Auteur VO-content Laatst gewijzigd 21 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/74453 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.
Inhoudsopgave Hartkloppingen Intro Vooraf Eindproduct-Beoordeling Doelen-Concepten Kennisbank Werkwijze Verwerking Stap1 Stap2 Stap3 Stap4 Stap5 Stap6 Stap7 Antwoorden Verwerking Over dit lesmateriaal Pagina 1
Hartkloppingen Intro Het is gelukt, de eerste date is afgesproken! Met kloppend hart sta je te wachten. Want je hart klopt ook voor hem of haar! Maar wat zorgt ervoor dat je hart klopt? Regelt je hart, die uitzonderlijk gebouwde spier, dat ritme zelf? Wanneer is het begonnen met kloppen? Je hart, motor voor alle levensverschijnselen en onderwerp van deze module. Bekijk de website en het filmpje om een beeld te krijgen van het werk van de cardioloog. Nij Smellinghe Ziekenhuis Drachten - Cardiologie (polikliniek) Pagina 2
Vooraf Eindproduct-Beoordeling Eindproduct Je gaat in een groep een ingreep die een cardioloog zou kunnen uitvoeren bestuderen. Daarvoor gebruik je het expertsysteem. Beoordeling Je hoort van de docent op welke wijze deze opdracht wordt beoordeeld. Doelen-Concepten Leerdoelen Je kunt: onderdelen herkennen en benoemen in een dierlijk hart de werking van het hart uitleggen harttonen verklaren de hartslag meten met behulp van de polsslag een grafiek van een ECG verklaren de bloeddruk opmeten Pagina 3
problemen die zich voordoen bij de werking van hart en bloedvaten herkennen en verklaren bouw en functioneren van de embryonale bloedsomloop uitleggen Deelconcepten Hart, hartkleppen, hartslagfrequentie, slagvolume, sinusknoop, AV-knoop, bundel van His, bloeddruk, diastole, systole. Kennisbank KB: Het hart KB: Bouw en werking van het hart KB: Problemen met het hart KB: Bloedvatenstelsel Werkwijze De module 'Hartkloppingen' bestaat uit een groot aantal opdrachten. Op bijgaand werkplan kun je invullen welke opdrachten je gedaan hebt. Zo houd je goed overzicht. Download hier het Werkplan 'Hartkloppingen'. Werkvorm Je werkt in deze module alleen of in tweetallen. Houd de vorderingen van de module bij op je werkplan. Benodigdheden Werkblad Bouw van het hart Werkblad ECG Werkblad Wet van Poiseulle Tijd Je hebt voor deze module 6 uur nodig. Pagina 4
Verwerking Stap1 Het hart van dichtbij Cardiologie is het medisch specialisme dat zich bezighoudt met het opsporen, diagnosticeren en behandelen van ziekten van het hart. De cardioloog maakt hiervoor gebruik van een aantal onderzoeken, zoals de polsslag, de bloeddruk, het ECG of 'hartfilmpje', de echografie van het hart en de hartkatheterisatie. Bij veel van deze onderzoeken speelt de hartfunctielaborant een belangrijke rol. Opdracht 1 Bouw van het hart Bestudeer in de Kennisbank het onderdeel over de bouw van het hart. KB: Bouw en werking van het hart Maak een schematisch tekening van het hart en zet de begrippen uit de kennisbank daarin. Controleer je antwoord met dat van een medeleerling. Practicum Bouw van het hart Je gaat in twee- of drietallen het hart van een varken of een schaap ontleden. Volg de aanwijzingen op het werkblad. Maak tekeningen van de bouw en benoem de onderdelen. Bekijk eventueel het filmpje: Pagina 5
Opdracht 2 Grootte van het hart a. Omschrijf het verband dat bestaat tussen lichaamsgrootte en hartgrootte? b. Bestudeer de grafiek. Op welke manier is de grootte van de eenheden opbeide assen weergegeven? c. Omschrijf de relatie tussen lichaamsgewicht en hartgrootte zo correct mogelijk. In een wiskundige vergelijking opgeschreven ziet de relatie er als volgt uit. Hartmassa= 0.0059 massa lichaam 0.98. Dat komt erop neer dat de massa van het hart 0.6% van het lichaamsgewicht is. d. Bereken het gewicht van je eigen hart. Zoek het lichaamsgewicht (gebruik de bronnen). e. Bereken het gewicht van het hart van een dwergspitsmuis en een blauwe vinvis. f. Bereken hoeveel keer jouw lichaamsgewicht en het gewicht van je hart passen in het gewicht van een hart van de blauwe vinvis. Bronnen: Dwergspitsmuis - www.zoogdiervereniging.nl Blauwe vinvis - www.natuurinformatie.nl Stap2 Werking van het hart Het hart is een sterke spier die je onbewust samentrekt en ontspant. Hoe werkt het hart? Opdracht 1 Hoe werkt het hart Lees in de kennisbank Bouw en werking van het hart (behalve Wiggersdiagram) en herhaal of lees Pagina 6
de kennisbank over het bloedvatenstelsel. KB: Bouw en werking van het hart KB: Bloedvatenstelsel a. Maak een schema waarin je de waarin je de werking van het hart uitlegt. Geef daarin aan: grote bloedsomloop, kleine bloedsomloop, linker- en rechterboezem, linkeren rechterkamer, longader, longslagader, aorta, holle aders, sinusknoop, vlezige hartkleppen (twee- en drieslippige kleppen), halvemaanvormige kleppen (aortakleppen). Bekijk het filmpje: http://www.schooltv.nl/beeldbank/embedded.jsp?clip=20021104_bloedsomloopmens04 Het hart is verdeeld in een linker- en een rechterkant. Het bestaat uit kamers, boezems en kleppen. Het bloed wordt door het hart door je hele lichaam gepompt. Opdracht 2 Hartslag van de watervlo (Daphnia) Met een microscoop kun je het hart van een watervlo goed waarnemen. De hartslagfrequentie wordt beïnvloed door het milieu (leefomgeving). a. Bedenk een onderzoek om antwoord te geven op een van de volgende vragen: Wat is het verband tussen hartslagfrequentie en temperatuur (0-40ºC) hartslagfrequentie onder invloed van bepaalde stoffen (coca cola, koffie, paracetamol) b. Bedenk van te voren onder welke voorwaarden je het onderzoek ethisch verantwoord vindt en leg verantwoording af in je verslag. c. Maak een werkplan en denk daarbij aan: Formuleer een hypothese. Bedenk een onderzoeksopzet. Omschrijf je materiaal en methode. d. Laat je werkplan controleren door je toa of docent voordat je een onderzoek uitvoert. e. Voer het onderzoek uit en trek conclusies. f. Maak van het geheel een verslag. Opdracht 3 Harttonen In tweetallen. Met behulp van een stethoscoop kun je twee harttonen horen. a. Een doffe, vrij lage toon, die ontstaat bij het begin van de samentrekking van de kamers. De toon ontstaat door trillingen van het sluiten van de kleppen tussen boezems en kamers. Pagina 7
b. Een korte, hogere toon bij het begin van het ontspannen van de kamers. Deze toon wordt vooral veroorzaakt door het sluiten van de kleppen tussen de kamers en de slagaders. Luister naar de harttonen van een medeleerling met behulp van de stethoscoop. http://maken.wikiwijs.nl/bestanden/469568/hartslag.mp3 Extra: Overleg met je docent of je de harttonen ook zichtbaar gaat maken met behulp van IP Coach. Opdracht 4 Practicum Polsslag meten In tweetallen. De hartslag is goed te meten door het tellen van de polsslag. Open je linkerhand met je handpalm naar je toe. Voel met je vingertoppen op de plaats die is aangegeven in de tekening. Schuif een beetje heen en weer met je vingertoppen totdat je de hartslag voelt. Tel gedurende een minuut het aantal hartslagen. Wacht een minuut en tel nog een keer. Berken het gemiddelde aantal hartslagen per minuut. Let op: deze meting is niet geheel betrouwbaar! Maak je dus niet direct zorgen als jouw polsslag niet overeenkomt met die van klasgenoten. Wil je meer weten over jouw hartslag, ga dan eerst naar je huisarts! Extra: Onderzoek Je kunt de hartslag ook meten aan de halsslagader. Maak een onderzoeksopzet om antwoord te geven op de volgende vragen: Hoe reageert de hartslagfrequentie op inspanning? Is er een maximum aan deze reactie? Hoe snel na inspanning heeft de hartslagfrequentie weer de rustwaarde? Heeft training invloed op deze reacties? Om metingen te kunnen vergelijken is het zaak de proeven te standaardiseren. Dus bijvoorbeeld 500 meter hardlopen of 2 minuten touwtje. springen, steeds 5 seconden na afloop beginne met tellen, enzovoort. Pagina 8
Voer het onderzoek uit en verwerkt de resultaten in een verslag. Opdracht 5 Hartslagfrequentie Je krijgt een man van 30 jaar op het spreekuur. Zijn gewicht is 72 kg. Je onderzoekt de invloed van inspanning op zijn hartminuutvolume. De massa van zijn bloed is die van een gemiddelde man van zijn leeftijd: ongeveer zeven procent van het lichaamsgewicht. Het onderzoek begint met metingen in rust. Zijn hartslagfrequentie is 70 per minuut en het slagvolume van zijn linker hartkamer is in rust 70 ml. Na de rustperiode fietst hij met volle kracht vijf minuten op de hometrainer. Zijn hartslagfrequentie neemt toe tot 200. Uit metingen blijkt dat zijn hartminuutvolume bij die hartslagfrequentie vijfmaal zo hoog is. Beantwoord de volgende vier vragen: a. Ook het slagvolume is tijdens het fietsen op de hometrainer veranderd. Met welk percentage is het slagvolume van de linkerkamer toegenomen? b. De omlooptijd van een rode bloedcel is de tijd die verstrijkt tussen vertrek uit de linkerkamer en terugkomst in die kamer. Met de gegevens van de man en de meetresultaten in rust en bij inspanning is het mogelijk een inschatting te maken van de gemiddelde omlooptijd van het bloed door zijn lichaam in rust. Je mag aannemen dat de snelheid van de rode bloedcellen hetzelfde is als die van het bloedplasma. Hoe lang duurt het bij deze proefpersoon in rust gemiddeld voordat de rode bloedcel terug is in de linkerkamer? c. De omlooptijd van het bloed is afhankelijk van de route. Alle routes beginnen in de aorta. Het toeval bepaalt of een rode bloedcel een lange of een korte route aflegt voordat hij vanuit de aorta in de rechter hartkamer arriveert. Welke slagader hoort bij de kortste route vanuit de aorta naar de rechter hartkamer? Extra vraag: d. Twee routes van het bloed, vanuit de aorta naar de rechterkamer, worden vergeleken. De ene route blijkt driemaal langer te zijn (qua lengte) dan de andere. Het is niet zo dat de omlooptijd via die ene route ook driemaal langer (qua tijd) is. Leg dit uit. Bespreek de antwoorden met een klasgenoot. Opdracht 6 Stethoscoop Soms hoor je met de stethoscoop bij iemand een hartruis. Dit ontstaat als een klep niet goed sluit. Het hart gaat harder werken ter compensatie van de niet goed sluitende hartklep. Op welke wijze compenseert het hart dit? Stap3 Pagina 9
Het hart in beeld In de vorige stap heb je de harttonen beluisterd en de polsslag gemeten. Wanneer een cardioloog of ambulancepersoneel snel iets over je hart willen weten dan is een cardiogram (ECG) een goede informatiebron. Opdracht 1 Rekenen aan relaties Bestudeer de figuur. Hoe ziet de relatie tussen hartslagfrequentie en lichaamsgewicht eruit? a. Omschrijf de relatie tussen lichaamsgewicht en hartslag. b. In een formule komt de relatie neer op hartslagfrequentie = 241 lichaamsgewicht 0.25 bereken hoe groot jouw hartslagfrequentie volgens de formule zou moeten zijn. c. Klopt je antwoord met de meting uit stap 2? Opdracht 2 Het hart in beeld Lees in de kennisbank de werking van boezems en kamers, Hartslagfrequentie en slagvolume. KB: Bouw en werking van het hart Download de grafiek van een ECG en bekijk deze. Vul in wat op de tijdstippen 1, 2, 3 en 4 met de verschillende delen van het hart gebeurt. Gebruik BINAS om het verloop van de prikkelgeleiding van het hart ook onder de ECG-grafiek te zetten. Controleer je antwoord met de docent. Opdracht 3 De hartwerking Tijdens de samentrekkingen van de boezems en kamers van het hart gebeuren er veel dingen tegelijkertijd. Bestudeer de animatie op bioplek. In tweetallen. Bij de zesde muisklik start een animatie over de hartwerking. Je kunt die animatie op elk gewenst moment stoppen. a. Teken in de afbeelding de verschillende fasen van de hartcyclus. b. Maak de oefening "De hartwerking" onderaan deze pagina. Pagina 10
Bespreek de antwoorden met je docent. Opdracht 4 Wiggersdiagram In tweetallen. a. Lees de kennisbank over de Wiggersdiagram. Wiggersdiagram Bestudeer de figuur van het Wiggersdiagram in Binas b. Ga na in welke eenheden de tijd, bloeddruk, stroomsterkte en ECG-spanning opgegeven worden. c. Noteer de veranderingen in de bloeddruk in de linkerharthelft bij diastole en systole van boezem en kamer. d. Doe hetzelfde voor de rechter harthelft. e. Is te zien wanneer de boezems samentrekken? f. Is te zien wanneer de kleppen in het hart en de slagaders dichtgaan? g. Kun je uit de grafiek het verband tussen verloop van de bloeddruk in de aorta en het stromen van bloed in de aorta zien? h. Is het oorzakelijk verband tussen het QRS-complex en de eerste harttoon uit de grafiek op te maken? Vergelijk je antwoorden met een klasgenoot en bespreek ze daarna met je docent. De hartwerking kn.nu/wo51d 1 Pagina 11
Benoem de lijnen A tot en met D. Kies uit linker en rechter boezem en kamer. A. B. C. D. 2 Bij welk snijpunt gaan de aortakleppen dicht? Klik op het nummer 1, 2, 3 of 4. Pagina 12
a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 3 Bij welk snijpunt gaan de aortakleppen open? Klik op het nummer 1, 2, 3 of 4. Pagina 13
a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 4 Bij welk snijpunt gaan de kleppen tussen boezems en kamers gaan open? Klik op het nummer 1, 2, 3 of 4. Pagina 14
a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 5 Bij welk snijpunt gaan de kleppen tussen boezems en kamers gaan dicht? Klik op het nummer 1, 2, 3 of 4. Pagina 15
a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 Stap4 Pagina 16
Een verstoord hartritme Bestudeer de onderstaande informatie op de website, in de kennisbank en in de videofragmenten: Hartritme - www.hartstichting.nl KB: Problemen met het hart Opdracht 1 Pacemakers Lees de tekst en beantwoord vervolgens de vier vragen: Bij sommige mensen werkt het opwekken van de prikkel die ervoor zorgt dat de hartspier zich gaat samentrekken niet optimaal. Bij anderen is de voort geleiding van de impuls (die het gevolg is van de prikkel) niet goed. Artsen spreken in beide gevallen van een hartritmestoornis. De laatste jaren krijgen meer patiënten met een hartritmestoornis een apparaat ter grootte van een luciferdoosje ingebouwd dan vroeger. Het onderzoek naar het gebruik van deze pacemaker staat niet stil. De oude pacemakers hadden één draadje, de nieuwe hebben er drie. Cardioloog dr. R. Tukkie heeft meegewerkt aan een langdurig, internationaal onderzoek naar de driedraads pacemaker. Oude pacemakers gaven regelmatig een stroomstootje zodat het hart keurig bleef kloppen. De nieuwere types geven alleen een stroomstootje als het hart het laat afweten. In afbeelding 1 en 2 is schematisch weergegeven hoe de driedraads pacemaker op twee momenten zijn signalen afgeeft aan het hart. a. Oude pacemakers bevatten maar één draad die regelmatig een stroomstootje afgeeft, waardoor de hartspier na de rustfase zich gaat samentrekken. Met welk draadje van de driedraads pacemaker (zie afbeelding 1 en 2) komt die ene draad uit de oude pacemakers overeen? b. Artsen spreken niet meer van hartritmestoornissen maar van hartfalen als ook de samentrekking van de hartspiercellen niet meer synchroon verloopt. Het hart pompt dan niet efficiënt. Kleppen staan open als ze dicht moeten zijn. c. Leg in twee stappen uit waardoor het hart inefficiënt werkt als de hartkleppen openstaan terwijl ze dicht moeten zijn. d. De hartslag begint met het samentrekken van de boezems. Bij mensen met hartfalen reageren de boezems te traag of juist te vroeg. Wat is het directe gevolg van het te vroeg samentrekken van de spieren van de rechterboezem? e. Meestal wordt de pacemaker onder het sleutelbeen aangebracht. De draden worden via bloedvaten naar het hart geleid en met kleine haakjes op drie plaatsen in of aan het hart vastgemaakt. Welk bloedvat is het meest geschikt om de draden het hart binnen te laten komen? Stap5 Pagina 17
Hoge of lage bloeddruk? Bestudeer in de kennisbank het onderdeel over Bloeddruk en bekijk de filmpjes: KB: Bouw en werking van het hart Pagina 18
Opdracht 1 Practicum bloeddruk meten In tweetallen bepaal je de bloeddruk bij elkaar. Noteer de bovendruk en onderdruk. Tussen welke waarden zou de bloeddruk moeten liggen? Van welke factoren is de bloeddruk afhankelijk? Opdracht 2 Druk in de bloedvaten Het meten van je bloeddruk zegt iets over de kracht die je hart als pomp gebruikt om het bloed door je lichaam te pompen. Gaandeweg vanaf de aorta neemt die druk af. Waardoor zal de weerstand die het bloed in de vaten moet overwinnen steeds groter worden? Practicum Wet van Poiseulle - 1 De weerstand die het bloed in de bloedvaten moet overwinnen kun je uitdrukken in een formule (wet van Poiseuille). Werkblad Wet van Poiseulle. De grootheden uit de formule kun je zelf kwalitatief bepalen. Benodigdheden: Bekerglas (50 ml) water Bekerglas idem met honing Rietje van 25 cm Rietje Stukje tuinslang (of elektriciteitsbuis) van dezelfde. Onderzoek de invloed van lengte (van je rietje) diameter (rietje-buis) en stroperigheid(viscositeit) op de kracht die je nodig hebt om te zuigen. Vergelijk je ontdekkingen met een ander tweetal. Opdracht 3 Wet van Poiseulle - 2 a. Gebruik Wikipedia om een formule voor de wet van Poiseuille op te zoeken. Welke grootheden uit die wet heb je bij vraag twee opgespoord? b. Welke factor zal in ons lichaam de weerstand van het bloed door de vaten vooral beïnvloeden? c. Leg uit welk effect vaatvernauwing en vaatverwijding op de weerstand en dus op de benodigde bloeddruk (om die te overwinnen) zullen hebben? d. De stroomsnelheid van het bloed wordt bepaald door de diameter van de vaten waar het door heen stroomt. Bestudeer de figuur. Pagina 19
Opdracht 4 In het kort Vul de juiste antwoorden in. a. b. c. d. e. De snelheid van het bloed meet je in... Het volume bloed dat per tijdseenheid door een bloedvat wordt getransporteerd meet je in... Dat getransporteerde volume is... van de doorsnede van het bloedvat. Hoe wijder een bloedvat hoe... het bloed kan stromen. De... snelheid van het bloed in de haarvaten is nodig om tot een optimale uitwisseling van stoffen tussen... te komen. Opdracht 5 Slagaderverkalking Bij hoge bloeddruk kan de binnenbekleding van de wand van bloedvaten beschadigd raken. Deze binnenbekleding bestaat uit een dunne laag cellen. Na beschadiging kan kalk en vet afgezet worden. Bestudeer in de Kennisbank: KB: Slagaderverkalking a. Noem een eigenschap van slagaders die door verkalking en vetafzetting verandert. b. Eén van de effecten van cacao is het voorkómen van atherosclerose. Leg uit dat atherosclerose leidt tot een hoge bloeddruk. Stap6 Pagina 20
Meer onderzoek Een cardioloog gebruikt veel meer gegevens dan we in voorgaande stappen hebben bekeken, om tot een goede diagnose te komen. Naast eenvoudige metingen zoals hartslag en bloeddruk geeft een ECG veel informatie. Toch is er soms aanvullend onderzoek nodig. Opdracht 1 Onderzoekstechnieken In tweetallen. Kies samen één van de onderzoekstechnieken uit en bekijk het filmpje. Geef voor deze techniek antwoord op de volgende vragen: a. b. c. d. e. Wat wil de cardioloog met dit onderzoek achterhalen? Welke symptomen geven aanleiding voor dit onderzoek? Wat gebeurt er tijdens het onderzoek? Uit welke wetenschapsgebieden is kennis voor het onderzoek nodig? Zijn er eventuele nadelen aan het onderzoek verbonden? Vergelijk je antwoorden met een klasgenoot. Bespreek de antwoorden met je docent. Stap7 Pagina 21
Na het onderzoek Wanneer de diagnose eenmaal duidelijk is moet er soms operatief ingegrepen worden. De cardioloog kan dan deel uitmaken van een operatieteam waarin meerdere specialisten aanwezig zijn. Elke specialist is een expert op zijn terrein Maak een van de volgende opdrachten in viertallen Pas het expertsysteem toe. Verzamel informatie over de operatie: a. b. c. d. plaatsen van een pace maker dotterbehandeling plaatsen van een stent bypass operatie Beantwoord de vragen: a. Wat is de reden voor de ingreep? b. Wat doen de specialisten tijdens de operatie. c. Schets het verloop van de ingreep. Pagina 22
Antwoorden Verwerking Stap 1 Opdracht 2 Grootte van het hart a. Hoe groter het dier, hoe groter het hart. b. De beide assen zijn logaritmisch. c. Wanneer je lichaamsgewicht en hartgrootte op een logaritmische schaal uitzet dan is de relatie recht evenredig. d. Eigen antwoord. e. Dwergspitsmuis weegt 6 gram, hart is dus ongeveer 36 milligram Blauwe vinvis weegt 136000 kilo, hart weegt ongeveer 816 kilo! Stap 2 Opdracht 6 Stethoscoop Alleen door het verhogen van de hartslagfrequentie. Stap 3 Opdracht 1 Rekenen aan relaties a. De hartslagfrequentie is omgekeerd evenredig met het lichaamsgewicht. Stap 4 Opdracht 1 Pacemakers a. In de rechterboezem. b. De hartspier kan dan weinig druk opbouwen bij de samentrekking van de kamers waardoor er minder bloed in de slagaders stroomt/waardoor het bloed deels terugstroomt de boezem in. c. Er stroomt minder bloed naar de rechterkamer. d. De bovenste holle ader. Stap 5 Opdracht 2 Druk in de bloedvaten Naarmate de diameter van de bloedvaten kleiner wordt zullen de rode bloedcelen steeds meer tegen de wand gaan Botsen. Opdracht 3 Wet van Poiseulle - 2 a. De afgelegde weg (L), de stroperigheid(?=viscositeit), straal (r). b. De factor r ofwel de diameter van de bloedvaten. De afgelegde weg en de viscositeit blijven in ons lichaam zo goed als constant. c. Vaatvernauwing (vasoconstrictie) zal de bloeddruk verhogen, vaatverwijding (vasodilatatie) doet de bloeddruk dalen. Opdracht 4 In het kort a. De snelheid van het bloed meet je in cm sec-1. b. Het volume bloed dat per tijdseenheid door een bloedvat wordt getransporteerd meet je in ml sec-1. c. Dat getransporteerde volume is afhankelijk van de doorsnede van het bloedvat. d. Hoe wijder een bloedvat hoe langzamer het bloed kan stromen. e. De lage snelheid van het bloed in de haarvaten is nodig om tot een optimale uitwisseling van stoffen tussen bloed en weefselcellen te komen. Opdracht 5 Slagaderverkalking Pagina 23
a. Elasticiteit en weerstand verandert in de slagaders. b. Als bloedvaten minder elastisch/rekbaar zijn, kan er (bij inspanning) minder bloed door, waardoor de bloeddruk toeneemt. Pagina 24
Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 21 July 2016 om 16:16 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VWO 6; VWO 5; Leerinhoud en Biologie; Instandhouding; Stofwisseling van het organisme; Bloed, doelen bloedsomloop en lymfe; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting Pagina 25 6 uur en 0 minuten