(nieuwe) woordvorming

Transcriptie

1 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres SLB-dreamteam 10 February 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Nieuwe woorden! Inleiding Leerdoelen De vier manieren van ontstaan Samenstelling Ontlening Neologisme Afsluiting Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Nieuwe woorden! Pagina 2

4 Inleiding Een mens spreekt ongeveer 50 duizend woorden per dag, wat neerkomt op zo'n 130 woorden per minuut! Al deze woorden moeten een keer zijn bedacht. Ook vandaag de dag komen er nog steeds nieuwe woorden bij. In deze les gaan we kijken naar het ontstaan van nieuwe woorden. We beginnen eerst met een kort filmpje: Bastanieuws: Nieuwe woorden kn.nu/ww.55038e2 (youtube.com) Leerdoelen Tijdens deze les leer je: - de vier manieren van nieuwe woordvorming - de verschillen tussen deze vier manieren Pagina 3

5 De vier manieren van ontstaan Nieuwe woorden kunnen ontstaan op vier manieren: - uit afleidingen - uit samenstellingen - uit ontlening - door een compleet nieuw woord te bedenken (neologisme) Een afleiding is een woord dat voortkomt uit een bestaand woord waar losse taalelementen aan worden toegevoegd. Deze 'stukjes' zijn geen woorden op zichzelf, zoals 'ge','tje', 'en', 'on', 'ig' en 'anti' Laten we eens kijken naar het woord 'computer'. Dit is een bestaand woord dat op zichzelf betekenis heeft. Wanneer we hier een een stukje aan toevoegen, bijvoorbeeld '-en', krijgen we een werkwoord: 'computeren'. Het werkwoord computeren is dus een afleiding van het zelfstandig naamwoord computer. Dit kan ook met het woordje 'handig'. Wanneer iemand ergens handig in is in klussen, kan deze persoon dat goed. Maar als iemand anders twee linker handen heeft, betekent het dat hij daar dus niet handig in is. We noemen zo iemand 'onhandig'. Het stukje 'on' geeft aan dat het niet zo is. Onhandig is dus een afleiding van handig. Opdracht bij afleiding kn.nu/85k6u Beantwoord de volgende vragen om te zien om je het begrepen hebt. Bij een afleiding worden twee niet-bestaande woorden samengevoegd tot één woord. a. waar b. niet waar Gecomputerd is een afleiding. a. waar b. niet waar Welke stelling is juist? Pagina 4

6 a. Trouwfoto is een afleiding van foto b. Co-piloot is een afleiding van piloot c. Terugtrekken is een afleiding van trekken d. Boomhut is een afleiding van hut Welke stelling is NIET juist? a. Vergeetachtig is afgeleid van vergeten b. Oppermachtig is afgeleid van machtig c. Achtentachtig is afgleid van tachtig d. Prachtig is afgeleid van pracht Welk woord is geen afleiding? a. Eenzaam b. Eetbaar c. Voorstel d. Bloempje Samenstelling Een samenstelling is een woord die uit twee losse woorden bestaat. Bijvoorbeeld het woord 'boekenplank' bestaat uit de woorden 'boek' en 'plank'. De belangrijkste regel is: Je schrijft -en- of -ntussen de twee losse woorden als het eerste woord een zelfstandig naamwoord is met een meervoud op -en of -n. Bijvoorbeeld: eend + kroos = eendenkroos koek + pan = koekenpan dollar + teken = dollarteken: dollarteken krijgt geen tussen -en, omdat het meervoud van dollar is dollars. Opdracht bij samenstelling kn.nu/a1x0y Geef bij deze opdracht aan of de woorden samenstellingen zijn of niet. Pagina 5

7 Geef aan of de onderstaande woorden samenstellingen zijn of niet. Geef het goede antwoord door op 'ja' of 'nee' te klikken. kluisdeur a. Ja, het is een samenstelling. b. Nee, het is geen samenstelling. Geef aan of het woord hieronder een samenstelling is of niet door op 'ja' of 'nee' te klikken. koffiekopje a. Ja, het is een samenstelling. b. Nee, het is geen samenstelling. Geef aan of het onderstaande woord een samenstelling door op 'ja' of 'nee'. Sinterklaas a. Ja, het is een samenstelling. b. Nee, het is geen samenstelling. Geef aan of het onderstaande woord een samenstelling is door met 'ja' of 'nee' te antwoorden. potlood a. Ja, het is een samenstelling. b. Nee, het is geen samenstelling. Geef aan of het onderstaande woord een samenstelling is door op 'ja' of 'nee' te klikken. fietsenmaker a. Ja, het is een samenstelling. b. Nee, het is geen samenstelling. Ontlening Ontlening is een overkoepelende term voor alle woorden die worden geleend uit andere talen. Woorden zoals bureau en trottoir komen uit het Frans, cool en Facebook komen uit het Engels. En dan worden er nog veel meer woorden geleend uit andere talen. Onder ontlening vallen weer drie subcategorieën. 1. Leenwoord: bij leenwoorden wordt een woord letterlijk uit de andere taal overgenomen zoals: trottoir, ambulance, , playbacken en laptop. 2. Leenvertaling: een leenvertaling is een woord die uit een andere taal wordt overgenomen, maar wordt vertaald. Bijvoorbeeld: kettingroker uit chainsmoker en wolkenkrabber uit sky scraper. 3. Leensamenstelling: bij een leenvertaling wordt een leenwoord gekoppeld aan een Nederlands woord. Het woord is dus gedeeltelijk geleend uit een andere taal. Voorbeelden zijn: computerwinkel en bureaustoel. Pagina 6

8 Opdracht bij ontlening kn.nu/mr0ue Noem de goede term bij het woord. Vraag 1 Trottoir is een voorbeeld van... a. Een leenwoord b. Een leensamenstelling c. Een leenvertaling Vraag 2 Wolkenkrabber is een voorbeeld van... a. Een leenwoord b. Een leensamenstelling c. Een leenvertaling Vraag 3 Een ambulancebroeder is een voorbeeld van... a. Een leenwoord b. Een leensamenstelling c. Een leenvertaling Vraag 4 Een ambulance is een voorbeeld van... a. Een leenwoord b. Een leensamenstelling c. Een leenvertaling Vraag 5 Een bureaustoel is een voorbeeld van... a. Een leenwoord b. Een leensamenstelling c. Een leenvertaling Vraag 6 Ontlening is een overkoepelende term voor: leenvertaling, leensamenstelling en leenwoord. Pagina 7

9 a. Juist b. Onjuist Neologisme Neologismen zijn totaal nieuwbedachte woorden. Ze komen niet uit een andere taal en zijn niet samengesteld uit/ afgeleid van bestaande woorden.' Ramptoerisme' en 'draaideurcrimineel' zijn voorbeelden van neologismen van de laatste tijd. ZIJN DIT DAN GEEN SAMENSTELLINGEN?! Hoewel deze twee woorden allebei uit twee bestaande woorden voortkomen, worden ze niet gerekend als samenstellingen omdat hier bepaalde delen van het woord niet letterlijk genomen moeten worden. Zo zijn mensen die afkomen op een ongeluk niet letterlijk toeristen en is een draaideurcrimineel niet een crimineel die constant door de draaideur van een kledingwinkel loopt, maar iemand die telkens weer terug in de gevangenis belandt. Opdracht bij neologisme kn.nu/akzhf Neologismen Mantelzorger is een... a. samenstelling b. neologisme c. afleiding d. ontlening Neologismen Welke van de vier is een neologisme? a. banketbakker b. loonsverhoging c. aanloopkind d. ambulancebroeder Neologismen Welke van de vier is GEEN neologisme? a. betonstop b. betaaljas c. regeltante d. brooddief Pagina 8

10 Neologismen Waarom is 'alcoholslot' een neologisme en geen samenstelling? Pagina 9

11 Afsluiting Leerdoelen behaald? Aan het begin van de les zijn er twee leerdoelen gesteld, check of je deze hebt behaald door de volgende opdracht te maken. Leerdoelen kn.nu/0l8nf Check hier of je de leerdoelen hebt gehaald. Het bestaat uit twee of meerdere bestaande, Nederlandse woorden. Als je ze aan elkaar koppelt komt er -en/-n tussen de woorden, als van het eerste woord de meervoudsvorm op -en/- n eindigt. Dit noemen we een... Beschikbare keuzes: neologisme, afleiding, ontlening, samenstelling Kies het goede woord bij de omschrijving. Het woord is nieuw bedacht. Beschikbare keuzes: afleiding, neologisme, ontlening, samenstelling Kies het goede woord bij de omschrijving. Het woord komt eigenlijk uit een andere taal, maar is letterlijk overgenomen in onze taal. Beschikbare keuzes: samenstelling, afleiding, ontlening, neologisme Kies het goede antwoord bij de omschrijving. Het is een vervoeging van een bestaand woord. Pagina 10

12 Beschikbare keuzes: afleiding, ontlening, samenstelling, neologisme Leerdoelen kn.nu/nimwf Als je alle opdrachten in deze les hebt gedaan, kun je verder met deze toets. In deze opdracht kun je checken of je de leerdoelen hebt behaald. Succes! Check hier of je de leerdoelen hebt gehaald. Het bestaat uit twee of meerdere bestaande, Nederlandse woorden. Als je ze aan elkaar koppelt komt er -en/-n tussen de woorden, als van het eerste woord de meervoudsvorm op -en/- n eindigt. Dit noemen we een... a. Samenstelling b. Neologisme c. d. Ontlening Check hier of je de leerdoelen hebt behaald. Het woord is nieuw bedacht. Dit noemen we een... a. Samenstelling b. Neologisme c. Ontlening d. Check hier of je de leerdoelen hebt behaald. Het woord komt eigenlijk uit een andere taal, maar is letterlijk overgenomen in onze taal. Dit noemen we een... a. b. Ontlening c. Samenstelling d. Neologisme Check hier of je de leerdoelen hebt behaald. Pagina 11

13 Het is een vervoeging van een bestaand woord. Dit noemen we een... a. Samenstelling b. Neogolisme c. d. Ontlening Pagina 12

14 Antwoorden Antwoorden: Opdracht bij afleiding Bij een afleiding worden twee niet-bestaande woorden samengevoegd tot één woord. 1. waar helaas niet waar Inderdaad! Een afleiding wordt gemaakt door aan een bestaand woord een taalelement te voegen, zoals 'ge' en 'ing'. Gecomputerd is een afleiding. 1. waar Precies! 2. niet waar Welke stelling is juist? 1. Trouwfoto is een afleiding van foto 2. Co-piloot is een afleiding van piloot Juist! 'Co' is een taalelement dat niet op zichzelf kan staan. 3. Terugtrekken is een afleiding van trekken 4. Boomhut is een afleiding van hut Welke stelling is NIET juist? 1. Vergeetachtig is afgeleid van vergeten Deze stelling is juist: achtig kan niet op zichzelf staan en is hier gekoppeld aan vergeten. 2. Oppermachtig is afgeleid van machtig Deze stelling is juist: machtig is een op zichzelf staand woord, maar opper niet. 3. Achtentachtig is afgleid van tachtig Juist! Deze stelling is fout: achtentachtig is geen afleiding, maar een samenstelling van de getallen acht en tachtig Pagina 13

15 4. Prachtig is afgeleid van pracht Deze stelling klopt: aan het woord pracht is het losse achtervoegsel 'ig' gekoppeld Welk woord is geen afleiding? 1. Eenzaam 2. Eetbaar 3. Voorstel 4. Bloempje Antwoorden: Opdracht bij samenstelling Geef aan of de onderstaande woorden samenstellingen zijn of niet. Geef het goede antwoord door op 'ja' of 'nee' te klikken. kluisdeur 1. Ja, het is een samenstelling. 2. Nee, het is geen samenstelling. Geef aan of het woord hieronder een samenstelling is of niet door op 'ja' of 'nee' te klikken. koffiekopje 1. Ja, het is een samenstelling. 2. Nee, het is geen samenstelling. Geef aan of het onderstaande woord een samenstelling door op 'ja' of 'nee'. Sinterklaas 1. Ja, het is een samenstelling. 2. Nee, het is geen samenstelling. Pagina 14

16 Geef aan of het onderstaande woord een samenstelling is door met 'ja' of 'nee' te antwoorden. potlood 1. Ja, het is een samenstelling. 2. Nee, het is geen samenstelling. Geef aan of het onderstaande woord een samenstelling is door op 'ja' of 'nee' te klikken. fietsenmaker 1. Ja, het is een samenstelling. 2. Nee, het is geen samenstelling. Antwoorden: Opdracht bij ontlening Vraag 1 Trottoir is een voorbeeld van Een leenwoord 2. Een leensamenstelling 3. Een leenvertaling Vraag 2 Wolkenkrabber is een voorbeeld van Een leenwoord 2. Een leensamenstelling 3. Een leenvertaling Vraag 3 Een ambulancebroeder is een voorbeeld van Een leenwoord 2. Een leensamenstelling Pagina 15

17 3. Een leenvertaling Vraag 4 Een ambulance is een voorbeeld van Een leenwoord 2. Een leensamenstelling 3. Een leenvertaling Vraag 5 Een bureaustoel is een voorbeeld van Een leenwoord 2. Een leensamenstelling 3. Een leenvertaling Vraag 6 Ontlening is een overkoepelende term voor: leenvertaling, leensamenstelling en leenwoord. 1. Juist 2. Onjuist Antwoorden: Opdracht bij neologisme Neologismen Mantelzorger is een samenstelling 2. neologisme 3. afleiding 4. ontlening Pagina 16

18 Neologismen Welke van de vier is een neologisme? 1. banketbakker 2. loonsverhoging 3. aanloopkind 4. ambulancebroeder Neologismen Welke van de vier is GEEN neologisme? 1. betonstop 2. betaaljas 3. regeltante 4. brooddief Neologismen Waarom is 'alcoholslot' een neologisme en geen samenstelling? Een alcoholslot is niet letterlijk een een middel om alcohol op slot te zetten, maar een mechanisme in de auto waarbij je eerst moet blazen voordat je kan gaan rijden. Pagina 17

19 Over dit lesmateriaal Colofon Auteur SLB-dreamteam Laatst gewijzigd 10 February 2017 om 12:35 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VWO 2; HAVO 1; VWO 1; HAVO 2; Leerinhoud en doelen Nederlands; Begrippenlijst en taalverzorging; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 0 uur en 30 minuten Bronnen Bron Bastanieuws: Nieuwe woorden Type Video Pagina 18