Integrale jeugdhulp in vgelvlucht Integrale jeugdhulp wil de kanteling realiseren van een aanbdsgestuurde naar een vraaggerichte hulpverlening. Klinkt trendy en verdienstelijk maar waar halen de beleidsmakers het idee vandaan dat degenen die het in de praktijk meten den niet k vandaag al vraaggericht werken? Aan de vravnd van de invering van IJH in heel Vlaanderen lijkt het zaak m pnieuw scherp te stellen waarm de integrale jeugdhulp er is, wat ze det en wat niet, wat vrafging en wat vlgt. Niemand twijfelt eraan dat de cmpetenties van de individuele hulpverlener bepalend zijn vr de mate waarin de hulpverlening werkelijk aansluit bij de vraag en de behefte van de cliënt. Tegelijk weet iedere hulpverlener dat zijn pties begrensd wrden dr de rganisatiestructuren waarvan hij deel uitmaakt en het wettelijk kader waar hij niet buiten kan. Precies p die dmeinen pereert de integrale jeugdhulp. Ze wijst p eigenaardigheden in het Vlaamse jeugdhulpbeleid die de kwaliteit van het eindprduct hypthekeren en reikt alternatieven aan die de mgelijkheden van het werkveld beter tt hun recht laten kmen. Sectrale kastjes en muren Eigenaardigheden? Neem nu het vrbeeld van het gedragsgestrde kind in een prblematische pvedingssituatie. Gezien de gedragsstrnis individueel prbleem kan hulp via het Vlaams Fnds vr Sciale Integratie van Persnen met een Handicap sterk aangewezen zijn. Maar helaas beweegt de prblematische pvedingssituatie gezinsprbleem het Vlaams Fnds veeleer tt een drverwijzing: het kind kan wellicht bij de Bijzndere Jeugdbijstand terecht. Bij de Bijzndere Jeugdbijstand blijkt echter de gedragsstrnis dan weer reden m de bt af te huden: kan het Vlaams Fnds het kind niet helpen? Vicieus. En tt vermaat van ramp sluit de regelgeving een gecmbineerd aanbd p maat, waar in dit geval zwel Vlaams Fnds als Bijzndere Jeugdbijstand zuden aan meewerken, eenvudigweg uit. Dubbele subsidiëring mag niet. Het is fwel een gedragsstrnis, fwel een prblematische pvedingssituatie. Dat beide kunnen samengaan, is wettelijk niet vrzien. En z wrdt het kind dus van het kastje naar de muur gestuurd fwel wrdt de diagnse gestrmlijnd in functie van de tegangscriteria van de sectr waarte men zich wendt. Luter een kwestie van gedbedelde pragmatiek is dat dan, van creatief mgaan met regels die de werkelijkheid miskennen. Het kind met érgens gehlpen wrden en liefst snel, dus wat vr de begde sectr een breekpunt kan zijn, wrdt uit het aanmeldingsprbleem geweerd f er althans sterk in nderbelicht. En eens de sectrale tegangsdeur vrbij mag men hpen dat de hulpverleners tch k de ngeschreven meilijkheden zullen aanpakken. Het is duidelijk dat prblemen als deze niet hun rsprng vinden in fute intenties f manke cmpetenties van individuele hulpverleners en vrzieningen. Het zijn structurele prblemen, artefacten van de manier waarp de Vlaamse jeugdhulp vandaag juridisch en beleidsmatig in elkaar zit, in de eerste plaats p het intersectrale plan. Terwijl de interne werking van de afznderlijke sectren drgaans gehrzaamt aan duidelijke regels, vallen de verleg- en besluitvrmingsstructuren ver de sectren 1
heen eerder mager uit. De respectieve kastjes zijn mi afgewerkt, maar wat er met gebeuren met wie f wat tussen de kastjes in valt, f zelfs in meerdere kastjes tegelijk, is zwel p de werkvler als p de verschillende beleidsniveaus een stuk twijfelachtiger. Wat vrafging: van prjecten naar decreten Aan de vaststelling dat de intersectrale beleidsstructuren nvldende zijn ntwikkeld, verbnd een z ged als eensgezind Vlaams Parlement in 1999 dé aanbeveling waaruit naderhand de integrale jeugdhulp is ntstaan. In de Maatschappelijke Beleidsnta Bijzndere Jeugdzrg 1 stelde het parlement een prjectfase vrp waarin piltregi s een aantal heel nieuwe, p intersectrale leest gescheide werkingsprincipes, verlegplatfrmen en beslissingsrganen zuden kunnen testen. Later knden de beprefde cncepten dan bttm-up wrden bijgestuurd, in decreten verankerd en in heel Vlaanderen geïmplementeerd. Het is die grtscheepse prjectfase die we de vrbije jaren de integrale jeugdhulp hebben genemd. Van begin 2002 tt medi 2004 experimenteerden de jeugdhulpvrzieningen in de regi Gent-Eekl, de grtstad Antwerpen en de prvincie Limburg met allerlei vrmen van intersectrale samenwerking. Over de grenzen van zes jeugdhulpsectren heen werden reginale netwerken pgericht vr algemene jeugdhulp en crisisjeugdhulp. De sectrale tegangsprten tt de meer ingrijpende jeugdhulp denk terug aan het vrbeeld ruimden tijdelijk veld vr één intersectrale tegangsprt. Alle vrzieningen in de regi s beschreven hun aanbd aan de hand van één en hetzelfde werk- blad, in één intersectrale taal zeg maar, waardr de vergelijkbaarheid van al dat aanbd f gewn al de nderlinge kennis ver dat aanbd substantieel tenam. Tegelijk deelden de vrzieningen hun aanbd p in mdules, in welmlijnde pakketten van hulp die wars van de sectrale grenzen met elkaar kunnen gecmbineerd wrden tt een aanbd dat z ged mgelijk beantwrdt aan de particuliere vraag van de particuliere cliënt. Er werd gewerkt met intersectrale vrmen van hulpcördinatie en trajectbegeleiding en uiterst beperkt met een intersectraal tegankelijke bemiddelingscmmissie als laatste kans m de jeugdrechtbank te vermijden. In iedere piltregi ten sltte leidden diverse intersectrale adviesgrepen en een verkepelende reginale stuurgrep alle prjecten in gede banen. Een eerste grte terugkppelingsrnde van werkveld naar beleid kwam er in het najaar van 2003. Via verschillende thematische werkgrepen werden de ervaringen van de drie piltregi s samengebracht in een centrale cmmissie van leidinggevende ambtenaren en experts uit het werkveld. Die cmmissie legde eind 2003 haar eindadviezen vr aan de ministers van welzijn en nderwijs. De twee vrstellen van decreet die p basis van die eindadviezen tt stand kwamen, werden begin mei 2004 dr het Vlaams Parlement gedgekeurd. 1 Maatschappelijke Beleidsnta Bijzndere Jeugdzrg, Parl. St. Vl. Parl. 1998-1999, nr. 1354. 2
De IJH-decreten samengevat 2 Twee decreten die elkaar aanvullen. Het kaderdecreet 3 reikt een kader aan vr de verregaande intersectrale samenwerking en afstemming waar IJH vr staat. Het legt del en werkingsprincipes van de integrale jeugdhulp vast, bepaalt welke sectren er van bij de start aan participeren, stelt een aantal cncrete vrmen van samenwerking en afstemming in het vruitzicht en installeert een intersectrale beleidsstructuur. Het decreet rechtspsitie 4 van zijn kant kmt vrt uit de vaststelling dat in het verkkerde jeugdhulplandschap van vandaag k de rechtspsitie van de minderjarige cliënt van sectr tt sectr verschilt. Daarm frmuleert het decreet p een eenduidige en transparante manier de rechten van iedere minderjarige in de integrale jeugdhulp. Hiernder een krte samenvatting van beide decreten, in handige vraag- en antwrdverpakking. Het kaderdecreet Wat is het del van de integrale jeugdhulp? IJH wil de ntpliingskansen van minderjarigen, hun uders en persnen uit hun leefmgeving vrijwaren en hun welzijn en gezndheid 2 Wat vlgt is een beknpte samenvatting. Dat hudt nvermijdelijk een vereenvudiging in. De vlledige decretale teksten, mét uitgebreide telichting, zijn makkelijk terug te vinden p www.jeugdhulp.be. Vr een gedetailleerde juridische analyse van beide stukken wrdt verwezen naar het themanummer ver IJH van het Tijdschrift vr Jeugdrecht en Kinderrechten dat eind ktber 2004 verschijnt. 3 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp, Parl. St. Vl. Parl. 2003-2004, nr. 2056. 4 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspsitie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, Parl. St. Vl. Parl. 2003-2004, nr. 2063. bevrderen. Daarte wil ze een brede waaier van hulpverleningsmgelijkheden kunnen aanbieden die het resultaat is van intersectrale samenwerking en afstemming. IJH respecteert daarbij te allen tijde het Internatinaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind. Welke jeugdhulp maakt deel uit van IJH? Het jeugdhulpaanbd van de vlgende sectren maakt van bij de start deel uit van IJH: 5 Algemeen Welzijnswerk Bijzndere Jeugdbijstand Centra vr Integrale Gezinszrg Centra vr Geestelijke Gezndheidszrg Centra vr Leerlingenbegeleiding Kind en Gezin Vlaams Fnds vr Sciale Integrale vr Persnen met een Handicap Vlgens welke algemene principes werkt IJH? De vlgende werkingsprincipes wrden steeds in acht genmen: Tegankelijkheid De jeugdhulp is maximaal bekend, bereikbaar, beschikbaar, begrijpbaar en betaalbaar. Vraaggerichtheid De jeugdhulp vertrekt van en sluit aan bij de vraag en de behefte van de cliënt. Subsidiariteit Wanneer zich p het vlak van hulpverlening gelijkwaardige alternatieven vrden, geniet het minst ingrijpende alternatief de vrkeur. Cliëntparticipatie De cliënt is een vlwaardige partner in de jeugdhulp en in de dialg daarver. 5 Een precisering van dit tepassingsgebied van de integrale jeugdhulp is terug te vinden in het eerste uitveringsbesluit bij het kaderdecreet, gedateerd 11 juni 2004 en k weer te dwnladen p www.jeugdhulp.be. 3
Acceptatie Jeugdhulp wrdt enkel verleend wanneer de cliënt daarmee instemt, tenzij de jeugdrechter daar anders ver denkt. Emancipatie De jeugdhulp is erp gericht de mgelijkheden van de cliënt m zelfstandig te handelen te vergrten. He zit het met samenwerking en afstemming p beleidsvlak? Op Vlaams niveau kmt er een Adviesraad IJH en een Managementcmité IJH. Het Managementcmité verenigt de leidinggevende ambtenaren van de deelnemende sectren. In de Adviesraad IJH zetelen vertegenwrdigers van het werkveld, van minderjarigen en van uders. Beide rganen adviseren de Vlaamse Regering inzake haar verder beleid rnd IJH. Vr iedere IJH-regi kmt er een Reginale Stuurgrep en een beleidsmedewerker. De Stuurgrep bestaat uit vertegenwrdigers van de hulpaanbieders, van minderjarigen en van uders en stuurt het reginale prces. Ze wrdt vrgezeten dr een reginale beleidsmedewerker. Deze Vlaamse ambtenaar is de gangmaker vr alles wat in zijn regi in het kader van IJH met gebeuren. Er zijn zes IJH-regi s: Antwerpen, Limburg, Vlaams-Brabant, Ost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Brussel-Hfdstad. Cncreet, welke nieuwe vrmen van samenwerking en afstemming kmen er vr het werkveld aan? Mdulering Alle jeugdhulpaanbieders beschrijven hun aanbd aan de hand van één en hetzelfde, intersectraal bruikbare begrippenkader. Tegelijk delen ze hun aanbd p in mdules. Een mdule is dan een eenheid van hulp die afznderlijk kan wrden ingezet. Mdules kunnen k vrij gecmbineerd wrden tt een hulpprgramma dat z ged mgelijk aansluit bij de vraag en de behefte van de cliënt. Mdulering maakt het aanbd drzichtiger, flexibeler inzetbaar en intersectraal vergelijkbaar. Drzichtigheid en flexibiliteit helpen de cliënt rechtstreeks vruit en bevrderen k de samenwerking tussen hulpaanbieders. De intersectrale vergelijkbaarheid van het aanbd geeft het beleid de mgelijkheid m ver de sectren heen te bekijken waar zich tekrten en verlappingen vrden. Onderscheid tussen rechtstreeks tegankelijke hulp (RTH) en niet-rechtstreeks tegankelijke hulp (NRTH) De tegang tt hulp die sterk ingrijpt p de leefsituatie van de cliënt wrdt geregeld dr één intersectrale, aanbdsnafhankelijke instantie. Die tegangsprt waakt erver dat hulp met grte impact enkel wrdt ingezet wanneer dat echt ndig is. Om te bepalen f een mdule rechtstreeks f niet-rechtstreeks tegankelijk is, hudt het beleid rekening met de duur, de frequentie en de intensiteit van de hulp en met ng andere kenmerken van de hulpverlening. Netwerken RTH en Crisishulp Alle aanbieders van rechtstreeks tegankelijke hulp en van crisishulp rganiseren zich in reginale netwerken. Het werkgebied van z n netwerk valt samen met een IJH-regi f vrmt er een deel van. De netwerken garanderen een z vlt mgelijk tegang tt en pstart van de hulp die het meest aansluit bij de vraag en de behefte van de cliënt. Tegangsprt Over de sectrale grenzen heen regelt één nafhankelijke tegangsprt de tegang tt de NRTH. Ze det dat 4
in twee stappen. Eerst gaat ze na welke srten hulp, gezien het prbleem, het meest geschikt is (indicatiestelling), daarna pas beslist ze welke hulpaanbieders die geindiceerde hulp k daadwerkelijk zullen aanbieden (tewijzing). Die tweeledige werkwijze levert het beleid afznderlijke infrmatie p ver de hulpvragen (indicatiestelling) en ver de mate waarin die hulpvragen daadwerkelijk kunnen wrden beantwrd (tewijzing). Trajectbegeleiding Over de verschillende sectren heen ndersteunt en bevrdert de trajectbegeleider het hulpverleningstraject van de cliënt. Hij det dat in verleg met de cliënt, de betrkken hulpaanbieders en eventueel met de tegangsprt. Gerechtelijke Jeugdhulp Ok in verband met een intersectrale herziening van de gerechtelijke jeugdhulp werd de vrbije jaren behrlijk wat cnceptueel werk geleverd. Omwille van de ethische, juridische en plitieke cmplexiteit van dit thema knden die cncepten echter niet f nauwelijks in piltprjecten wrden vertaald. Cnsequent vrziet het decreet vrlpig enkel dat het cnceptueel materiaal verder zal wrden afgetetst bij de belangrijkste partners: jeugdmagistraten, cmités vr bijzndere jeugdzrg, vertruwenscentra kindermishandeling, enz. Op basis van dat verleg wrdt een rapprt aangemaakt dat medi vlgend jaar in het Vlaams Parlement wrdt verwacht. Gegevensverwerking en registratie Jeughulpaanbieders, tegangsprten en trajectbegeleiders mgen dssiergegevens uitwisselen vr zver dat ndzakelijk is vr het gede verlp van de hulpverlening en wanneer dat in het belang is van de cliënt. Gegevensuitwisseling gebeurt z veel mgelijk met instemming van de cliënt. Over de casussen heen verzamelen de jeugdhulpaanbieders, tegangsprten en trajectbegeleiders k beleidsrelevante infrmatie aan de hand van een intersectraal bruikbaar registratiesysteem dat telaat het IJH-aanbd als geheel vraaggericht bij te sturen. Het decreet rechtspsitie Over welke rechten van de minderjarige gaat het hier? Recht p jeugdhulp Iedere minderjarige heeft recht p integrale jeugdhulp, binnen de grenzen van wat beschikbaar is. Recht p instemming en vrije keuze Iedere minderjarige heeft het recht m geïnfrmeerd vrij in te stemmen met buitengerechtelijke jeugdhulp f m deze juist te weigeren, en m te kiezen welke hulpaanbieder hem bepaalde hulp zal verlenen. Recht p infrmatie en cmmunicatie Iedere minderjarige heeft recht p duidelijke infrmatie en cmmunicatie ver de hulpverlening. Recht p respect vr het gezinsleven Geen enkele minderjarige kan tegen zijn wil van zijn uders wrden gescheiden, tenzij de jeugdrechter dat plegt. Iedere minderjarige heeft recht p regelmatig persnlijk en rechtstreeks cntact met de uder f pvedingsverantwrdelijke waarvan hij dr de hulpverlening gescheiden is, tenzij dat niet in het belang is van de minderjarige f tenzij de jeugdrechter dat verbiedt. Recht p inspraak en participatie Iedere minderjarige heeft recht p participatie bij de ttstandkming van de hem verleende hulp. Hij mag vrij zijn mening uiten ver de hulpverlening en heeft er recht p dat aan zijn mening passend gevlg wrdt gegeven. 5
Hij heeft k recht p peridieke evaluatie en heeft het recht m aan die evaluatie te participeren. In het verlengde daarvan zijn er minimale eisen aangaande de inspraakregeling waarver iedere jeugdhulpaanbieder met beschikken. Rechten in verband met het dssier Iedere minderjarige heeft recht p een zrgvuldig bijgehuden en veilig bewaard dssier. De tegang daarte wrdt geregeld p een intersectraal unifrme manier, die rekening hudt met mgelijke belangencnflicten tussen de minderjarige, zijn uders en/f pvedingsverantwrdelijken. Recht p bijstand Iedere minderjarige kan zich in alle cntacten met de jeugdhulp laten bijstaan dr een dr hem aangeduid persn. Wanneer de minderjarige die persn niet zelf kan aanwijzen en wanneer de minderjarige en zijn uders en/f pvedingsverantwrdelijken tegenstrijdige belangen hebben, kan de betrkken jeugdhulpaanbieder f de tegangsprt deze persn aanwijzen. Recht p privacy Iedere minderjarige heeft recht p respect vr zijn persnlijke levenssfeer, met inbegrip van een respectvlle mgang met zijn plitieke, filsfische, idelgische en religieuze vertuiging en zijn seksuele geaardheid. Hij heeft het recht bezek te ntvangen en m te gaan met persnen van zijn keuze. Recht p een vrij besteedbaar bedrag Iedere minderjarige die verblijft in een residentiële jeugdhulpvrziening heeft recht p een vrij besteedbaar bedrag, ten laste van de Vlaamse verheid. Recht p een menswaardige behandeling Geen enkele minderjarige kan wrden nderwrpen aan nmenselijke f nterende behandeling f bestraffing. Sancties zijn prprtineel met de ernst van de feiten en bevrderen steeds de pveding. Lijfstraffen, geestelijk geweld, nthuding van maaltijden en bezekverbd zijn verbden. Het huishudelijk reglement van de hulpaanbieders met duidelijke infrmatie bevatten ver het hiermtrent geverde beleid. Klachtrecht Iedere minderjarige heeft het recht m bij een jeugdhulpaanbieder, tegangsprt f trajectbegeleider klachten te frmuleren ver de jeugdhulp, de leefmstandigheden in (semi-) residentiële vrzieningen f de niet-naleving van de rechten pgesmd in dit decreet. Gelden deze rechten veral in de integrale jeugdhulp? Inderdaad, het zijn de rechten van iedere minderjarige ten aanzien van alle jeugdhulpaanbieders, tegangsprten en trajectbegeleiders binnen IJH. Wat vlgt: van decreten naar praktijk De vrgeschiedenis van de decreten is geschetst, de inhud ervan verlpen. Dr z n langgerekt en ambitieus beleidsprces tegen hge snelheid te vervliegen, kan nu echter de indruk zijn ntstaan als zu alles tt dusver van een leien dakje zijn gelpen. Wie van nabij betrkken is, weet wel beter. Zeker, de basiscncepten hebben de prjectfase stuk vr stuk met glans drstaan. Maar he zu je dan k tegen het idee van een vraaggerichte jeugdhulp kunnen zijn, f tegen gelijke cliëntenrechten in alle sectren, f tegen netwerken ver de sectren heen? Zlang ze abstract geneg blijven, wrden zulke plssingsvrstellen steevast enthusiast nthaald. Naarmate ze cncreter wrden ingevuld, nemen nzekerheid en nenigheid te, gaat immers duidelijker blijken dat 6
de integrale jeugdhulp er niet zal kmen znder aanzienlijke veranderingen in de dagdagelijkse praktijk van individuele hulpverleners en vrzieningen en verigens net z ged in de huishuding van de verheid. Niet tevallig dan k dat met name het kaderdecreet genegen neemt met vrij algemene bepalingen. Z schetst het weliswaar een intersectrale tegangsprt en intersectrale trajectbegeleiding, maar de vraag he die nieuwigheden heel precies zullen werken, schuift het decreet vruit naar de uitveringsbesluiten, wat de gelegenheid creëert de discussie verder te veren. Het hele idee van een integrale gerechtelijke jeugdhulp wrdt zelfs drverwezen naar een derde, ng te ntwikkelen IJH-decreet. Als tussenstap daar naarte verwacht het Vlaams Parlement zals gezegd tegen medi 2005 een uitgebreid rapprt. In vrbereiding p de uitveringsbesluiten en het rapprt aan het parlement vnd p het einde van de prjectfase ng een tweede terugkppelingsrnde plaats. Afgebakend dr de pas gedgekeurde decreten, brachten de piltregi s hun verder uitgewerkte, cncretere aanbevelingen pnieuw samen in centrale thematische werkgrepen. Het resultaat daarvan werd medi september dr de centrale cmmissie besprken en gecnslideerd als vertrekpunt vr verder verleg, in de eerste plaats ver de wijze waarp de peratinalisering ervan de vlgende jaren best verlpt. Zullen er de vlgende maanden en jaren dus ng tal van discussies wrden verdergezet, dan geven de nieuwe decreten tch al een ged beeld van wat het werkveld de kmende tijd van IJH mag verwachten. Dit jaar ng wrden de Adviesraad en het Managementcmité geïnstalleerd, p 1 januari 2005 gaat per regi een Reginale Stuurgrep aan de slag. Tegelijk schiet het mduleringsprces uit de startblkken en begint de vrbereiding van de reginale netwerken. Naar verwachting zal tegen eind 2005 de mdulering vltid zijn, tegen medi 2006 de netwerken peratineel. En van dan af kunnen de regi s zich vrbereiden p de kmst van trajectbegeleiding en tegangsprt p 1 januari 2008. Een integratiecntract vr de jeugdhulp? Met de gedkeuring van de decreten is de integrale jeugdhulp haar prjectjaren vrged ntgreid. De krijtlijnen vr de tekmst zijn getrkken. De Vlaamse jeugdhulp heeft een integratiecntract geslten met zichzelf. De sectren verbinden zich erte de kppen bij elkaar te steken, elkaars taal te leren spreken, meer dan it de krachten te bundelen. Inzet is het welzijn van kinderen en jngeren, hun uders en pvedingsverantwrdelijken, hun leefmgeving. En zélfs tijdens de verhitste discussie blijft iedereen het er rerend ver eens dat die inzet het nbehaaglijke van verandering meer dan waard is. Meer inf? Team Beleidsndersteuning IJH www.vlaanderen.be/jeugdhulp Tel. 02 553 13 87 7