FAMILIAAL VERMOGENSRECHT IN ESSENTIE

Transcriptie

1 IN ESSENTIE FAMILIAAL VERMOGENSRECHT IN ESSENTIE RENATE BARBAIX Antwerpen Cambridge

2 Familiaal vermogensrecht in essentie Renate Barbaix 2015 Antwerpen Cambridge ISBN D/2015/7849/125 NUR 822 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

3 WOORD VOORAF Het voorliggende boek Familiaal vermogensrecht in essentie vormt het cursusmateriaal dat ik aan de Universiteit Antwerpen gebruik als studiemateriaal voor de studenten van het bachelorvak Familiaal vermogensrecht. Dit boek is de herwerking en actualisering van het boek Kernbegrippen Familiaal vermogensrecht (R. Barbaix en A.L. Verbeke, Kernbegrippen Familiaal vermogensrecht, Antwerpen,, 2014). De tekst is beknopt gehouden. Ik schets de basisregels van het vrij technische en complexe Familiaal vermogensrecht (relatievermogensrecht, erfrecht en giften). Het voetnotenapparaat beperk ik tot verwijzingen naar de rechtspraak van de hoogste rechtscolleges. De relevante doctrine wordt vermeld in een algemene bibliografie en in een korte literatuurlijst bij de aanvang van elk hoofdstuk. Binnenkort verschijnt bij eveneens het Handboek Familiaal vermogensrecht van mijn hand. Dit handboek vormt de verdere uitwerking van de hier geschetste basisregels. Renate Barbaix 1 juli 2015

4 INHOUD Woord vooraf v DEEL 1. RELATIEVERMOGENSRECHT INLEIDING TITEL 1. HUWELIJKSVERMOGENSRECHT INLEIDING Afdeling 1. Definitie en begrippen Afdeling 2. Bronnen van het huwelijksvermogensrecht HOOFDSTUK 1. HET PRIMAIR STELSEL Inleiding Afdeling 1. Toepassingsgebied ratione personae en ratione temporis Afdeling 2. Krachtlijnen van het primair huwelijks vermogensstelsel I. Krachtlijn 1. Gelijkheid tussen echtgenoten en behoud van de handelingsbekwaamheid II. Krachtlijn 2. Solidariteit tussen de echtgenoten en bescherming van het gezinsleven Hulp- en bijdrageverplichting De bescherming van de gezinswoning A. Echtgenoot is eigenaar van of houder van een zakelijk recht op de gezinswoning B. Echtgenoot is huurder van de gezinswoning Hoofdelijkheid voor de huishoudelijke schulden Handhavingsregime A. Dringende voorlopige maatregelen B. Nietigverklaring van bepaalde rechtshandelingen III. Krachtlijn 3. Behoud van de zelfstandigheid Vrijheid van beroepsuitoefening Inning en besteding van de inkomsten Opening van een bankrekening of een kluis vii

5 HOOFDSTUK 2. SECUNDAIR HUWELIJKSVERMOGENSRECHT Afdeling 1. Wettelijk huwelijksvermogensstelsel I. Statuut van de goederen De residuaire gemeenschapskwalificatie als uitgangspunt A. Principe B. Bewijs Baten A. Baten van het eigen vermogen Goederen eigen omwille van hun oorsprong Goederen eigen door hun aard B. Baten van het gemeenschappelijk vermogen Inkomsten uit beroepsbezigheden Inkomsten uit eigen goederen Schenkingen en legaten aan beide echtgenoten De schulden A. Het definitief passief en het voorlopig passief B. Contributio definitief passief Eigen schulden Gemeenschappelijke schulden C. Obligatio voorlopig passief Verhaalsrecht van de schuldeisers met betrekking tot de eigen schulden Verhaalsrecht van de schuldeisers met betrekking tot gemeenschappelijke schulden II. Het bestuur van de vermogens Bestuur van het eigen vermogen Bestuur van het gemeenschappelijk vermogen A. Principe: het concurrent bestuur B. Uitzondering 1: alleenbestuur C. Uitzondering 2: gezamenlijk bestuur Gewichtige rechtshandelingen Schenking van gemeenschapsgoederen Beschermingsmechanisme bij onrechtmatig gebruik van de bestuursregeling A. Bescherming tegen de weigering of de onmogelijkheid medewerking te verlenen viii

6 B. Bescherming tegen onrechtmatig optreden Preventieve bescherming Repressieve bescherming III. Ontbinding, vereffening en verdeling De ontbinding A. De gronden van ontbinding B. Het ogenblik van de ontbinding van het stelsel Ogenblik van de ontbinding bij overlijden Ogenblik van de ontbinding bij echtscheiding en scheiding van tafel en bed Ogenblik van de ontbinding bij overgang naar een ander stelsel 88 C. De gevolgen van de ontbinding van het stelsel Vereffening en verdeling van het huwelijksvermogensstelsel A. Stap 1. Vaststelling van de samenstelling van de verschillende vermogens B. Stap 2. Opmaak van de vergoedingsrekeningen Wat? Wanneer? Omvang van de vergoeding Dubbele compensatie C. Stap 3. Verrekening van de lasten van het gemeenschappelijk vermogen D. Stap 4. Verrekening van de vergoedingen E. Stap 5. Verdeling Principe Preferentiële toebedeling als uitzondering op de regel van de kwalitatieve gelijkheid Heling als wettelijke uitzondering op de regel van de kwantitatieve gelijkheid F. Appendix Lot van de begunstigingen bij levensverzekering in geval van echtscheiding Afdeling 2. Conventionele huwelijksvermogensstelsels Inleiding I. Het huwelijkscontract Inhoudelijke geldigheidsvereisten A. Algemeen B. Bekwaamheid Vormvereisten A. Voorhuwelijks huwelijkscontract ix

7 B. Wijziging van het huwelijksvermogensstelsel gedurende het huwelijk Algemeen De basiswijzigingsprocedure De grote wijzigingsprocedure Gevolgen van de wijziging II. De conventionele stelsels Algemeen A. Contractvrijheid (en de grenzen daaraan) B. Rol van het wettelijk stelsel Gemeenschapsstelsels A. Typologie van mogelijke bedingen Het statuut van de goederen Vereffening en verdeling van het gemeenschappelijk vermogen 125 B. Kwalificatie van de toegekende voordelen Inleiding Draagwijdte van de wettelijke kwalificatieregels De wettelijke kwalificatieregels Plafonds Theorie van de huwelijksvoordelen C. Lot van de huwelijksvoordelen en de erfrechtelijke regelingen bij ontbinding van het stelsel Bij ontbinding van het huwelijk door overlijden Bij ontbinding van het huwelijksvermogensstelsel om een andere reden dan overlijden Bij de erkenning of vaststelling van een overspelige afstamming Bij de feitelijke scheiding Stelsel van scheiding van goederen A. Zuivere scheiding van goederen Statuut van de goederen Bestuur Ontbinding, vereffening en verdeling van het huwelijksvermogensstelsel B. Correcties op het stelsel van scheiding van goederen Externe of zakenrechtelijke correcties Interne of verbintenisrechtelijke correcties x

8 TITEL 2. SAMENWONINGSVERMOGENSRECHT INLEIDING Afdeling 1. Definitie, historiek en begrippen Afdeling 2. Bronnen van het samenwoningsvermogensrecht HOOFDSTUK 1. WETTELIJKE SAMENWONING Inleiding Afdeling 1. Primair wettelijk samenwoningsrecht I. Toepassingsgebied ratione personae en ratione temporis II. Krachtlijnen van het primair samenwoningsvermogensstelsel Bescherming van de gezinswoning Bijdrageverplichting in de lasten van de samenwoning Hoofdelijkheid voor huishoudelijke schulden en de opvoeding van de kinderen Handhaving Afdeling 2. Secundair wettelijk samenwoningsrecht? I. Wettelijke regeling II. Conventionele regeling Samenwoningsovereenkomsten A. Algemeen B. Contractvrijheid en beperkingen Beschermingstechnieken buiten een samenwoningsovereenkomst HOOFDSTUK 2. FEITELIJKE SAMENWONING Afdeling 1. Primair (feitelijk) samenwoningsrecht (?) I. Een (soort van) verplichting tot bijdrage in de lasten van de samenleving II. Hoofdelijkheid (?) Afdeling 2. Secundair (feitelijk) samenwoningsrecht (?) I. Wettelijke regeling II. Conventionele regeling Samenlevingsovereenkomsten Andere overeenkomsten xi

9 DEEL 2. ERFRECHT INLEIDING Afdeling 1. Definitie en begrippen Afdeling 2. Bronnen van het erfrecht Afdeling 3. Het voorwerp van het erfrecht Afdeling 4. Gewone en anomale nalatenschap Afdeling 5. Verkrijging iure hereditario of iure proprio HOOFDSTUK 1. OPENVALLEN VAN DE NALATENSCHAP Afdeling 1. De nalatenschap valt open door de dood Afdeling 2. De nalatenschap valt open in de woonplaats HOOFDSTUK 2. ERFBEKWAAMHEID Afdeling 1. Bestaan I. De erfgenaam moet al leven II. De erfgenaam moet nog in leven zijn Algemeen Het bijzondere geval van de commoriënten Afdeling 2. Niet onwaardig zijn I. De onwaardigheid in de ab intestaat-devolutie De algemene gronden van onwaardigheid: artikel 727 BW A. De onbetamelijke gedragingen Automatisme: opzettelijke feiten met de dood tot gevolg Geen automatisme: opzettelijke feiten zonder de dood tot gevolg B. Gevolgen van de onwaardigheid Gevolgen van de onwaardigheid voor de onwaardige erfgenaam De gevolgen voor de erfgenamen van de onwaardige erfgerechtigde Gevolgen voor de derde-verkrijgers Specifieke gronden tot onwaardigheid II. Onwaardigheid in de conventionele devolutie xii

10 HOOFDSTUK 3. OVERGANG VAN DE NALATENSCHAP Afdeling 1. Voorlopige bezitsoverdracht (saisine) Afdeling 2. De eigendomsoverdracht en de erfkeuze HOOFDSTUK 4. WETTELIJKE DEVOLUTIE Afdeling 1. Ab intestaat-erfgerechtigden I. Bloedverwanten Wie is een erfgerechtigde bloedverwant? A. Principe: juridisch vastgestelde afstamming als sleutel tot erfgerechtigdheid Algemeen Gevolgen van de adoptie B. Uitzondering: erfrechtelijke aanspraken zonder juridisch vastgestelde afstammingsband Kwantitatieve toewijzingsregels A. Toewijzingscriteria Orde Graad Lijn B. Toewijzingsregels tussen de bloedverwanten Regel 1: prioriteit van de ordes Regel 2: prioriteit van de graden binnen dezelfde orde Uitzondering 1. Kloving Uitzondering 2. Plaatsvervulling II. De langstlevende partner De erfrechtelijke aanspraken van de langstlevende echtgenote A. Voorwaarden vereist om te erven De niet uit de echt of van tafel en bed gescheiden echtgenote die geen afstand heeft gedaan van haar ab intestaaterfrechtelijke aanspraken B. De omvang van de erfaanspraken De langstlevende echtgenote komt op met afstammelingen van de overledene De langstlevende echtgenote komt op met andere bloedverwanten dan afstammelingen xiii

11 3. De langstlevende echtgenote komt op zonder bloedverwanten Erfrechtelijke aanspraken ongeacht met wie de langstlevende echtgenote tot de nalatenschap komt C. Bijzondere kenmerken van het erfrechtelijk vruchtgebruik Bijzondere regels bij de aanvang van het erfrechtelijk vruchtgebruik Bijzondere regels inzake de beëindiging van het erfrechtelijk vruchtgebruik De langstlevende wettelijk samenwonende partner A. Voorwaarden vereist om te erven De wettelijk samenwonende partner die geen afstammeling is van de eerstoverledene B. De omvang van de erfrechtelijke aanspraken Een dubbel omschreven erfrechtelijke aanspraak op de preferentiële goederen Compensatiemaatregelen voor het gedeeltelijke verlies van erfrechtelijke aanspraken Afdeling 2. De verdeling van de nalatenschap I. Wijze van verdeling Principe: erfrecht in natura Uitzonderingen: erfrecht in waarde A. Algemeen B. De later opduikende erfgenamen II. Voorwerp van de verdeling: te verdelen massa Inleiding: verplichting tot inbreng Algemene kenmerken van de inbreng De wijze van inbreng van de schenkingen A. De klassieke inbrengregels tussen de erfgenamen-bloedverwanten 259 B. De inbreng aan en door de langstlevende echtgenote Inbreng aan de langstlevende echtgenote Inbreng door de langstlevende echtgenote HOOFDSTUK 5. CONVENTIONELE DEVOLUTIE Afdeling 1. Instrumenten van de conventionele devolutie I. Testamentaire devolutie II. Contractuele devolutie: erfovereenkomsten Het principiële verbod van erfovereenkomsten A. Principe en ratio legis xiv

12 B. Definitie en constitutieve bestanddelen Niet-betwiste bestanddelen Twee betwiste bestanddelen C. Sanctie Enkele wettelijke uitzonderingen A. De contractuele erfstelling B. De overeenkomst tot afstand van erfrechtelijke aanspraken Artikel 1287 Ger.W Artikel 1388, tweede lid BW Artikel 858bis, tweede lid BW Afdeling 2. De inhoudelijke begrenzing: de reserve I. Definitie en kenmerken van de reserve Definitie Kenmerken van de reserve A. De reserve is een pars hereditatis B. De reserve is een kwantitatief en kwalitatief beschermd deel van de nalatenschap C. De reserve verschaft de reservataire erfgenaam een persoonlijk, individueel en eigen betwistingsrecht D. De reserve is van dwingend recht II. De reservatairen en de omvang van het reservatair deel De reservatairen De omvang van het beschikbaar deel A. De reserve van de afstammelingen B. De reserve van de ascendenten C. De reserve van de langstlevende echtgenote D. Bijzondere hypothese van samenloop tussen de echtgenote en de afstammelingen De begiftigde is de langstlevende echtgenote De begiftigde is een derde III. De techniek van de reservebescherming De techniek van de kwantitatieve reservebescherming A. Stap 1. De fictieve massa De bestaande goederen Toevoeging van de schenkingen De aftrek van de schulden B. Stap 2. Aanrekening van de giften buiten erfdeel op het beschikbaar deel Algemeen xv

13 2. De aanrekening van alle giften buiten erfdeel De aanrekeningsvolgorde De relevante aanrekeningsdatum C. Stap 3. De inkorting Algemeen Kenmerken van de vordering tot inkorting De wijze van inkorting De techniek van de kwalitatieve reservebescherming A. Algemeen B. Toepassingsgebied van de kwalitatieve bescherming C. Evolutie: van onbeschikbaarheid naar een functionele interpretatie 321 D. De vordering tot nietigverklaring van de last IV. (On)aantastbaarheid van de reserve? De aantasting van de ascendentenreserve De aantasting van de reserve van de langstlevende echtgenote DEEL 3. GIFTEN INLEIDING HOOFDSTUK 1. GIFTEN (ALGEMEEN) Afdeling 1. Constitutieve bestanddelen van een gift I. Materieel element II. Intentioneel element Afdeling 2. Algemene grondvereisten voor giften I. Algemene (inhoudelijke) geldigheidsvereisten Toestemming A. Een volwaardige wilsvorming B. Een wil, vrij van gebreken Bekwaamheid A. Beschermende rechtsonbekwaamheid om te beschikken (schenken of testeren) B. Handelingsonbekwaamheid Handelingsonbekwaamheid om te beschikken (schenken of legateren) Handelingsonbekwaamheid om te ontvangen Het speciale geval van giften aan rechtspersonen xvi

14 3. De oorzaak A. Het begrip oorzaak B. Functies van de oorzaak De geoorloofdheid van de determinerende beweegredenen als totstandkomingsvereiste De determinerende beweegreden als voortbestaansvereiste? II. Ongeoorloofde voorwaarde of last III. Ontbinding van de gift De ontbinding van de gift wegens niet-uitvoering van de last De ontbinding van de gift wegens ondankbaarheid HOOFDSTUK 2. SCHENKINGEN Afdeling 1. Specifieke grondvereisten voor schenkingen I. De schenking is een overeenkomst II. De dadelijke overdracht III. De onherroepelijke overdracht Algemeen Bijzondere regels voor de schenkingen aan en tussen echtgenoten Afdeling 2. De vormvereisten van de schenking I. De notariële schenking Formalisme in de eerste graad Formalisme in de tweede graad II. De alternatieve schenkingsvormen De handgift De vermomde schenking De onrechtstreekse schenking III. Sanctie bij de niet-naleving van de opgelegde vormvereisten Afdeling 3. De modalisering van schenkingen Clausules Het ferrarisyndroom Het heksensyndroom Het naaktheidssyndroom Het baronsyndroom Het dynastiesyndroom xvii

15 HOOFDSTUK 3. TESTAMENTEN Afdeling 1. Specifieke grondvereisten voor testamenten I. Een testament is een eenzijdige rechtshandeling II. Een beschikking met uitwerking na het overlijden Aanspraken van de legataris De omvang van het legaat III. Een herroepelijke beschikking Uitdrukkelijke herroeping Impliciete herroeping IV. Een testament is een hoogstpersoonlijke rechtshandeling Afdeling 2. Vormvereisten van het testament I. Vormvereisten Het openbaar testament Het eigenhandig testament A. Eigenhandig geschrift B. De dagtekening C. De handtekening Het internationaal testament II. Gevolgen van de vormvereisten van het testament Gevolgen voor het bewijs van het testament Gevolgen voor de interpretatie van het testament A. De (gevolgen van de) gemeenrechtelijke interpretatieregels B. Nuanceringen op de gemeenrechtelijke interpretatieregelen Verbod op interpretatie in geval van duidelijkheid Voor de naar voren geschoven interpretatie bestaat een geschreven basis in het testament Afdeling 3. Modalisering van de legaten Clausules Algemene bibliografie xviii