tekst te combineren met externe informatie over middeleeuwse toneelvoorstellingen in het algemeen. Bij zoveel onzekerheid is voorzichtigheid geboden. Hiervoor is besproken dat de abele spelen in het handschrift worden gevolgd door kluchten en dat deze verbindingen zijn aangebracht ten behoeve van de opvoering door een toneelgroep. Dat wijst dus op voorstellingen waarbij een ernstig spel (onmiddellijk) werd gevolgd door een klucht. Maar juist het feit dat de verbindingen secundair zijn maakt het aannemelijk dat de stukken ook onafhankelijk konden worden gespeeld. Bij moderne produkties van de abele spelen is het toneel vaak in tweeën gedeeld. In het geval van de Lanseloet stelt de ene helft dan Denemerken voor en de andere het verre land. Zo'n indeling past goed bij de twee plaatsen van handeling die de structuur van het stuk zo sterk bepaalt, maar zekerheid over de middeleeuwse praktijk hebben we niet. Evenmin weten we waar, door wie en voor wie de stukken werden gespeeld. Als we echter stellen dat de abele spelen in de veertiende eeuw in de regel buiten maar soms ook binnen werden vertoond door min ofmeer professionele acteurs voor een stedelijk publiek, geven we daarmee de richting aan waarin de meeste onderzoekers denken. 4

12 INTERPRETATIE Interpretatie Net als in de andere abele spelen is het belangrijkste thema in de Lanseloet de liefde. Sanderijn heeft twee minnaars; beiden verklaren haar hun liefde in overeenkomstige bewoordingen (vgl. bijvoorbeeld vs met vs ). Waarom wijst zij Lanseloet, die zij goed kent en graag mag (vs. 74) af en geeft zij haar jawoord aan een vreemde ridder? Het antwoord ligt niet in de ongelukkige omstandigheden waarin Sanderijn verkeert wanneer zij de vreemde ridder ontmoet maar in het verschillend gedrag van de twee. Lanseloet kan mooi, hoofs praten (vs. 23) maar zijn gedrag is niet overeenkomstig. Hij is aanvankelijk, gehinderd door het standsverschil en de vrees voor zijn moeders afkeuring, slechts uit op een avontuurtje met Sanderijn. Als hij desondanks toch gewaagt van een huwelijk (vs ) is dat in bedekte termen en kennelijk met het doel het meisje te verleiden. Ook in Sanderijns dialoog met de vreemde ridder valt het woord 'hoofs' herhaaldelijk (vs. 440, 452, 477, 479,505), maar dat gaat in dit geval gepaard met openheid en een oprecht huwelijksaanzoek door de ridder (vs. 453). Recent onderzoek heeft aangetoond dat in Lanseloet en de vreemde ridder twee verschillende liefdesconcepties zijn belichaamd. Lanseloet vertegenwoordigt de opvatting waarin een huwelijk in de eerste plaats een middel is om de dynastie veilig te stellen. Het standsverschil met Sanderijn maakt een huwelijk onmogelijk en daarom blijft voor hen alleen een avontuurtje over. Sanderijn beseft echter dat haar maagdelijkheid een voorwaarde is voor een huwelijk met iemand van haar eigen stand en daarom wijst zij Lanseloet af. De vreemde ridder vertegenwoordigt een liefdesconceptie waarin het huwelijk, gebaseerd op liefde, vooral een praktische, zakelijke aangelegenheid is. De vreemde ridder houdt voortdurend rekening met zijn voordeel. Hij zegt bij zijn ontmoeting met Sanderijn: Ie hebbe u liever dan een everzwijn, Al waert van finen goude gewracht (vs ) En als Sanderijn hem de parabel van de bloeiende boom vertelt, onderhandelt hij met overgave over haar aanbod: Scone wijf, ic versta u wale. Ene bloeme dat en es niet, En esser nemmeer toe ghesciet; Daer omme en salic den boem niet haten Noch te copene daer omme laten, Want hi es soe scone ghedaen. Ie sie daer op soe meneghe bloeme staen Met groten hopen sonder ghetal, Daer edel vrucht af comen sal, Op dat God ghedoghen wille. (vs ) De verleiding is groot om de twee liefdesconcepties te verbinden met twee culturele milieus. Lanseloet zou dan de oudere, adellijk-hoofse wereld vertegenwoordigen en de vreemde ridder het modernere, 5

13 INLEIDING stedelijke milieu. In de stad worden de oude normen en waarden van de adel bekritiseerd en aangepast aan de veranderde omstandigheden. Dat proces van aanpassing zien we in dit abel spel gebeuren. De vreemde ridder krijgt Sanderijn. Lanseloet sterft met zijn ouderwetse opvattingen, geheel volgens de regels, aan liefdesverdriet. Als deze interpretatie juist is, ligt de conclusie voor de hand dat de Lanseloet van Denemerken gesitueerd moet worden in een stedelijk milieu. De ridderwereld van het spel dient als voorbeeld voor de burgers; Lanseloet toont hoe de ouderwetse normen en waarden leiden tot hypocrisie en uiteindelijk de ondergang; de vreemde ridder is met zijn moderne liefdesconceptie en huwelijksmoraal het navolgenswaardig voorbeeld voor de veertiende-eeuwse toeschouwer van dit spel. 6

14 Verantwoording De tekst is uitgegeven naar de oudste overgeleverde bron, het handschrift-van Hulthem, Brussel, Koninklijke Bibliotheek, hs , F.223R,b,27-F.230R,a,9. Gestreefd is naar een zogeheten leeseditie, dat wil zeggen dat tekstkritische ingrepen in de overgeleverde tekst zoveel mogelijk zijn vermeden. Om het spel toegankelijk te maken voor de hedendaagse lezer zijn het hoofdlettergebruik, de interpunctie en de spelling van u/ven i/j aangepast aan de tegenwoordige conventies. Afkortingen in het schrift van de kopiist zijn opgelost. Woorden die in de bron aaneengeschreven ofgescheiden voorkomen, zijn in de regel op dezelfde wijze in de editie afgedrukt; alleen als daardoor een zeer ongebruikelijk woordbeeld zou ontstaan is ingegrepen. Romeinse cijfers zijn met arabische cijfers weergegeven. De paragraaftekens die in het handschrift de clauskoppen en het begin van de clausen markeren, zijn in de editie weggelaten. Toegevoegd is een dramatische indeling in een proloog, taferelen, monologen en een epiloog. Eén keer komt een terzijde voor (vs ); ook dat is als zodanig aangegeven. Vier maal, vóór de verzen 290, 322, 396 en 894 is een clauskop toegevoegd. Alleen bij uitgesproken verschrijvingen van de kopiist is geëmendeerd; het betreft de volgende plaatsen: titel: moederhs.: moerder; 10: ene hs.: enen; 23: hoveschen hs.: hovesche; 50: vrouwe hs.: wrouwe; 57: vri hs.: vii; 119: groenehs.: groenen; 134: Gincic hs.: Ginic; 137: welhs.: weel; 151 mochten hs.: mochte; 208: sconehs.: sconen; 218: leit hs.: ledt; 266: doetse hs.: dootse; 271: sprekicths.: spreict; 274: oversten hs.: overste; 338: nu hs.: mi; 387: si hs.: sijt; 434: sconenhs.: scone; 538: En hs.: Ende; 623: maecse hs.: mcse; 713: vermach hs.: vermacht; 744: blijfhs.: blijft; 801: valke hs.: walke; 810: Dies hs.: Die; 823: ghehout hs.: ghehut; 828: ane hs.: anen; 833: en hs.: ende; 835: grotehs.: groten; 864: Een hs.: En; 877: wechhs.: weech; 883: en hs.: ende; 888: hemelsche hs.: bemelsch, 921: valsehen hs.: vasschen; 922: mijn hs.: min. 7

15 Bibliografie Edities P. Leendertz, Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde, p Een abel spel van Lanseloet van Denemerken. Ed. R. Roemans en H. van Assche. 8e dr. Antwerpen Klassieke galerij 123. Sandrijn en Lanslot. Diplomatische uitgave van twee toneelrollen uit het voormalig archief van de Rederijkerskamer De Fiolieren te 's-gravenpolder. Ed. W.N.M. Hüsken en F.A.M. Schaars. Nijmegen-Grave Klein kapitaal uit het handschrift-van Hulthem. Zeventien teksten uit Hs. Brussel, KB., Red. H. van Dijk e.a. Hilversum Studies W. van Anrooij en A.M.]. van Buuren, "s Levens felheid in één band: het handschrift-van Hulthem'. In: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Amsterdam 1991, p en W. van Anrooij en R. Sleiderink, 'Averne, Auvergne en Navarra. Overde betekenis van een geografische aanduiding'. In: Spiegel der letteren, ter perse. ].].M. Beckers, Een tekst voor alle tijden. Een onderzoek naar de receptiesituatie van de oudste overgeleverde versies van Lanseloet van Denemerken. [Amsterdam 1993]. (diss. Universiteit van Amsterdam). B. Besamusca, 'Amor hereosin Middle Dutch Literature: the Case of Lancelot of Denmark'. In: Literary Aspects ofcourtly Literature. Selected Papers.fom the seventh Triennial Congress ofthe International Courtly Literature Society. Ed. D. Maddox and S. Storm-Maddox. Cambridge (Mass.) 1994, p H. van Dijk, 'Als ons die astrominen lesen. Over het abel spel Vanden Winter ende vánden Somer. In: Tussentijds. Bundel studies aangeboden aan WP. Gerritsen. Red. A.M.]. van Buuren e.a. Utrecht 1985, p en H. van Dijk, 'Lanseloet van Denemerken, One of the Abele Spelen in the Hulthem Manuscript'. In: Poptdar Drama in Northern Europe in the Later Middle Ages. Ed. F.G. Andersen e.a. Odense 1988, p H. van Dijk, '14 mei 1364: De graaf van Blois bezoekt een zoldertheater in Dordrecht. Middelnederlands toneel'. In: Nederlandse literatuur. Een geschiedenis. Red. M.A. Schenkeveld-van der Dussen. Groningen 1993, p H. van Dijk, 'The drama texts in the Van Hulthem manuscript'. In: Medieval Dutch Literature in its European Context. Ed. E. Kooper. Cambridge 1994, p A.M.Duinhoven, 'De bron van Lanseloeï. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 95 (1979), p W.M.H. Hummelen, 'Tekst en toneelinrichting in de abele spelen'. In: De nieuwe taalgids 70 (1977), p O.S.H. Lie, 'Het abel spel van Lanseloet van Denemerken in het handschrift-van Hulthem: hoofse tekst of stadsliteratuur?' In: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Amsterdam 1991, p en H. Pleij, 'The rise ofurban literature in the Low Countries'. In: Medieval Dutch Literature in its European Context. Ed. E. Kooper. Cambridge 1994, p G. Stuiveling, 'De structuur van de abele spelen'. In: Vakwerk. Twaalfstudies in literatuur. Zwolle 1967, p

16 Lanseloet van Denemerken Een abel spel

17

18 EEN ABEL SPEL VAN LANSELOET VAN DENEMERKEN, hoe hi wert minnende ene joncfrou die met sijnder moeder diende! met: bij Proloog Ie bidde Gode vanden trone En Maria, die maghet scone, Dat si ons allen wille bewaren 4 Ende in doghden alsoe ghesparen, Dat wi hemelrike ghewinnen. Dies biddie der maget Mariën, der coninghinnen, Die een vrouwe es boven al. 8 N u hoert wat men u spelen sal! Hets van enen ridder prinsipael, Die minde ene joncfrou noyael, Hovesch van herten ende reine, 12 Maer si was hem te cleine Van goede ende oec van gheboert. Dies was sijn moeder op hem ghestoert, Dat hi sine minne soe neder droech. 16 Sijn herte altoes in vrouden loech, Als hi ane sach haer edel lijf. Maer sijn moeder, dat felle wijf, Hats altoes toren ende nijt 20 Ende verweet hem te meneger rijt, Dat hi hem soe neder daelde. Maer hi altoes hem vertaelde Met hoveschen worden, als hi wel conste. trone : hemel Ende {...] ghesparen: en zo deugdzaam wil laten leven Dat {.ooj ghewinnen: dat wij (een plaats in) de hemel mogen verwerven prinsipael: voornaam noyael: rechtschapen hem: voor hem goede: bezit ghestoert: boos Dat {...Jdroech: omdat hij verliefd was op iemand van zo lage afkomst in vrouden loech: was (...) verheugd datfelle wijf dat gemene mens Hats i-j nijt: was daarover zeer vertoornd en nijdig Dat {.ooj daelde: dat hij zijn aandacht richtte op iemand van zo lage afkomst hem vertaelde: verdedigde zich Een abel spel van {...] diende: de titel is overgenomen uit het handschrift maar er zijn twee wijzigingen aangebracht. In het handschrift staat moerder in plaats van moeder. De betekenis 'moordenaar' lijkt hier, hoewel pikant, toch niet van toepassing. De spelling moerder is een verschrijving van de kopiist; vgl F.40R,a,39 in hetzelfde handschrift waar dezelfde kopiist broerder schrijft in plaats van broeder in de boerde Wisen raet van vrouwen, vs Ten tweede is na diende de toevoeging Ende ene sotternie na volghende weggelaten omdat deze sotternie (Die hexe) hier niet wordt uitgegeven. Na de titel volgt in het handschrift nog het volgnummer CCVI, waarmee de plaats van Lanseloeten Die hexe in de collectie-van Hulthem wordt aangegeven; ook dit volgnummer is in de editie weggelaten omdat het daarin geen functie vervult. De juiste betekenis van het woord abel in deze verbinding abel spel is onbekend. Voorgesteld is het woord op te vatten in een betekenis'ernstig' in tegenstelling tot de komische kluchten, maar voor deze betekenis is etymologisch en lexicaal geen grond. Het best lijkt een wat neutrale betekenis 'schoon'. Vgl. Een abel spel van Lanseloetvan Denemerken. Ed. R. Roemans en H. van Assche. 8e dr. Antwerpen Klassieke galerij 123, p

19 LANSELOET VAN DENEMERKEN droech {...} onste: koesterde hij 24 Maer altoes droech hi vriendelijc onste genegenheid voor Der scoender joncfrouwen, heet Sanderijn. Si en mochte niet noyaelder sijn, Maer si was hem te neder gheboren. toren: woede 28 Dies hadde sijn moeder soe groten toren, Dat {...} werke: dat zij later Dat sijt namaels brachte te werke. (aan die toren) uiting gaf Nu biddie U, dat ghi uwen merke dat {...} versinnen : of u met aandacht naar (het spel) wilt Daer an wilt legghen ende versinnen. kijken 32 Ic wane, dat ghi noit gheen van minnen Ic l-jghelike: Ik denk dat u En hebt ghehoert dies ghelike. nooit zoiets over de liefde hebt gehoord Nu biddie u allen, arme ende rike, Dat ghi wilt swighen over al merct: let op 36 Ende merct hoet beghinnen sal! Monoloog LANSELüET mach dit sijn: is het mogelijk Ay God, here, hoe mach dit sijn, Dat ie {.oo} beseten: dat mijn Dat ie die scone Sanderijn hart zo vol is van die schone Al dus met herten hebbe beseten? Sanderijn 40 Nochtan wert mi verweten Van mijnder moeder alle daghe, Dat ie mine minne soe neder draghe. spitich: nijdig Dies horic menich spitich woort. haer minne: mijn liefde voor 44 Maer haer minne heeft mi soe doerboert, haar; doerboert: (met haar Dat icse ghelaten niet en can. pijl) doorboord ghelaten: met rust laten Ic en moet haer altoes spreken an, Ie en: Maar ik Als icse metten oghen ane scouwe. Dies: daarom; rouwe: verdriet 48 Dies heeft mijn moeder groten rouwe, moet: moet het Daer omme soe moet verborghen sijn. vrouwe: geliefde Nu willic hier wachten die vrouwe mijn neghelentier: egelantier Onder desen neghelentier, 2 (rozestruik) 52 Want si sal hier comen scier, scier: spoedig bogaert: (kasteelltuin Dat wetic wel, in desen bogaert". 2 Onder desen neghelentier: in de hoofse traditie is de egelantier met zijn opvallend geurende bladeren vaak het ontmoetingspunt voor geliefden. Vgl. Beatrijs. Ed. F. Lulofs, Zwolle 1963, p bogaert: indien ontmoetingen van hoofse geliefden buiten plaatsvinden, is dat meestal niet in de 'vrije' natuur maar in een gecultiveerde ruimte, in dit geval in een waarschijnlijk omheinde en aangelegde kasteeltuin. Vgl. R. Zemel, 'De hoofse wereld in de Beatrijs. In: Spektator 12 ( ), p

20 EERSTE TAFEREEL Eerstetafereel SANDERIJN o edel ridder van hogher aert, God, die alle dinc vermach, 56 Die moet u gheven goeden dach, Edel ridder van herten vri. aert: afkomst die {..} vermach : die alles kan moet: moge van herten vri: voortreffelijk LANSELüET o scone maghet, God die si ons bi Ende moet u ende mi in doghden sparen 60 Ende van allen quaden bewaren Ende sonderlinghe van niders tonghen, Alsoe dat niet en werde gesonghen Van ons beiden enich quaet Sanderijn, nu gheeft mi raet. Mijn herte dat es te male onstelt" Ende van uwer minnen ghequelt, Dat mi costen sal mijn lijf Sanderijn, wel scone wijf, En machic us niet gheweldich sijn, Dat sal mi costen dleven mijn Ende ewelijc benic verloren. in doghden sparen: deugdzaam laten leven Ende {..} tonghen : en vooral tegen kwaadsprekers Alsoe dat: zodat; gesonghen: rondverteld te male onstelt: geheel in de war uwer minnen: liefde voor u Dat: zodat het; lijf leven En {..} sijn: als ik u niet kan bezitten SANDERIJN 72 Och edel ridder hoghe gheboren, Dat" en mach nemmermeer gescien. Al eest dat ie u gerne mach sien, Ic en ben niet uus ghelijke. 76 Ghi sijt mi te mechtich ende te rike, Edel ridder, te sine u wijf. Daer omme soe moet sijn een blijf, Al eest dat ie u met herten minne. 80 Ende oec en willic gheens mans vriendinne Al eest: hoewel moet {..} blijf moet het blijven zoals het is vriendinne: minnares 4 Mijn herte dat este male onstelt: de gedachte dat Lanseloet zo door de liefde gekweld wordt dat het hem zijn leven zal kosten is een aardig voorbeeld van dramatische ironie. Overigens is de dood tengevolge van liefdesverdriet (amor hereos) een verschijnsel dat niet alleen in de literatuur maar ook in de medische werkelijkheid ernstig genomen werd. Vgl. B. Besamusca, 'Amor hereosin Middle Dutch Literature: the Case of Lancelot of Denmark'. In: Literary Aspects ofcourtly Literature. Selected Papersfrom the Seventh Triennial Congress ofthe International Courtly Literature Society. Ed. D. Maddox and S. Sturrn-Maddox. Cambridge (Mass) 1994, p Dat: striktgenomen verwijst Sanderijn hier naar Lanseloets woorden in vs waarin hij zegt te zullen sterven als hij haar niet kan krijgen. Het vervolg van Sanderijns antwoord (vs ) maakt het echter aannemelijk dat zij ook in vs. 73 al Lanseloets in vs. 69 bedekt geformuleerde voorstel afwijst. 13

21 LANSELüET VAN DENEMERKEN die: verwijst naar mans (80); trone: uitspansel spien: droeg (hij een) dadic {...} cleine: zou ik mij niet (tot zoiets) verlagen Al {...J mijn: als ge zoudt doen wat ik wil onvergouden: onbeloond messelike: onverwachte vrouwe: echtgenote ghenadich: gunstig gezind Sijn, die leeft onder des hemels trone. Al waer hi een coninc ende spien crone, Soe en dadic mi niet te cleine. LANSELüET 84 0 scone maghet van herten reine, Al dadi den wille mijn, Uutvercoren Sanderijn, En bleve u onvergouden niet. 88 Want messelike dinge sijn ghesciet: Ghi mocht noch werden wel mijn vrouwe. Sijt mijns ghenadich ende blijft getrouwe Ende comt met mi in dit casteel. 92 Ie sal u gheven een yuweel; Ic wane, ghi noit des ghelike en saeght. te lone: als beloning Dusant merct: duizend mark ghenoet: prins emmermeer: beslist haven: bezit gheboren {...} maghen : van aanzienlijke familie meinic: ben ik van plan; houden: gedragen gescouden : genoemd met minachting gherechte: oprechte Draghen: koesteren; dorpernie: schande Dorperheit {...J voren: ik doe u geen oneerbaar voorstel En es: er is verhoghen: behagen; dan: behalve uus: u in dit geval; ontfermen: medelijden hebben met Dat: zodat SANDERIJN Neen, edel here, noch benic maeght. Dies danc ie Gode vanden trone. 96 Al woudi mi gheven te lone Dusant merct van goude roet, Hoghe baroen, edel ghenoet, Nochtan woudie behouden emmermeer, 100 Lanseloet, hoghe geboren heer, Mijn suverheit. Al en benic niet rike van haven Noch gheboren van groten maghen, Nochtan meinic mi soe te houden, 104 Dat ie niet en sal werden gescouden, Her Lanseloet, enich mans vriendinne. Maer ic wille gerne gherechte minne Draghen sonder dorpernie. LANSELüET 108 Sanderijn, bider maghet Marie, Dorperheit en leggic u niet te voren. En es nu gheen wijfgheboren Op eerde, onder des hemels trone, 112 Soe rike, soe mechtich no soe scone, Die mi verhoghen mach dan ghi. Och Sanderijn, en seldi mi Laten dan in dit verdriet? 116 En sal uus mijns ontfermen niet, Dat ie troest van u mochte ontfaen 14

22 EERSTE TAFEREEL Ende ghi met mi wout spelen gaen Hier neder in dit groene dal, 120 Daer die voghelkine maken gescal Ende die bloemen staen int groen, Scone maghet, sonder mesdoen Ende al sonder dorperheit? SANDERIJN 124 Her Lanseloet, hets dicke gheseit: "Bi lichte geloven es die menege bedrogen". Dats seker waer en niet gheloghen, Want hets menech weerf ghesien, 128 Dat vrouwen oneerlijcheit ghescien, Om dat si mans te verre betrouwen, Dat hem namaels sere berouwen, Als die saken waren ghesciet. 132 Ie en weten op eerde geboren niet, Dien ie soe verre betrouwen soude, Gincic met hem spelen te woude, Hi en soude met mi doen sijn gherief. LANSELüET 136 Daer toe hebbic u te lief, Sanderijn, wel scone wijf, Dat ic onteren soude u lijf, Scone maget, al hadicx die macht. 140 Alsoe en was ie nie bedacht, Dat ie u doen soude enege scande. Al haddic u in vremden lande, Sanderijn uutvercoren, 144 Ie soude u dbroet bidden te voren, Eer ie u hongher hebben liet. Bi ridderscape, ic en mesdade u niet, Sanderijn, jeghen uwen danc. SANDERIJN 148 Her Lanseloet, wi sijn hier te lanc. Ons mochte iement horen ofte sien, Want nyders sijn altoes uut om spien, Hoe si iement mochten te scanden bringen. 152 Een verrader hadde liever quaet te singhen Dan goet, want hets sijn nature. N u willen wi scheden in corter ure, spelen: het minnespel spelen maken gescal: zingen mesdoen : (iets) verkeerd(s) te doen al: geheel dicke: dikwijls lichte geloven: lichtgelovigheid menech weerf. vele malen oneerlijcheitghescien: schande overkomt; ghescien is meervoud uit rijmdwang mans: mannen namaels: later; berouwen: onderwerp is die saken (131) en weten {..} niet: ken niemand Hi en soude: dat hij niet zou; gherief zin bedacht: op uit u dbroet {..} voren : (liever) voor u bedelen Bi l...} niet: bij mijn riddereer, ik zou u geen kwaad doen danc: zin nyders: kwaadsprekers; spien: loeren scheden {..} ure: snel afscheid nemen 15

23 LANSELüET VAN DENEMERKEN ane ons en stoet:aan ons aanstoot neemt ghenoet: prins bekeert: begeeft Dat hem niement ane ons en stoet. 156 Hoghe baroen, edel ghenoet, God ons here moet u bewaren Ende altoes in doghden sparen, Waer weert dat ghi u bekeert. Monoloog noch soe: nu toch; verseert: bedroefd Dies: daarom; droeven: treuren voerenichgout: boven goud ghelaet: reactie enen reinen staet: een kuis leven noyael: rechtschapen Bi ridderscape: bij mijn riddereer haven: bezit souder[...} wijf zou haar tot mijn vrouw maken al: helemaal rouwe: verdriet LANSELOET 160 Ay, noch soe blijft mijn herte verseert Vander scoender Sanderijne. Sine wilt niet doen den wille mine; Dies moetic droeven alle mijn dage. 164 Wat ie kerme ofwat ie claghe, Sine wilt niet gaen met mi int wout. Si mint ere voer enich gout. Dat horic wel an haer ghelaet. 168 Si leidt enen reinen staet Ende haer herte es soe noyael, Bi ridderscape, ie woude wael, Dat si gheboren ware mijns gelijc. 172 Al en waer si niet van haven rijc, Ie souder maken af mijn wijf, Want si heeft een reine lijf Ende haer herte es al vol eren. 176 Si en wilt haer niet te mi waert keren; Dies lijdt myn herte rouwe groet. Tweede tafereel herde: zeer; vriën: uw liefde verklaren mi [..} niet: mij niet genoeg verwonderen niet [..l besiet: niet beter in acht neemt Dat [..} draeght: dat u verliefd bent op iemand van zo lage afkomst weeldelijc: slap luttel: weinig Tfi, der scanden: Foei, wat een schande soenederen wijf een meisje van zo lage afkomst SINE MOEDER Van Deenmerken Lanseloet, Ic hebbe u herde wel horen vriën. 180 Lanseloet, bider maghet Mariën, Dat en can mi verwonderen niet, Dat ghi u selven niet bat en besiet, Dat ghi u minne soe neder draeght. 184 Ghi staet soe weeldelijc en claeght Om ene die luttel om u gheeft. Tfi, der scanden dat ghi leeft, Dat ghi sout minnen soe nederen wijf 16

24 TWEEDE TAFEREEL LANSELOET 188 Ach moeder, si heeft soe reine lijf Ende haer herte es alsoe proys Ende van live soe gratioys, Dat icse emmer minnen moet. 192 Mij n herte dat bert al een geloet, Als icse metten oghen an scouwe. Lieve moeder, edel vrouwe, Ic moetse minnen, wat ghesciet. SINE MOEDER 196 Lanseloet, ic wille ghi u bat besiet U scone lijf, u hoghe gheboert. Ende werct na minen rade voert Ende wilt minnen uus ghelijc. proys: rechtschapen Ende: En (zij is); gratioys: bevallig emmer: beslist bert {..} geloet: staat in vuur en vlam watghesciet: wat er ook gebeurt ghi I...} besiet: dat u meer rekening houdt (met) werct: handel; voert: voortaan LANSELOET 200 Sone wetic wijfint kerstenrijc, Die ie woude hebben voer Sanderijn. Ie woude si mochte mijn eygen sijn, Lieve moeder, bi uwen danc. 204 Al ware al die werelt an mi belanc, Ic woude wel dat si ware mijn wijf. SINE MOEDER Scaemt u der scanden, vul keytijf, Dat ghi soe neder mint, 208 Ende men soe scone joncfrouwen vint Van hogher geboert, van groten geslacht. kerstenrijc: christelijke wereld voer: liever dan mijn eygen: de mijne bi uwen danc: met uw instemming an mi belanc: van mij afhankelijk Ie woude wel: toch zou ik willen vul keytijf vuile ellendeling Ende: terwijl LANSELOET o lieve moeder, der minnen eracht An siet hoghe geboert no rijcheit van goede, 212 Maer si soect haers gelijc van moede," Die beide sijn van enen wesen. Ic hebbe dicke wel horen lesen, An siet: Let (niet) op; goede: bezit moede: karakter dicke: vaak; lesen: voorlezen 6 si soect haers gelije van moede: de gedachte dat de minne haar gelijke zoekt, berust op de middeleeuwse temperamentenleer volgens welke de vier temperamenten de geaardheid van de mens bepalen. Liefde is het gevolg van de aantrekkingskracht van gelijke temperamenten. Deze opvattingen staan onder andere uiteengezet in het Middelnederlands leerdicht Vander feesten; eenproper dinc. Het is niet uitgesloten dat daarop wordt gedoeld in vs Vgl. G.S.H. Lie, 'Het abel spel van Lanseloet van Denemerken in het handschrift-van Hulthem'. In: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Amsterdam 1991, p en

25 LANSELüET VAN DENEMERKEN Gherechte: oprechte; en [..} merc: let niet (op) groetheit van maghen : aanzien van verwanten nie (...) te ghenen daghen : nooit gheluc: toeval stuc: natuurlijk verloop Dat die minne soect haers ghelike. 216 Al es deen aerm ende die ander rike, Die edel minne doet haer werc. Gherechte minne en leit gheen merc Aen rijcheit noch an groetheit van maghen, 220 Noch nie en dede te ghenen daghen, Maer het comt al bi gheluc. Gheeft die edel minne haer stuc, Si ane siet ghene hoghe gheboert. versmoert: verslingerd Al: geheel; heimelijc al stille: in het geheim weerdt: waarde (heer ridder) daer mede: met haar SINE MOEDER Lanseloet, ende hoe versmoert Soe es u herte ane Sanderijn! Wildi doen den wille mijn, Ic salse u doen hebben tuwen wille 228 Al desen nacht, heimelijc al stille, Op u camere, her ridder weerdt, Ende doet daer mede dat ghi begheert, Wildi mi ene ghelofte doen. gheloven: beloven Op dat: indien; hoven: de liefde bedrijven LANSELOET 232 Vrouwe moeder, bi sente Syrnoen", Dat ghi begheert, willic u gheloven, Op dat ic metter maget mach hoven Op mine camere, ic ende si. gheloefdijt: belooft ge het bi trouwen: op uw erewoord ghevoech: wat u begeert uus: van u van herten alsoe mat: zo beu Al: alsof; baken: zijden spek SINE MOEDER 236 Lanseloet, gheloefdijt mi Bi ridderscape ende bi trouwen? Als ghi met Sanderijn der joncfrouwen Hebt ghedaen al u ghevoech, 240 Dan seldi segghen: "Ic hebbe uus genoech, 8 Sanderijn, ic ben uus nu sat Ende van herten alsoe mat, Al haddie 7 baken gheten." 244 Dies en seldi niet vergheten. Ghi selt spreken dese woort, 7 sente Symoen: waarschijnlijk is hier bedoeld de heilige Simon, de Zeloot, een van de twaalf apostelen. Zijn naam wordt hier vermoedelijk alleen als krachtterm gebruikt; de keus voor Symoen lijkt bepaald door het rijm. 8 Ie hebbe uus genoech: onhoofse woorden zijn een grote bedreiging voor de liefde volgens het Middelnederlands leerdicht Vander feesten. Vgl. O.S.H. Lie, 'Het abel spel van Lanseloet van Denemerken in het handschrift-van Hulthem'. In: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Amsterdam 1991, p en

26 TWEEDE TAFEREEL Ende dan seldi rechte voert U van hare keren al den nacht, 248 Ende ligghen en slapen soete ende sacht. Sonder spreken, ende swighen al stille. rechte voert: onmiddellijk LANSELOET o lieve moeder, es dat u wille, Dat ie spreke dese dorper woort? dorper: botte 252 Des ghelike en hebbic niet ghehoert. Des ghelike: zo iets Wat mach u hier met gheholpen sijn, gheholpen: gebaat Dat ie dit tot Sanderijn Spreken soude met minen mont 256 Ende ligghen voert ane als een hont voert ane: daarna Sonder spreken, als een keytijf? keytijf nietswaardige Wat soude peinsen dat reine wijf? Dat ie die dorperheit begonste dorperheit begonste: botheid 260 Ende ie haer draghe soe vriendelike onste, zou begaan Ende {..] onste: terwijl ik zo Dat soude mi doer mijn herte deren. op haar gesteld ben deren: snijden SINE MOEDER Lanseloet, dits mijn begheren, begheren: wil Seldise hebben in uwer ghewelt, Seldise: Als ge haar wilt; 264 Dat ghi mi dit gheloven selt ghewelt: macht gheloven: beloven Ende volbringhen als goet man. goet man: een man van eer Die {..J niet: menigeen meent niets van wat hij zegt LANSELOET Vrouwe moeder, doetse mi comen dan. Ie sal doen dat ghi begheert, 268 Al eest dat mire herten deert." Terzijde Lanseloet "Die meneghe sprect, hi en meines niet!" Al dier ghelike es mi ghesciet, Al {ooj ghesciet: zo iets zal met Want al sprekict metten mont, mij het geval zijn 272 Ic en saels niet meinen in minen gront, in minen gront: in mijn hart 9 De overgang van het tweede naar het derde tafereel is dramatisch gezien enigszins gecompliceerd. Ik ga ervan uit dat de dialoog van het tweede tafereel eindigt met de verzen van Lanseloet. Daarna gaat hij over in een terzijde (vs ), waarna hij het toneel verlaat. In vs. 280 begint de moeder een monoloog waarin zij aanvankelijk Lanseloet en Sanderijn nog in gedachten toespreekt (vs. 281: u beiden). Bij vs. 290 gaat de monoloog over in de oproep tot Sanderijn; pas wanneer deze in vs. 292 antwoordt, begint het derde tafereel. 19

27 LANSELOET VAN DENEMERKEN an {..} doecht: gun haar alle goeds den {..} voeght: de hoogste heer moet: zal ontvremt: vervreemd in pinen staen: van verdriet vervuld Want ic an hare alder doecht. Ic bidde Gode, den oversten voeght, Dat sijt niet qualijc nemen en moet. 276 Si es soe eersam ende soe goet. Eest dat sijt qualike nemt, Soe wert haer herte van mi ontvremt, Dan soe blijft mijn herte in pinen staen. Monoloog ghedaen: begonnen hem {..} beleden: zich zou verlagen Ende: terwijl hij soe nederen wijf: een meisje van zo'n lage afkomst keytijf: stommeling ghestaden: toestaan begaden: regelen Dat: opdat; nemmermeer: nooit; sijn: gebeuren SINE MOEDER 280 Daer omme soe eest mi al ghedaen, Dat ie u beiden sal doen scheden. En siedi niet hoe hi hem soude beleden, Ende es die hoechste vanden lande, 284 Ende doet hem selven die grote scande, Dat hi mint soe nederen wijf? Hi soudse trouwen, die keytijf, Dat horic wel, woudix hem ghestaden; 288 Maer ie salt al anders begaden, Dat dat nemmermeer en sal sijn. Derde tafereel SINE MOEDER Waer sidi, scone maghet Sanderijn? Ic moet u spreken, comt te mi. dat si: dat doe ik u begheert: uw wens SANDERIJN 292 Hoghe gheboren vrouwe, dat si. Nusegt mi, wats u begheert? dat: omdat het; deert: pijn doet Hier es: Het gaat over Es: hij is; bevaen: bezocht bestaen: overvallen noit sint: sindsdien nooit ghebrac: mankeerde SINE MOEDER Sanderijn, dat mijn herte sere deert, Moetic u claghen minen noet. 296 Hier es mijn lieve sone Lanseloet, Es met siecheden sere bevaen; Hi wert ghisternavont alsoe bestaen, Dat hi noit sint woort en sprac. 300 Ic en weet niet wat hem ghebrac 20

28 DERDE TAFEREEL Ochte wat dat hem deren mach. Maer heden merghen, doent was dach, Gafhi enen swaren sucht, 304 Sanderijn, ic hebbe sijns levens ducht; Dies doeght mijn herte grote pijn. Nu biddie u, scone maget Sanderijn, Dat ghi wilt gaen te Lanseloet, 308 Want hi leghet in groter noet; Dies doeght mijn herte swaer verdriet. Ochte wat dat: ofwat ic {..} ducht: ik vrees voor zijn leven Dies doeght: daarom lijdt te: naar SANDERIJN Edel vrouwe, dat ghi ghebiet, Wert herde gerne van mi ghedaen. 312 Ic wille vriendelike met u gaen, Want mi ware leet, mesquame hem iet. herde: zeer; van: door vriendelike: welwillend mesquame hem iet: als hem iets overkwam Monoloog SINE MOEDER Die hem in tijrs wel besiet, Die mach in eren staende bliven. 316 Al dus soude men een dinxken bedriven Om een wijf te bringhen inden stric. Wie soude dit bat gedaen hebben dan ic? Want: "Als die wille es ghedaen, 320 Soe es die minne al vergaen". Dit es menichweerfghesciet. in tijts: bijtijds; besiet: in acht neemt een dinxken bedriven: een list gebruiken te {ooj stric: in de val te laten lopen (Nu heeft si gheweest met hem in die camere) Monoloog SANDERIJN Ay God, die hem crueen liet, Wat valseher wijf es Lanseloets moeder! 324 Dies benic nu vele vroeder Dan ie gisternavont was. Si stont mi ene sterke logene en las, Dat hi met siecheiden ware bestaen, Dies {ooj vroeder: dat is mij nu veel duidelijker Si {ooj las: zij stond onbeschaamd te liegen bestaen: overvallen 21

29 LAN5ELOET VAN DENEMERKEN stric: val voer waer getelt: in plaats van waarheid verteld gewelt: macht rouwen: spijten Nochtan: bovendien vri: edel anschijn: gezicht; omme: weg Al haddie: alsof ik was Dat {..} gront: dat blijft mij altijd bij Ie meine: dat ik ervoor zorgen zal en {..} quaet: absoluut niets te weten komt laten: achterlaten; mijnder straet: mijns weegs decken : verbergen sonder danek: tegen mijn zin Dies {..} wee: daarom heb ik verdriet foreest: woud bewaert: beschermt Dat: opdat moet bliven: (eerzaam) moge blijven Fonteine: bron (overdrachtelijk voor Maria) dorperheit: onbetamelijkheid te voren legghen: voorstellen der doghden vloet: overvloed van deugden Werde: geëerde fonteine: bron (letterlijk) Daer op: daarbij; rast: rust ghevast: niets gegeten en gedronken lost: lust gedragen: verdragen 328 Ende bracht mi inden stric ghevaen Ende heeft mi loghene voer waer getelt Ende brachte mi in Lanseloets gewelt, Dat mi ewelijc rouwen sal. 332 Nochtan deert mi boven al Die woorde, die hi sprac, die ridder vri, Ende keerde sijn anschijn omme van mi, Al haddie gheweest een stinckende hont. 336 Dat heb bic soe vaste in minen gront Ende doet mijnder herten alsoe seer, Ic meine dat hi nu nemmermeer Van mi en weet goet noch quaet. 340 Ie salt al laten ende gaen mijnder straet Dolen in vremden lande. Ie bidde Gode, dat hi mine scande Wille decken, die ie nu hebbe ontfaen, 344 Want ie hebt sonder danc ghedaen; Dies es mi te moede wee. Lanseloet, ghi en siet mi nemmermee: Ic wille gaen dolen in dit foreest Vader, Sone, Heilich Gheest, Ic bidde u dat ghi bewaert mijn lijf, Dat ie nemmermeer mans wijf Werden en moet te minen scanden, 352 Waer ie come in eneghen lande Dat ie moet bliven dat ie si. Dies biddie u, moeder ende maget vri, Fonteine alder suverheit, 356 Dat mi nemmeer dorperheit Gheen man te voren legghen en moet. Dies biddie u, fonteine, der doghden vloet, Werde moeder ende maget reine. 360 Ic sie ginder ene scone fonteine; Daer op willic gaen nemen rast. Ic heb be soe langhen tijt ghevast, Dat ie heb be hongher ende dorst; 364 Ie hebbe te drinckene soe groten lost, Dat icx niet langher en can gedragen. 22