4 Kieswet. wijzigingvandewijzevaninleveringvandekandidatenlijsten,aanpassingvandedatumvankandidaatstellingen

Transcriptie

1 TK Kieswet Aandeordeisdebehandelingvan: - hetwetsvoorstelwijzigingvandekieswethoudende maatregelenomheteenvoudigertemakenvoornederlandersinhetbuitenlandomhunstemuittebrengen, wijzigingvandewijzevaninleveringvandekandidatenlijsten,aanpassingvandedatumvankandidaatstellingen stemming,alsmederegelingvanandereonderwerpen( 33268). Ikheetdeledenwelkom.Ikheetdeministervanharte welkom. DeheerVanRaakstaatalseerstesprekeropdelijst, maarhijheeftaangegevenniettezullenspreken.ikgeef dusalseerstehetwoordaanmevrouwvantoorenburg vanhetcda. Dealgemeneberaadslagingwordtgeopend. MevrouwVanToorenburg(CDA): Voorzitter.Somsvaltdeuitslagvaneenverkiezingeen beetjetegen.daarwetenwijookallesvan,maar ikdenk dathetbelangrijkisomhetdebatdaarmeeteopenen deuitslagalszodanigstaatinnederlandnauwelijkster discussie.vaakleeftbijiedereenindesamenlevinghet gevoeldatsprakeisgeweestvaneeneerlijkenzorgvuldigproces.hetlijktmijbelangrijkomhetdebatmetdie woordenteopenen.hetvertrouweninonsprocesinnederlandishoog.datishetkoesterenwaard.alleswatwij daaraanzoudenwillenveranderen,dientmetdiebrilte wordenbekeken. Ikhechteraanookeenaantalmooiewoordentesprekenoverhetvrijwilligerswerktijdensdeverkiezingen. Mensenzitteneenheledagophetstembureauenzorgen vaakvooreenleukesfeermetpottendropjes.hetisaltijdweergezellig.zezitteninscholenenproberenveel mensenerbijtebetrekken.natuurlijkkrijgenzeeenvergoeding,dieoverigenswisselt,maarikvindhetbelangrijkomookdaaroverpositievewoordentespreken.we constaterenweldatsprakeisvanveelverschillen.het gaatnietoveralfantastisch.wijsteunenhetplanvooreen verplichtetraining,zodatmensenbeterwetenwatpreciesvanhenwordtverwacht.maarisditnuvoldoende? Ishelderwaarombepaalderegelsnietwordennageleefd? Wijhorendaterookmensenophetstembureauzijndie kiezersservicegerichteenbeetjehelpen,maardanmisschiennetdingendoendienietmogen.iserdraagvlak vooralleafsprakendiewijhebbengemaaktenwatzoudenwijdaaraankunnendoen?alswealleenmaarzorgen vooreentraining,terwijlmensennogsteedsdenkendat heteenbeetjeanderszoumoeten,ishetprobleemvolgensmijnognietopgelost. Erzijnooknogsteedsproblemenmetkiezersinhet buitenland.vanochtendhoordeikdeheertavernedaaroveropderadio.hijwasbevlogenenverteldeeigenervaringen.hijheeftvolgensmijgoedeideeën.ikwilhem dadelijkdevloergevenopdatthema,wantikdenkdat ookwatditbetrefteenaantaldingenmoetwordenverbeterd.destartvanderegistratievanniet-ingezetenenistevensvanbelang,maarhetisnogniethelemaalduidelijk wanneerdieuiterlijkgereedmoetzijnvoordevolgende verkiezingen.kandeministerdaarnogietsoverzeggen? Wewordenvaakbenaderddoormensendienog steedsniethelemaalhelderhebbenwanneerdegemeenteraadsverkiezingenwordengehouden.deministerheeft onsnaaraanleidingvaneeneerderevraagdaarovervia desocialmediagewezenopdesitevandekiesraad, maaropdeeenofanderemanierhebikhetantwoord nognietscherp.kandeministerdaarovervandaagduidelijkheidgeven?erisveelbelangstellingvoor.mensenwillenditgraagweten. Tenslottewillenwijnogeenskijkennaardestemcomputer.Hetblijftbijzonderdatwijerineenlanddatzodigitaalisingericht,eenlandwaarzoveelviaautomatiseringgaat,almaarnietinslagenommeteenstemcomputertestemmen,temeeromdatwijerinNederlandtrots opmogenzijndatwijinhetoostenvanhetlandeenbedrijfhebbendatdaareenheelgoedtrackrecordopheeft. Wijkunnendiedingenalsgeenanderleveren,maarop deeenofanderemanierloopthetniet.hetvertrouwen dathetgoedgaat,iserniet,terwijljeervoorkuntzorgen datereenstrookjeuitroltzodatjeeenenanderkuntverifiëren.wijroependeministerindringendophiermee voortvarendverdertegaan.wijwillenlichtzienaanhet eindvandezetunnel.daarmoeteenmooiestemcomputerstaan,zodatwijmetééndrukopdeknoponzestem kunnenuitbrengen.mensenmoetendaarookvertrouwen inhebben.deuitslagmoetooksnelbekendzijn.metgoederandvoorwaardenmoetenwijwatdatbetrefteenstevigestapkunnenzetten.ookdekiesraadzegtdatweniet moetenstoppenmetdenken.wathetcdabetreftmager eentandjebij.wehebbenergoedebedrijvenvoor.hetis eeninnovatiefproces.latenwijdatwarmomarmenener stevigestappenmeezetten. Voorzitter.Erligteeninteressantwetsvoorstelvoor.Een hooptechnischezaken,dingenwaaroverjenooithadnagedachtwordennuperwetgeregeld.wijzullendatmaar alswinstbeschouwen. Ikziewelwatindieverplichtetrainingvoorstembureauleden.Ikherinnermijeeninteressantecasusvande heerbrennodewinter,eeninternetjournalistdiemet eenlichtbildanweis watdatookmogezijn eenstembureaubinnendrongendaarnogkonstemmenook.op zijnlichtbildanweisstondbigwobberalsnaamvermeld, maarhijkongewoonstemmen.hetlijktmijhartstikke goeddatdemensendiedeheledagopzo'nstembureau zittenenopdiemanieronzedemocratieterwillezijn,beterwordenopgeleid. Mijnpartijheeftbijvorigeverkiezingenwatderdewereldpraktijkengezieninstembureaus.Allerleigroepen moslimsgingengezamenlijkhetstembureauin.erstondenookmensen,wellichtvanpartijendieerwatelectoraalbelangbijhadden,diehielpenbijdestemkeuze.allerleiechtparenverdweneninstemhokjes.daarzijnmaatregelentegengenomen,onderanderendoordeheer AboutalebinRotterdam.Daarhangennuallemaalmooie pictogrammendieduidelijkmakendatjealleenmetéén persooninzo'nstemhokjemag.datlijktmijhartstikke goed.hetismooialshierindetoekomsttegenwordtopgetreden.mijnpartijheefterookfilmpjesovergemaakt.

2 Bosma TK Jewaantjegewoonindederdewereld.Datsoortdingen moetenwijniethebben. Indatlichtbezienvondikhetpuntvandewaarnemers welinteressant.mijnpartijheeftoverwogenommethesjestegaancontrolereninwijkenwaarvanwijvermoedendaterveelproblemenzullenontstaan.wijhebben erindertijdookfilmpjesvangemaakt.alserietswordt geschapenwaardoormensenkunnencontrolerenenin stembureausaanwezigkunnenzijn,lijktmijdathartstikke goed.ikbegrijpdaternueenamendementiswaarindit wordtbeperkttotinternationalewaarnemers.ikwilgraag vandeministerhorenhoehijaankijkttegenwaarnemers instembureaus.wijhebbengewooneenburgemeester diezijnwerkmoetdoen,duseigenlijkzouhetnietnodig moetenzijn.ikhoorgraagvandeministerwatzijngedachtendaaroverzijn. Ookhetafschermenvanmensendieondersteuningsverklaringenondertekenenismijuithethartgegrepen. In2006,toenmijnpartijvoorheteerstmeedeedaande TweedeKamerverkiezingen,hebbenwijmensenmoeten ronselen.ikziemijzelfnogrondlopenindrenthe.dieprovinciewasmijnamelijktoegewezen.allerleigesubsidieerdeextreemlinkseantidiscriminatiebureautjeszijnaldie mensengaannatrekken.dienamenzijnookopinternet verschenen.jemoetmaarafwachtenofmensendaarvan negatievegevolgenondervinden,inwelkesfeerdanook. Veelvanditsoortextreemlinkseliedenstaannietafkerig tegenovergeweld.ikvondhetnogalalarmerendwatdezegesubsidieerdeidealistendeden.hetlijktmijdanook heelgoeddatdeadressenwordenafgeschermd.hetis mijtotaalonduidelijkwatdezeantidiscriminatiebureautjesmetonzenamenwilden.afschermenlijktmij,zoals gezegd,goed.hetspeeltnietmeervoordepartijendie hierzitten,wantalsjeeenmaalindetweedekamerzit, hoefjegeenondersteuningsverklaringentehebben.voor nieuwepartijenishetheelgoed.hethoudtdedemocratie openenzorgtervoordatnieuwepartijenkunnentoetreden. IkstawatkritischtegenoversoftwareenallerleiICT-toepassingen.Hetmoetallemaalverifieerbaarzijn.Datishyperbelangrijk.Hetiseenraargevoelomeenstemlokaalin tegaan,opeenknoptedrukkenenvervolgensweerweg tegaan.datishetdan;jehebtergeenenkelecontroleop. "Papierspoor"iseenNederlandswoordvoor"papertrail". Datlijktmijnoodzaak.Jezietdandatjehebtgestemden eventueelookwaaropjehebtgestemd.hetlijktmijabsoluutnoodzakelijkdathetanaloogverifieerbaaris. OpdedrieNederlandseeilandenvandeAntillengaat meninvoerenwatwijinnederlandindegemeenteraden ookkennen,namelijkhetgegevendatniet-nederlanders kunnenstemmenvoorgemeenteraden.iknoemzo'neilandraadmaareveneengemeenteraad.datisnatuurlijk eenrarezaak.alsjewiltstemmenvooreennederlands vertegenwoordigendlichaam,moetjeopz'nminstnederlanderzijn.ikherinnermijdatdespinhaaragenda voor2000hadstaandatjemeteendubbelenationaliteit nietmochtstemmen;jemoesteenenkelvoudigenederlandsenationaliteithebben.zoveralsdespindertijdging wilmijnpartijvooralsnognietgaan.maarhetlijktmij helderdatjenederlandermoetzijnalsjegaatstemmen. Depraktijkdiewenuhebbendatjevoorgemeenteraden envooreilandradenkuntkiezenalsjegeennederlander bent,iseenrarezaak.diewillenwijgraagafgeschafthebben.daartoehebikeenamendementingediend. Gisterenwarenwijindewarmeboezemvanmijnpartijbezigmethetvoorbereidenvanhetgrotedebatoverde economie.datgingovermiljarden,overdeeconomische toestandenenovercpb-zaken.ikwerdtoengebelddoor eenkrantvanwakkernederlandmetdevraagwatmijn prangendemeningisoverdekleurvanhetstempotlood. Diekwestieschijntheelbelangrijktezijn.Vooralsnogis mijnfractievanmeningdathetstempotloodgerustrood magzijn.erheeftzicheend66'eronsterfelijkgemaakt doormeteenanderekleurpotloodtestemmenbijdeverkiezingvoordeeerstekamer.datwasiemanduitdeprovincialestatenvannoord-holland.hijzei:jestaatinhet stembureauenjemoetallerleiafwegingenmaken.als dataleenintellectueleuitdagingvoorjeis,weetikniet helemaalofjestatenlidmoetzijn,maardatlaatikmaar eveninhetmidden. Ikbenbenieuwdnaardeantwoordenvandeminister. Mevrouwdevoorzitter.Uitdeinbrengvanmijnfractiein hetverslagblijktdatheteenmooiewetis.hetisfijndat eraanpassingenzijn. Ikhebeenpaaropmerkingen.Eigenlijkzoumijnfractie eenalgeheleherzieningvandekieswetwillen.sinds1989 isdekieswet30keerherzien.erstaannogmeerwijzigingenopstapel.samenmetdekiesraadismijnfractievan meningdatdewetzoumoetenwordenherzien.ikweet datditmenskrachtkost,maarhetheefttweegrotevoordelen.heteerstevoordeelisdelogicaenconsistentiein meerjuridischezin.hettweedevoordeelisdatdeleesbaarheidkanwordenvergroot,zodatallemensendiein destembureauszitten,heelgoedzakenkunnennagaan. Afijn,hetgaatomeenpublieksversievandewet.Kande ministerdaarietsmee? DePvdAendeVVDhebbeneenamendementingediendomdenationalewaarnemersweeruitdewettehalen.Hetlijktmijnfractieeengoedideeomdewetopdat puntaantepassen. Hetopleidenvandeledenvandestembureauslijkt mijnfractieookeengoedidee.ookdevoorgaandesprekershebbenditgezegd.hetisbelangrijkdatdaareen zeergekwalificeerde,bijnagediplomeerdevoorzitterisdie dezakenindehandhoudtenzorgtdatdestemmingen betrouwbaarzijn. Overelektronischstemmenhebbenwehetalheelvaak gehad.mijnfractieisdaarvanvoorstander.wanneerdat mogelijkis,ookinfinanciëlezin ikvermoeddatditde grootstebarrièreis moetenwedatdoen.daarbijmoetenderandvoorwaardengeldendiedeheerbosmaneerlegde:zorgvooreenpapierenafdrukvoordegenendie hunstemhebbenuitgebracht.ikverwachtdatditeen hoopprivacyangstwegneemt. Mijnfractieheefteenamendementingediendoverde kleurvanhetpotlood.zijkwamopdiegedachteomdat dewethetmogelijkmaaktdatnederlandersdieinhet buitenlandstemmen,dekleurengroen,blauwenzwart gebruiken.datstaatalindewet,zozegiktegendeheer Bosma,maaralleenvoormenseninhetbuitenland.Het zoubijnadiscriminerendzijnvoordemenseninhetbinnenlanddatzijalleenmeteenroodpotloodmogenstemmen.elkeratioomdatverschiltemaken,ontbreekt.mijn fractiesluitzichgraagaanbijdevng,dekiesraaden,zo zegiktegendeheerheijnen,bijdegemeentedenhaag, dievraagtomdiemogelijkheidookvoornederlanderste latengelden.

3 Schouw TK Stemmendoejemeteenroodpotlood,nietmeteen zwart,groenofblauwpotlood,eenprittstiftofwatdan ook.misschienmoetjehetomdraaien.ikkanmijniet voorstellendathetonmogelijkisomopdeambassades, consulatenenplekkeninhetbuitenlandwaargestemd kanworden,eenroodpotloodneerteleggen.hetiszo simpel.jehoeftnietjeeigenpotloodofviltstiftmeete nemen,wantdatpotloodligtergewoon.datishandigen overzichtelijk.dathebbenwijaltijdzogedaan.hetiseen mooietraditie.bovendienishetvooralbijhettellenvan destemmenheelhandigdathetallemaalhetzelfdeis.er wordteenroodpotloodneergelegd.numoetjehelemaal vanuithuiseenpotloodmeenemen.jemoetbijnaeen heleboelmoeitegaandoenomüberhauptnogmeteen anderekleurtekunnenstemmen.watisnuhetprobleem datwijhiermeeoplossen?inhetverledeniserinderdaad ooiteenfoutgemaakt,maarja,datmoetjeooknietdoen. Ikbegrijpdatervanuitsocialistischehuizeeenvoorkeur isvoorrood.datvindiklegitiem.deheervanraakkijkt echternietnaardefeiten.inhetbuitenlandisdefoutenmargebijstemmendoorinkleuringvaneenvakje4,3%.in Nederlandisdiemarge0,2%.Jezouduskunnenzeggen dathetinnederlandgeenprobleemis,maarinabsolute aantallenwordeninnederlandveelfoutengemaaktdoordatwijindewetvoorschrijvendatjealleenmagwerkenmeteenroodpotlood.mensengaannaareenstembureauenmakendaardooreenfout.alsjeditmogelijk maaktinhetbuitenland ikmoetditzeggentegeneen oud-lidvandeeerstekamer moetjeditookmogelijk makeninhetbinnenland.datislogischvanuitdeconsistentievanwetgeving.wijzijnimmerséénkoninkrijk. VoordatikdeheerVanRaaknogmaalshetwoordgeef,wil ikhetvolgendeopmerken.ikhebbijaanvangvanhetdebatnietvoorgesteldomalleinterruptiesintweevoudte doen.datwilikbijdezenalsnogvoorstellen.ikgeefde heervanraakhetwoordvoorzijntweedeinterruptie. Deoud-senatoriszeerconsistent,wanthijwilditinhet buitenlandookniet.dankunnenwijhetbetermaarniet doen. Watisnuhetprobleem?Alsjegaatstemmen,kunje blijkbaarineenstemhokjekomenwaargeenroodpotloodligt.jekunthieraanvanallesdoen.jekuntzeggen datmensenhuneigenpotloodmogenmeenemen,ofje kuntdewetveranderen,voorhetbuitenlandofvoornederland;wijkunnendehelewereldopzijnkopzetten.je zouerechterookgewoonvoorkunnenzorgendaterbij hetstemhokjeeenroodpotloodligt. Teneersteishetnatuurlijkeentijdelijkprobleem,omdat wijzullenovergaanopelektronischstemmen.tentweede gaatdeheervanraaknietinopmijninhoudelijkepunt overdefoutenmarge.honderdenmensenperjaarmakeneenfoutvanwegehetfeitdatwijhetgebruikvaneen roodpotloodvoorschrijven.ikvinddatzonde.alsjede moeiteneemtomnaarhetstembureautegaan,zouhet fantastischzijnalsjestemgeldigis,ookalsjeperongelukeenblauwe,groeneofanderekleurpenhebtgebruikt. Ikbegrijphetprincipiëlepuntniet.AlshetdeheerVan Raakernstwasgeweest,haddenwijeenamendement vanzijnhandgezienomhetkleurenpotlooduithetbuitenlandteverbannen.zo'namendementheeftdeheer VanRaaknietingediend,dusikzegtegenhem:boterbij devis.andersstaathijgewooneenbeetjetekletsen. Wijmoetenelkaarnietuitdagen,netnuikhebvoorgesteldomdeinterruptiesintweevoudtedoen. IkwildedeheerVanRaakeenbeetjeprikkelen,zodathij datamendementgaatindienen. IkziedatdeheerVanRaakwilreageren,maarikdenkniet datdatnodigis.ikdenkdatwijechtmoetenvasthouden aanhetvoorstelominterruptiesintweevoudtedoen. Tenopzichtevangisteravondbesprekenwijnuweleen uitersttriviaalpunt,maartochwilikeenvraagstellen.is deheerschouwweleensaanweziggeweestbijhettellen ofhertellenvanstemmen?volgensmijnwaarnemingis hetveelmakkelijkerteonderscheidenofeenuitgebrachte stemgeldigis isdemarkeringzichtbaarenbinnenhet hokje? alsdestemisuitgebrachtmeteenroodpotlood, danmetwelkeanderekleurdanook.datgeldtookvoor groen/geel.watvindtdeheerschouwvandezewaarneming?heeftdeheerschouwzichervanvergewistdathet voordejuistheidvandetelling hetkanbeslissendzijn veelveiligerisomroodtegebruikendanwelkeandere kleurdanook? Zeker,mijnheerHeijnen.Ikbenverifieerbaareenaantal kerenwaarnemergeweestinhetbuitenlandenookverifieerbaarlidvanhetstembureau.ikkandusbevestigen datikdithebgedaan.ikkannietzeggendatheteenvoudigerisomhetmetdrieverschillendekleurenintevullendanmetrood,omdatdiemogelijkheidnietbestaat.ik kanalleenvaststellendatdewetgeverdadelijkhetstemmenmetverschillendekleurenweltoestaatindeoverzeesegebieden,maarnietinnederland.datistochgek?dat moetdeheerheijnentochookmetmijeenszijn? Ikwaardeerconsistentieinopvattingenaltijd,maarikdurf hetexperimentmetdevvdendeheerschouwnietaan omdejuistheidvandetellingophetspeltezettendoor meerkleurentoetestaan.daaroververschillenwevan mening. DeheerHeijnenheeftgeenspoorvanwetenschappelijk bewijsdathettellenmetdriekleurenslechtergaatdan metéénkleur.ikoverigensookniet.deheerheijnenis opbasisvanzijneigenbevindingvanopvattingdatjeer slechterdoorgaattellen,maardatwetenwedusniet.ik gagewoonuitvanhetgeenindewetstaat:erwordteen verschilgemaakttussenhetbuitenlandenhetbinnenland.maakdatverschilniet,maartrekditdoor.

4 Schouw TK DeheerSchouwverbindtdevoorkeurvoordekleurrood voorhetpotloodomdestemmeeuittebrengenaande socialistischetraditie. Datwaseengrapje. Iknamhetnogalserieus.Misschiendenktdeheer Schouwweldatde"S"vanSGPookvoorsocialistisch staat,maardatisniethetgeval.desondanksisdesgp ookeenwarmvoorstandervaneeneenduidighelder kleurgebruik:rood.alsdeheerschouwoverigensbereidisomzijnamendementzodanigaantepassendatde kleuroranjeeventueelgebruiktmagworden,wilikhet welindefractiebesprekenenbekijkenofweditamendementkunnensteunen. Evenserieus,deheerSchouwgeeftaandatersprake isvaneenfoutenmarge.hebikhetgoedgehoorddatde heerschouwopgeenenkelewijzeeenlinkheeftgelegd tussenverminderingvandefoutenmargeenhetruimer toestaanvankleurpotlodeninhetstemhokje?metwelk percentagedaalthetaantalfoutenalsdeoverigekleuren diedeheerschouwinhetamendementheeftgenoemd, welzijntoegestaan? VolgensmijheeftdeheerSchouwhetgebrekaanwetenschappelijkbewijsalgenoemd. Dathebtuheeljuist,mevrouwdevoorzitter.Overigens hebikoranjeookgemeld.hetzoubijzonderzijnalswe daarovermisschienovereenstemmingkunnenbereiken. IkmoetdeheerBisschopverwijzennaardeoplossingdie hetkabinetheeftgekozenomdefoutenmargeinhetbuitenlandteverminderen.daarheefthetkabinetduseen ideeover,namelijkommetdrieverschillendekleurenhet stembiljetintevullen.daarputikhoopuit. IkhoordeheerSchouwechternietdewetenschappelijkeonderbouwingleverendatditdaadwerkelijktoteen verminderingleidt.ikvraagmijafofwijdezaakermee dienenalserinhetvervolginelkstemhokjeeendoosje kleurpotlodenligt.datmoetenwevolgensmijgewoon nietdoen. Ditisgeenvraag.Volgensmijisheteenconclusie.Hetis jammer,wantdetussenoplossingomoranjetoetevoegenisdaarmeeweervantafel. Webesprekenvandaageenwetvantweekilo,maarhet gaatalleenoverdekleurpotloden.welosseneenprobleemopviaallerleimoeilijketoestandenenbruynzeelpotloden.volgensmijishetheelsimpeloptelossen.we bedrijvenincidentpolitiek,terwijlhetprobleemligtbij éénd66'er,notabeneeenjurist.misschienishijzelfseen D66-rechter,maardatvertelthetverhaalniet.Ikhebhet overdeheerwillemcool,dievoord66indestatenvan Noord-Hollandzit.Ikciteer:"Jestaatdaarinhetstemhokjeenjestaatallesaftewegen."Hijmoestgewooneen roodpotloodpakken,maarhijhadhiervoornietdeintellectuelecapaciteit.datscheelded66éénzetelindeeerstekamer.hetverhaalhadheelanderskunnenzijninde EersteKamer.Datishetprobleem:éénD66'erwasniet instaatomhetjuistepotloodtepakken.endaarommoetenallemaalamendementenwordeningediendenzijner allerleitoestanden.ishetnietveelsimpeleralsdeheer Schouweensaanzijnpartijgenotenvertelthoeeenrood potlooderuitziet? DeheerBosmamaakterweereenactvan.Datmaghij; datrechtheefthij.bijdevoorbereidingvanhetdebat,bekijkjeechterookwatdeverenigingvannederlandsegemeenten,dekiesraadofdegemeentedenhaag,dieverantwoordelijkisvoorhetstemmeninhetbuitenland,ervanvinden.zijadviserenalledrie enzezijntochnietde minsteadviseurs omdesituatiemethetpotloodnou eensteregelen.depvv-fractiemaakteenkarikatuurvan ietswatdooreenaantalgroteorganisatiesalseenserieus probleemwordtgezien,maarzokennenwijdepvv. Hetisfijndatuonskent,mijnheerSchouw.Alssocialistenvreterverklaarikmijvandaagsolidairmethetrode potlood. IkconstateerdatdeheerBosmanietinhoudelijkingaatop deopmerkingenvandekiesraad,devngendegemeentedenhaagdieditalseenprobleemzien.wijalswetgeverszoudeneenpogingkunnendoenomditoptelossen. Eenanderprobleemdatmijnfractiegraagopgelostwil hebben,isdevervangingsregelingvoorraadsledendie zelfnietinstaatzijnomtezeggendatzegraagvervangenwillenworden,omdatzelangdurigincomazijn.als raadsledenincomazijn,kunnenzeookniethunstemuitbrengen.datisslechtvoordedemocratie.mijnfractie heefteenamendementingediendomdatprobleemopte lossen.ikhoordadelijkwelwatdecollega'servanvinden. Ikzegertegelijkertijdbijdathetomweiniggevallengaat. Maarhetzougoedzijnalswijalswetgevertochbekijken ofwijdaareenoplossingvoorkunnenvinden. MevrouwVanToorenburg(CDA): Alsjeheelsnelnaarditamendementkijkt,denkje:het issympathiek,tikmaarin,prima.maartegelijkertijdzijn wijwatbezorgddatwemeeroverhoophalendanhetop heteerstegezichtlijkt.wanneerkaniemandzijnhandelen nietmeeroverzien?wijzoudentochwillendatditamendementniethierevensnelophetallerlaatstewordtbehandeld,maardatwedaartocheenadviesvanderaad vanstatebijkrijgen.intijdenwaarinallesgoedgaatener vertrouwenis,isermisschiennietsaandehand.decdafractievindtechterdatweheelkritischnaarditamendementmoetenkijken.hetisprimaalsernietsaandehand is,maarikwilniethetrisicolopendatweovereenpoosje meteenamendementgekkigheidkunnenuithalen. OpditpuntzijnmevrouwVanToorenburgenikhethelemaalmetelkaareens.Ditiseenprobleemendaarmoetenweonzeogennietvoorsluiten.Hetkaniedereenoverkomen.Wemoetenditprobleemoplossen.Alswehetoplossen,moethetzorgvuldiggebeurenenmoetenwijals medewetgeverdeconsequentiesinhetsnotjehebben.

5 Schouw TK Ikwilmijdaarbijaansluiten.Aandeenekantlijktdit amendementeenoplossingtekunnenzijnvoormensen dieinheelgroteproblemenkomen.voormensendieheel ziekworden,kanditeengoedemanierzijnomtoteen oplossingtekomen.aandeanderekantbenikookeen beetjebangvoordestaatsrechtelijkeconsequenties.ik benbangdateendoktereenstempelmoetgevenvoor eenvolksvertegenwoordiger.ikwildeheerschouwoproepenomhetnietopdezemanierbijditwetsvoorstel tebehandelen,maaromerechteenserieuzediscussie aantewijden.hetiseenteerenmoeilijkpuntmetallerleistaatsrechtelijkeconsequenties.ikvindhetmoeilijkom hierzomaarjategentezeggen.kunnenwehiernietnaderoverdiscussiërenenernaderadviesovervragen? IkgeefaandeheerVanRaakhetzelfdeantwoordalsaan mevrouwvantoorenburg.wedelenhetprobleem.we vindendatwehetmoetenoplossen.datmoetzorgvuldiggebeuren.ikgaerzomaareensvanuitdatdadelijkde ministernamenshetkabinetdatookzegt.danzullenwe eensevenkijkenwelkspoorwekunnenuitzettenomdit optelossen,wantzorgvuldigheidisbelangrijk. Totslot:stemmeninhetbuitenland.Wehebbeneen specialistindezekamer endaarzijnweheelergblij mee diezichdaarontzettenddrukovermaakt.dusde lijndiedadelijkuitgezetzalworden,onderschrijftmijn fractievanharte,wanthetisontzettendbelangrijkdat stemmeninhetbuitenlandgemakkelijkerwordtvoorde mensendiegraagwillenparticipereninonzenationale democratie.aandeministerzouikwillenvragenwelke vereenvoudigingenhijbijvoorbeeldvoorziettenaanzien vandeverkiezingenvoorheteuropeesparlementin2015. Watzijndebelofteswaarwerekeningmeekunnengaan houden? Voorzitter.Wijzijngezegendineenparlementairedemocratieteleven.Gelukkigbehoevenwedienietmeertebevechten,maarwemoetendiewelbeschermenenbovenalmoetenweeraanmeedoen.Demeestpraktischeentegelijkertijdmeestfundamentelemanieromdattedoen, isdoorbijverkiezingentestemmen.hetisdaarbijdedureplichtvandeoverheidomditnietonnodigmoeilijkte maken.erzijn collegaschouweindigdezijnbijdrage eralmee ruim kiesgerechtigdenederlanders inhetbuitenland.uiteigenervaringweetikdathetdeze groepweldegelijkonnodigmoeilijkwordtgemaaktom haarstemuittebrengen.deredendaarvoorisdatvanuit hetbuitenlandopdezelfdemaniermoetwordengestemd alsinnederland,dusmetpapierenpotlood,aldanniet vaneenanderekleur.datmaaktdeprocedureonhandig, omslachtigenouderwets. Determijnenomjealskiezertemoetenregistreren,het heenenweersturenvandebescheiden,datalleswerkt indehanddatweinigmenseneruiteindelijktoekomen omvanuithetbuitenlandbijnederlandseverkiezingen testemmen.bijdeafgelopentweedekamerverkiezingenwarenhetermaareenschamele35.000diehetisgelukt.ikhebzelfafgelopenzomereenwebsitegeopendom mensenereenbeetjebijtehelpen.datisvooreendeel gelukt,maarvooralookkwamenerontzettendveelklachtenbinnenvanmensendieuitsprakenhoejammerzehet vondendatzehetstembiljetpasindebuskregennadatin Nederlanddeverkiezingenalwarengeweest. Denudoordeministervoorgesteldeverbeteringen,zoalshetvoortaanookmeteenanderekleurdanroodinvullenvanhetstembiljetendemogelijkheidomjevoortaan ookopdeeilandenteregistrerenalskiezer,gaandaar, naarikvermoed,nietheelveelverbeteringinbrengen. Iniedergeval,zodurfikweltevoorspellen,gaanerniet mensenmeerdoorstemmen.Omdieredenheb ikafgelopenzomereeninitiatiefwetsvoorstelingediend dathetmogelijkmaaktnederlandersinhetbuitenland voortaanviainternettelatenstemmen.meerlandenbiedendiemogelijkheid,recentnogfrankrijk,waarbijde laatstefranseparlementsverkiezingen franseexpatsviainternethebbengestemd,watzondernoemenswaardigeproblemenisverlopen.frankrijkistochvoorwaargeenbananenrepubliek.dusdanmoetenwedatin Nederlandtochookkunnen,minister? Inhetregeerakkoordisafgesprokendatermetvoorstellenzalwordengekomenomhetgemakkelijkertemakenomvanuithetbuitenlandtestemmen.Graagnodigik deministeruitzichaantesluitenbijmijnvoorstelenervoortezorgendathetnuvooreensenvooraltijdgemakkelijkerwordtgemaakt. DemanierwaaropweinNederlandstemmen,biedt naarhetoordeelvandevvdooknogruimtevoorverbetering.nietdoorhetinhetlevenroepenvannationale waarnemers,wantdatlijktmijnuniethetmeestprangendeprobleemaangezienwealinternationalewaarnemers hebben.alsdeministerhetplanzouhebbenominternationalewaarnemersvoortaandedeurtewijzen,dankan ikdatnogbegrijpen,maardatisnietzo.iksteldaarom vooromaftezienvannationalewaarnemers.dehoofden vanstembureauskunnentochwordengeachtvoldoende indegatentehoudenofhetstemmengoedverloopt?de aangescherpteeisenvoordemensendieinhetstembureauhundienstvervullen,helpendaarookbij.ikhebinmiddelssamenmetcollegaheijneneenamendementingedienddatertoestrekthetintroducerenvannationale waarnemersuitdewettehalen. Erzijnechternogmeerverbeteringenmogelijk.Thans bestaat O,ikzieplotsdeheerBosmaaandeandere kantachtereeninterruptiemicrofoonstaan. IkkomevenuiteenanderehoekvandeKamer,omhet verrassingselementwatgrotertemaken. Inmijntermijnhebikgesprokenoverstembureaus waargrotegroepenmoslimstegelijkertijddestemhokjes ingingen.wehebbenerookfilmbeeldenvangemaakt. Hetoogdegewoonalsdederdewereld.Datmoettoch gecontroleerdkunnenworden?steljevoordatburgemeestersdaarhelemaalnietdoorgealarmeerdzijnen dateigenlijkwelbestvinden,integenstellingtotdeheer AboutalebinRotterdam,diewelmaatregelennam.Stelje voordatditscheringeninslagis.danmoettochiemand metbijvoorbeeldeenhesjeaanineenstembureaukunnenzittenomdattecontroleren? IkbendatvolkomenmetdeheerBosmaeens,maarnaar mijnmeninghelpthetnietomeennieuwcontingent waarnemerstoetevoegen.erzijnalwaarnemersvande OVSE. Wijsturenookwaarnemersnaaranderelanden. Zijmoetentochinstaatwordengeachtomdemisstandenwaartenemendienationalewaarnemersookzouden

6 Taverne TK waarnemen?defractiesvandevvdendepvdaziende toegevoegdewaardehiernietzozeervanin. Wijhebbenvakersignalengekregen.Partijgenotenvan mijzijnvaakindestembureausgeweestenhebbendaar demeestweerzinwekkendederdewereldtaferelengezien. Wijmoetendattochgewoonkunnencontroleren?Mensenvanmijnpartijmoetentochgewoonindestemhokjeskunnenzittenwaarditsoortislamitischepraktijken heerst? AlsledenvandepartijvandeheerBosmaookinhet stemhokjewillengaanzitten,hebbenweeennieuwexces erbijwaarwaarnemershetoogopzoudenmoetenhouden,maardatbedoeldedeheerbosmanatuurlijkniet. IkbenhetmetdeheerBosmaeensdatmisstanden moetenwordenvoorkomen.datdoejedoor,alsdezezich voordoen,dateerstteconstateren.ikbenvanmeningdat dewaarnemersvandeovsedatprimakunnendoen,en datisoverigensookgebleken.hettoevoegenvannationalewaarnemersheeftnietveelmeerwaarde.hetleidt eerdertotextraorganisatie,rompslompenkosten.ikstel voordatwijhetvooralsnogbijdeinternationalewaarnemerslaten. MevrouwVanToorenburg(CDA): DeheerTavernehechtaanwaarnemers.Waaromzouden wijdiedanalleenbijlandelijkeverkiezingenwillenhebbenennietbijgemeenteraadsverkiezingen?voorzover wijdathebbenbegrepen,komenergeeninternationale waarnemersnaarniet-nationaleverkiezingen.danhebje tocheenhelegroepwaarjegeenzichtophoudt? Ikdurfhetnietmetteveelstelligheidtebeweren,maarik kanmijvoorstellendatnietsindewegstaataanhettoelatenvaninternationalewaarnemersbijlokaleverkiezingen.hetismisschiennognietgebeurd,maarikzouniet wetenwaaromhetnietkan.ookbijdelokaleverkiezingengeldtechterdatdehoofdenvanstembureaus,zeker metdeaanvullendeopleidingseisen,instaatmoetenwordengeachtomdegangvanzakenvoldoendeindegaten tehouden.jelostdatnietopdoormeermensentelaten controleren. MevrouwVanToorenburg(CDA): Hetistocheenbeetjevreemdomhetwelgoedtevinden datinternationalewaarnemersaanwezigzijnbijlandelijke verkiezingen,omdatwijvindendatdezezorgvuldigmoetenplaatsvinden.blijkbaarishethoofdvanhetstembureaudannietgoedgenoeg.gemeenteraadsverkiezingen zijnechterookheelfundamenteel.straksgaatervreselijk veelnaardegemeenten.hetisdusvangrootbelangdat dieverkiezingengoedverlopen.hetcdaisdanookvoor waarnemersinenigevormbijdieverkiezingen.internationalewaarnemersgaandaarnietnaartoe.latenwejuist daarvoordenationalewaarnemersintroduceren. Ikwildaarovergraagnadenken.Ikwildaaroverookgraag metmevrouwvantoorenburgingesprek,maarhetuitgangspuntdatnuinhetvoorstelisopgenomen,namelijk datvooralleverkiezingeninnederlandnationalewaarnemerstoegevoegdmoetenkunnenworden,gaatonsin iedergevaltever. DeheerTaverneheeftditvoorstelgedaanomdathijmindertoezichtwil.Wijmoetennietaltehooghartigzijn.In Nederlandgaateenhoopmisbijverkiezingen.Ikdenk daterjuistmeertoezichtnodigis.deheertavernevoert alsargumentaandatheteenhoopkosteneneenhoop rompslompmetzichmeebrengt.ja,verkiezingenbetekeneneenhoopkosteneneenhooprompslompentoch houdenwijze.tochvindenwijzeheelbelangrijk.watis nueigenlijkderedenomdienationaletoezichthoudersaf teschaffen? Ikdenkdatmeertoezichtnietpersezalleidentothogerekwaliteitvanwaterinstembureausgebeurt.Daaromis hetzobelangrijkdatdeopleidingseisenvoordebemensingvanhetstembureauwordenverbeterdenaangescherpt.ikdenk,endatisookgebleken,datmisstanden waarvanwijnueenpaarvoorbeeldenhebbengehoord, zijngeconstateerddoorinternationalewaarnemers.nogmaals,ikwilnietlouterinternationalewaarnemers,maar hetiseenbeetjevantweeënéén.ikdenkdatalleenhet toevoegenvanmeerogennietperseleidttotbeterekwaliteit.wijmoetenzorgendathetindestembureausgoed gebeurt.daarvoorzijnwijzelfbestmansgenoeg Daarmeebenikhetnieteens.Ikdenkdatmeerogenwel totbeteroptredenopdestembureausleiden.ikdenk datwijdatnietalleenaandeinternationalewaarnemers moetenoverlaten,maardatjuistnationalewaarnemers ookkunnenkijken.wijhebbennunieuweafsprakengemaaktomtezorgendatdestembureausgoedfunctioneren.danlijkthetmijjuistnunodigomnietmindermaar meerwaarnemerstehebbendiekunnenzienofalles goedwordtuitgevoerd. IkhoorenverstadeheerVanRaakgoed,maarikstelvast datwijhetnieteenszijn. Erzijnnogmeermogelijkhedenvoorverbeteringinons Nederlandsekiesproces.Demogelijkheidbestaatnuom lijstverbindingenaantegaan.dathebbenwijvoordeeerstekamerverkiezingenafgeschaft.datheeftoverigensbeperktsoelaasgebodenvoordetransparantievanhetproces,maartoch.simpelgezegdheefthetlijstverbindingsysteemzekervoordetweedekamerverkiezingentotgevolgdatjeopeenpartijkuntstemmen,maardatjestem bijeenanderepartijterechtkomtalsjeeenbeetjepech hebt.datisgek.devvd-fractiesteltomdieredenvoor omvooralleduidelijkheiddiemogelijkheidafteschaffen. IkhebdaaroverinmiddelssamenmetdeheerSchouw vanded66-fractieeenamendementingediend. Mijisnogietsandersopgevallen,namelijkdatvoor kleinegemeentenophetgebiedvanverkiezingen Ikvindditeeninteressantesuggestie,dieechterinhet kadervanditdebateenbeetjeuitdeluchtkomtvallen. Enerzijdsiserietsvoortezeggen.Jekiesteenpartijen viaeenlijstverbindingkanhetzomaargebeurendatjouw stembijeenanderterechtkomt.erzitietsin.anderzijds legthetookernstigebeperkingenopaandevrijheidvan

7 Taverne TK politiekepartijen.ookditvindik,netalsdekwestievan deheerschouw,zo'nkwestiewaaroverikwelevenwil nadenken.ishetgoedomditerinhetkadervanditwetsvoorstelevenbijtesprokkelenofzegtdeheertavernedat wijhierovereenseenserieuzeengoedediscussiemoeten voeren?dandoeikhemdesuggestieomditonderwerp evenaantehoudenenereengoeddebatovertevoeren. Vanzelfsprekendbenikzeervoorhetvoerenvaneengoed debathierover.watmijbetreftkunnenwijdatookdoenin decontextvanditdebat.ikbegrijphetargumentdathet misschienniethetjuistemomentisomhethiervoorte stellen.tegelijkleekmijditeennietongeschiktmoment, omdatereenbehoorlijkelijstveranderingenwordtvoorgesteld,waarvandeenemisschienwatverderstrekkendegevolgenheeftdandeandere.ikwildaarechterook nietaltelangmeewachten.deheervanraakbrengtals argumentnaarvorendathetdevrijheidvanpartijenbeperkt.datbenikniethelemaalmethemeens,indiezin dathetnietafdoetaandevrijheidvanpartijenomhun besttedoenzoveeltestemmentehalenalszekunnen. Welontneemthetpartijeneenmogelijkheidom vergeeft umijdebewoording opminofmeerslinksewijzewat stemmenteverzamelenomtocheenextrazeteltekrijgen.nogmaals,datgebeurtmetstemmenwaarvandegenendiehebbengestemd,nietaltijdhebbenbedoeldom opdepartijtestemmendieuiteindelijkdezetelontvangt. Datvindikeenomissieinonssysteem.Ikvindomdieredendatwijdezeomissiezoudenmoetenwegnemen. Hetisnatuurlijknietslinks,wanthetisgewoonafgesprokendatjehetkuntdoen.Waarikeenprobleemmeeheb datgeldtvoorhetamendementvandeheerschouwover dedoktersverklaringenoveruwvoorstelvoordelijstverbinding isdateenenanderperamendementwordtverbondenaanditvrijtechnischewetsvoorstel.uwvoorstel isnietindeschriftelijkerondeaandeordegeweest,maar wordthierindeeerstetermijnaangekondigd,nietzozeer alspuntvandiscussie,maaralsaankondiging;"ikheb eenamendementingediend".ikdenkdatdezezakenbeter bediscussieerdmoetenworden.ikdenkookdatwijons hierovermoetenlatenadviseren.ookhiervoorgeldtdat ikdenkdathetvoorstelnognietrijpisomindekamerte behandelen. IkvertrouweropdatdeheerVanRaakmijkentalsiemand diederegelsvandithuisgoedkentenzegraagprecies naleeft.iksnapzijnargument.overigensishetadvies, weliswaarnietinvolstrektofficiëlevorm,maardantoch inminderofficiëlevorm,viaeengesprekmetdekiesraad, waarbijwijdeheervanraaknodehebbengemist,wel degelijkaanbodgekomen.dekiesraadzietookgoederedenenomdezemogelijkheidaftesnijden.datneemtniet wegdatikvanzelfsprekendallepartijengraagdegelegenheidgeefomhiergoedovernatedenken.desuggestie diedeheerraakdeedomhetamendementaantehouden,zalikserieusoverwegen,mochtdithemhelpenom zijnpartijeventueelervanteovertuigendatheteengoed ideeis. IkhebhetverslagvanhetgesprekmetdeKiesraadvan gisteren,waarikookbijwas,nognietgezien.ikmeenmij teherinnerendatdekiesraadindezeneenuitspraakheeft gedaanindetrantvan:ditisaanhetoordeelvandepolitiek.datisietsandersdandatdekiesraadzichdaarover inmeerofminderematepositiefoverzouhebbengelaten.ikdenkdathetgoedisomdatmisverstandevente corrigeren.hetpuntdatdeheertaverneaansnijdt,betreft hetterechtkomenvanstemmenbijeenpartijwaaropniet doorbetrokkeneisgestemd.isdeheertavernehetmet mijeensdatditeigenlijkeenonjuisteredeneringis?om desimpeleredendatdelijstverbindingenvoorafzijnaangegaanengepubliceerdzijn.eeniederdieopeenbepaaldepartijstemt,weetvantevorendatdereststemookten gunstekankomenvaneenverwantepartij.deredenering isdusniethelemaaldeugdelijk. IkverzekerdeheerBisschopgraagvanmijnvolstrekte overtuigingvandejuistheidvanmijneigenredenering. Ikbenhetdaarwerkelijkgeheelmeeeens.Ikbenhetniet metdeheerbisschopeens.mijnbezwaarisdatjenuop eenpartijkuntstemmen,maardatdiestemuiteindelijk opeenanderepartijterechtkankomen,zonderdatjedit hebtbedoeld.datgaatvialijstverbindingen.ugaatervanuitdatdiewordenaangegaanmeteengeestverwantepartij.belangrijkervindikdatjedaarmeealskiezerde mogelijkheidontnomenwordtomopeenpartijtestemmen,terwijlje,alsdatonvoldoendesoulaaszoubieden omdiepartijvoldoendezetelstegeven,nietwiltdatje stemergensandersuitkomt.ikvindheteerdereenbeperkingvandemogelijkhedenvandekiezerdandatheteen partijmeermogelijkhedenbiedt.dekiezeris,watmijn partijbetreft,hetuitgangspunt. IktwijfeldeernietaandatdeheerTaverneovertuigdwas vandejuistheidvanzijnredenering,maartochplaatsik ervraagtekensbij.laatikhetconcreetmaken.bijdelaatsteverkiezingenhaddesgpeenlijstverbindingmetde ChristenUnie.DankzijdielijstverbindingisdelaatsterestzetelbijdeChristenUnieterechtgekomen.DevijfdezetelvandeChristenUnieisdustedankenaandereststemmenvandeSGP. Wasdatniethetgevalgeweest,danwas dieterechtgekomenbijdepartijvoordedieren.watdenkt deheertavernedatdesgp-stemmersgedachtzouden hebben?ikhebnagevraagdhoezijdaaroverdachten.de humorvanhetgevalisnatuurlijkdatdevijfdezetelvan dechristenuniedooreenvrouwisingenomen. Ikdenkdatuwvraagduidelijkis. Ikdenkhiermeevoldoendeammunitieaangeleverdte hebbenvoordeheertaverneomnogeenkeerheelgoed naarzijnredeneringtekijken.dieisnamelijknietdeugdelijk,omdesimpeleredendatdesgp-stemmersdiezetel echttienkeerlievernaardechristenuniezagengaandan naardepartijvoordedieren.datwasheteffectgeweest. DeheerBisschopvraagtmijnaareenwaarderingvande manierwaaropdeledenvandechristenunieoveriets denken.datlijktmijlastig.ikdurf,wetendedatdesgpen dechristenunieharthebbenvooralleswatopdezeaardbolleeftenbeweegt,weltebewerendatzijerongetwijfeldookgenoegeninhaddengescheptdathunstemwas

8 Taverne TK uitgekomenbijeenpartijdievooreenheelspecifiekdeel vandescheppingopkomt. Helaas,verkeerdetaxatie. Voorzitter.Ikwasgekomenbijdeandereverbeteringen dienaarmijnmeningmogelijkzijn.ikwilgraaghetvolgendeaandeordestellen.erisverschiltussenhetaantal stemmendatnodigisomeenzeteltebemachtigenineen kleinegemeenteenineengrotegemeente.inkleinegemeenten datzijngemeentenmetminderdannegentien raadszetels ishetvoldoendeom75%vandekiesdelerte halenomviaeenrestzetelinaanmerkingtekomenvoor eenzetel.kandeministermijuitleggenwatdaarachterde gedachteis?ommetvoorkeursstemmengekozentekunnenworden,isheteigenlijkoveralnodigom25%vande kiesdelertehalen.indebovenvermeldekleinegemeentenechterhebje50%vandekiesdelernodigdaarvoor.ik vraagmijafwaaromdatzois.graaghoorikdaareenantwoordopvandeminister. DeomgangmetdekiesdrempelwasinSaba,Statiaen Bonairemooiopgelost.Hetzijnopenbarelichamen,daar geldennietaltijddezelfderegelsvooralsinnederland. Erwordtlokaalmaatwerkgeleverd,omdatdeeilanden nueenmaal9.000kilometerhiervandaanliggenenheel anderszijn.medeoponsverzoekzijndevolksvertegenwoordigersvandieeilandengevraagdwatzijdaarvan vinden.devolksvertegenwoordigersopsabawildendat deregelbleefzoalsdiewas.opbonairewarenzehet eensmethetvorigevoorstelvanderegering,maarbuitenhetparlementweerniet.menishetdaardusnietover eens.ikvindhetjuistontzettendgoeddatderegering ervoorheeftgekozenomhettelatenliggen,zolangde volksvertegenwoordigersopsaba,statiaenbonairenog verdeeldzijn.waaromisdeheertavernehetdaarniet meeeens? DeheerVanRaakheeftnietgoedgeluisterd,ofikhebniet duidelijkgesproken.ikzeinietdatikheternietmeeeens ben.ikheballeenaandeministergevraagdwaaromhet zois.deheervanraakkangerustgesteldzijn. Debelangrijksteverbeteringhebiktothetlaatstbewaard,namelijkdemanierwaaropwijinNederlandstemmen.Diemanierzoudenwedefinitiefmoetenvervangen. Inplaatsvanmeteenroodpotloodzoudenwemeteen stemmachinemoetenstemmen.gelukkighebbeneen paarsprekersvoormijalinmeerofminderbedektetermensteunvoordatverzoekuitgesproken.hoewelikpersoonlijkdolbenoptraditiesenopnostalgischegebruiken,ishetstemmenmetpotloodenpapierachterhaald enouderwets.belangrijkerisdathetnietsecuuris.bij iedereverkiezingrakenerstembiljettenkwijtenworden ertelfoutengemaakt.ookbijdeafgelopenverkiezingen bleekeengrootaantalstemmenongeldigtezijn.bijde vorigeverkiezingenginghetomruim20.000stemmen. Bovendienishetvoordeongeveer mensenmet eenfysiekebeperkingvaaknietmogelijkomzelfstandig testemmen,zolangzijdatmetpotloodenpapiermoeten doen.ikvinddatdaarveranderinginmoetkomen.daaromhebikinhetinitiatiefwetsvoorsteldatikafgelopenzomerhebingediendookopgenomendatwijinnederland elektronischmoetengaanstemmenzodradatveiligkan. Ikstelvastdatinhetvoorstelhetexperimentmetvernieuwdestembiljettenisverdwenen.Magikdaaruitopmakendatdeministereveneensdemeningistoegedaan datwijdestapnaarstemcomputersmoetengaanmaken? Alsdatzois,nodigikdeministerheelgraaguitomsamenmetmijoptetrekkenomdezesprongvoorwaartste maken. Voorzitter.Bijmijnwetenpratenwijbinnenafzienbaretijd opnieuwoverdekieswet,omdaterwijzigingenaandeordezijndieookwatprincipiëlerenbelangrijkerzijndandie wijvandaagbespreken.isdeministerhetmetmijeens datdateenbeteregelegenheidisomdeamendementen tebesprekendiehierbovendemarkthangenmetbetrekkingtotdevervanging,delijstverbindingendekiesdrempeldanopditmoment?degedachtendaarachterzijnmij ooksympathiek,zekeralshetgaatomhetamendement overdevervanging.hoeincidenteelwellichtook,maar alsditzichvoordoet,hebjeeengeweldigprobleem.ik beschouwhetmetdeheerschouwalsonzetaakomdat optelossen.dusikbenbenieuwdofdeministerdaartoe mogelijkhedenziet. Ditzijnvooraltechnischewijzigingendiebeogenons betrouwbareverkiezingsprocesbetrouwbaartehouden enalsdatmogelijkisdebetrouwbaarheiddaarvannog ietsteverbeteren.deministersteltopditpuntvoor,de stembureauledenbeterteinstrueren.daarmeezijnwijhet eens.inhetgesprekmetdekiesraadisgeblekendatdat vooralbetrekkingzoumoetenhebbenophethandhaven vandeordeopdestembureausenophettelproces.isde ministerbereidomdiespecifiekepuntenonderdeeltelatenzijnvandeinstructievanstembureauleden? Mijntweedepuntbetreftdewaarnemers.Ikziedeaanbeveling,ookaanNederland,omwaarnemersaantestellen.Mijnindrukisdatdieaanbevelingveelmeergericht isophetgeheelvanlandenenminderopaanleidingenin Nederlandomwaarnemerstegaanaanstellen.DePvdA hechtsterkaandeverantwoordelijkheidvandekiesraden dieopdecentraalniveaudeverantwoordelijkheidhebben vooreenordentelijkproces.datgaanwijnietterdiscussiestellenofwegnemendoordieverantwoordelijkheid weerbijiemandandersteleggen.vandaardatiksamen metdeheertaverneopzijninitiatiefditwijzigingsvoorstelhebaangebracht. Daarbijkomtdatalsjewaarnemerszougaanaanstellen,jedatookweerwettelijkmoetregelen.Watzijnde bevoegdheden?watmogenzijwelenniet?watzijnhun sancties?aanwiemoetenzijrapporteren?ditvergtwetenregelgevingwaarvanikdenkdatdiehetdoel,namelijk eengoedgegarandeerd,betrouwbaarverkiezingsproces, nietdichterbijbrengt.watonsbetreftfocussenwijonsop deinstructieaanstembureauleden. Rondomderegistratievankiezerssteltdeminister vooromeenveranderingaantebrengenalshetgaatom Nederlandsekiezersinhetbuitenland.Totnutoewas daarvoordegemeentedenhaagverantwoordelijk.nu wildeministerdatmenopsint-maarten,curaçaoenarubazelfverantwoordelijkwordtvoorderegistratievankiezers.ikhebmijlatenvertellendatdaarbijeenaantalproblemenbestaat. Indeeersteplaatsvergtdittweeorganisaties,wantdit doetmenonderverantwoordelijkheidvanbzk,datnu

9 Heijnen TK eenapartsysteemmoetontwikkelen,terwijldatindegemeentedenhaagbeschikbaaris.indetweedeplaatsis ereenextrafrauderisico,omdatmenzichkanregistreren ineenvandezedrielandenvanhetkoninkrijkmaarook viadeverenigdestaten.waarmensomsopeenvandezeeilandenzitensomsindeverenigdestaten,zoudat eenmogelijkheidmetzichmeekunnenbrengendatmen tweestempassenkrijgtinplaatsvanéén,omdatmenzich tweekeerheeftlatenregistreren.hetgevaarbestaatdat dekiezerpaslaterzijnstembescheidenkrijgt,omdater meercontrolenodigisalsgevolgvanhetfeitdaternu tweeentiteitenzijndiebuitenlandsekiezersregisteren.is dat,methetoogopdekostendiehiermeegemoeidzijn, efficiënt?watbereikenweermeeomopdiedrieeilanden eenapartewinkelopterichten?volgensdelaatstetweedekamerverkiezingengaathetomintotaal1.307kiezers diezichdaarhebbenlatenregistreren.ikzoudanveellieverhetprocesviadatenestembureauvandegemeente DenHaagstevigerwilleninrichten,alsdaarproblemen meezijn.overigenshebikopditpuntnogweleenamendementlatenmaken.alsdeministergoederedenenheeft omhieraantehechtenenmijdaarvankanovertuigen,wil ikvandeindieningdaarvanwellichtnogafzien.vooralsnogzieikdatnietheelsterk,dusikbenbenieuwd. Overdestemcomputersisalheelveelgezegd.Tegenwoordigbenje,alsjezesjaarindeKamerzit,aleenoudgediende.Ikherinnermedanooknogheelgoeddediscussienaaraanleidingvan"Wijvertrouwenstemcomputersniet",dievooreentoenmaligemeerderheidvande TweedeKameraanleidingisgeweestommetstemcomputerstestoppenenweerovertegaanophethandmatigstemmen.Ikhechtmetalleanderenaandemogelijkheidomweerviadestemcomputertestemmen,maar ikwildatopeenmanierdienetzobetrouwbaarisals,of betrouwbaarderisdanhandmatigstemmen.ikwildan ookdatdeministerinvesteertinhetdraagvlakbijdecritici.verderbenikheelergbenieuwdhoedeministergaat acterenmetdietochbreedgevoeldewensindekamer, maarookdaarbuiten,omweeropstemcomputersoverte gaan. Ikhebvoortsnogeenprobleemmetdefinanciering vandeverkiezingscampagnes.hetiseenonderwerpdat hieraanannexis,maaromdatikmeinternheblatenovertuigenvandeonmogelijkheidomvoordevolgendegemeenteraadsverkiezingendewetfinancieringpolitieke partijenuittebreidennaarlokaleverkiezingen,denkik datweonsernuinditkaderevenovermoetenbuigen. Indestembureauswordtdeafgelopenjarendeinstructiegegeventelettenopdeordeinhetstembureauenop hetfeitdaterniettweemensenineenstemhokjegaan. Isdeministerbereidomeeninstructieaandevoorzitters vandekiescommissies,deburgemeesters,tegevenom eroptoeteziendat,alserveelgeldwordtbesteedaan eencampagne,daarmeeniethetvraagstukvanzonder last,waarbinnenvolksvertegenwoordigersgeachtwordenteopereren,aandeordekomt?datlooptdanvooruitopdewet,maarikzoudatergopprijsstellen.alser eenincidentis,bijvoorbeeldeengeweldiggrootbordin eengemeente,waarvanjejemoetafvragenhoedatbetaaldis,dankandeburgemeestertocheensmetdedesbetreffendekandidaatgaanpratenenvragenofmendat zelfheeftbetaaldofheeftgekregenen,zoja,vanwie,en ofdatgeenproblemenoplevertmetdebelofteofeeddie mengaatafleggen,namelijkdatmenzonderlastgaat stemmen?ismenbereiddatdanookopenbaartemaken? DefractievandePartijvandeArbeidheeftopditpunt eenmotieopgesteld,maaralsdeministerzegtdittegaan doen,isdiemotiewellichtoverbodig. DeheerHeijnenbegonmetietsheelmoois.Hijzeidathet vandaagzougaanoverwatoperationelezakenenhijsteldevoorom,alsertochwatprincipiëleredingenaande ordekomendiehiereigenlijkniethoren,daarovertepratenbijdebehandelingvandekieswet.toendachtik:hè, hè,hijheeftweleenpunt.nukomthijechterzelfmetiets veelprincipiëlers,tewetendefinancieringvanpolitiekepartijen.hijheefthetzelfsovereengrootborddatergenshangt.wathijnudoet,iseenreferentieaandezaak- Weekersdiewehiereerderhebbenbesproken.Hetlijkt medathijeenkeihardeuitdagingdoetaanhetadresvan eencoalitiegenoot,devvd. Heefthijditvoorstelincoalitieverbandbesproken?Hetlijktmedathijnubezigisom oudewondenteopenen. Wijbesprekenontzettendveelincoalitieverband,maar nietalles.ikhadookdevliegtuigjeskunnennoemendie overvliegenmetgeweldigmooietekstenerachter,zoals: kieskandidaata. Zoisersprakevanveelmeerincidentenwaarbijdevraagkanwordengesteldhoeditisbetaaldvoordecampagne.JekuntjedaarbijdevraagstellenofditbijdeprudentiepastdiewijinNederlandgewendzijn.WijdoendatnamelijkinNederlandniet.Wij voerengeencampagnemetgrotebedragenafkomstig uitgiftenvanwiedanook.immers,daarmeelaadjede verdenkingopje,datjemogelijkrekeninghoudtmetde belangenvandegenediejoudatgeldheeftgegeven.ik noemdaarbijvoorbeelden,zoalseenvliegtuigjeofeen grootbord.maariedervoorbeeldismijwelkom. IklaatdezekeihardeaanvalopdeVVDmaarevenvoor wathijis.jezultmaarsamenineencoalitiezittenen weeroverdezaak-weekerswillenbeginnen.hetlijktmij duidelijkdatdepartijvandearbeidopnieuwopoorlogspadis,zoalsdiederiksamsomdatvorigeweekwasbij Pauw&Witteman. DeheerHeijnenvindtdatdevoorzittervandekiescommissie,dusdeburgemeester,ditmoetcontroleren.Die moetvolgensmijgewoonzorgenvoorpotlodenvande juistekleur,hijmoetervoorzorgendathetstembureau optijdopenisenmeervanzulkezaken.dieburgemeesterrijdtinzijngemeenterondenzieteenbillboardstaan metdeheerweekerserop.moethijdaarnaardaneenonderzoekinstellen?welkemogelijkhedenheefthijdaarvoor?moethijhetopeigenhoutjedoen?hoezietdeheer Heijnenditvoorzich? DeheerBosmaonderschatdemogelijkhedenvanburgemeestersomoptetreden.Alsdeintegriteitvanhetopenbaarbestuuraandeordeis,staatdeburgemeestereen heelarsenaalmogelijkhedenterbeschikkingomdedesbetreffendekandidaatofpolitiekepartijdievertegenwoordigdisindegemeenteraad,aantespreken.alshijeen misstandsignaleert,kanhijdaarmeevervolgensnaarde commissarisvandekoninginendesnoodsnaardeminister.hijkandaarmeenaardecommissievandegeloofsbrievenofnaarhetopenbaarministerie.hijheeftdus talvanmogelijkheden.ditligtinhetverlengdevanwat deheerbosmazelfaandeordesteltovermisstandenin

10 Heijnen TK stembureaus.hetgaateromdatermensenmoetenzijn diezichbewustzijnvanrisico'senhiermeeaandeslag gaan. IkwaardeeraltijddemanierwaaropdeheerBosmahet debatweetopteleukenmetpersoonlijkedetails.daaraan gaikmaarevenvoorbij,enookaandevoorbeeldenvan deheerheijnen.wijhebbenvorigjaarindezezaaldewet overdefinancieringvanpolitiekepartijenbehandeld.de heerheijnenzalzichherinnerendatditeenbewogendebatwas.wijhebbentoenafgesprokendatwederegels voorfinancieringvanpolitiekepartijenaanscherpen.dat wetsvoorstelligtnubijdeeerstekamer.wijhebbenbij hetdebatindetweedekamerookafgesprokendatwede gemeentelijkeverkiezingennogevenzoudenlatenrusten. Wehebbenafgesprokendatwezoudenafwachtenhoe denieuwewetindepraktijkwerkt.metdeopnemingvan eenevaluatiebepalinggaanwijdegelegenheidtebaat nemenomditeventueeluittebreidenalsdaarvoorinte toekomstredenzouzijnopbasisvandeervaringenmet dewet.ikvraagdeheerheijnendaaromofhetnietontijdigisomopditmomenteendergelijkemotieintedienen. Ikgeloofdatersprakeisvaneenmisverstand.Datkan aanmijliggen,maarikvreesdathetmisverstandbijde heertaverneligt.hetregeerakkoordvoorzietnamelijkin deafspraakdatwedewetfinancieringpolitiekepartijenookdoenuitstrekkenoverplaatselijkeafdelingenvan politiekepartijen.departijvandearbeidhechtookop ditpuntaandeuitvoeringvanhetregeerakkoord,netals devvd. Hetwasmijeenliefdingwaardgeweestalsdit voorstelmaart2014alkrachtvanwethadgehad,dusbij devolgendegemeenteraadsverkiezingen.mijisgebleken datdittechnischnietmogelijkis.mijnverzoekaandeministerstrektertoeomdatgattevullen. IkziedatdeheerTavernenogeenvraagwilstellen,maar volgensmijheefthijaltweekeergeïnterrumpeerd.de heerheijnenvervolgtzijnbetoog. Mijnlaatstepuntgaatoverdeherindelingsverkiezingen. Hetzalhetministerieoverkomen,netalshetdePartijvan dearbeidoverkomt,daterafdelingenvanpartijenvragen:hoezithetnu,wanneerkunnenwijgaanstemmen? Alsdatmijgevraagdwordt,zegikaltijd:datgebeurtaltijd innovember,alsdeeerstekamerheeftbeslotenoverhet welofnietdoorgaatvandeherindeling.alsdieherindelingdoorgaat,wordterzoalsgebruikelijkinnovembergestemd.uitzonderingenzijndejarenwaarindegemeenteraadsverkiezingenmeteenjaarwordenuitgesteld.dat komtookvoor.datisonbevredigend.partijenmoetenop eenverstandigeenzorgvuldigemanierkandidatenselecterenendieopeenlijstplaatsen,ineenvolgordewaarbij deinternepartijdemocratieeenrolspeelt. Ikhebdanookeentechnischamendementlatenmaken ikhoopdatdeministerhieroppositiefreageert daterinvoorzietdatdeherindelingsverkiezingenplaatsvinden opeenwoensdaginnovemberdievoortvloeituitdewet. JeweetdanalvantevorendatalsdeEersteKamerop eenbepaaldmomentjaheeftgezegdtegenherindeling, deverkiezingenopdiedatumxinnovemberplaatsvinden.ikbeveelmijncollega'sditamendementvanharte aan. Voorzitter.Iksluitmijaanbijvorigesprekersdiemet vreugdeendankbaarheidgeconstateerdhebbendatwij inonslandgezegendzijnmeteenzorgvuldigeverkiezingsprocedure.ikvoeghieraantoe:eneenhooggekwalificeerdorgaandathieropblijfttoezien,namelijkdekiesraad.erisechteralleredenomhierscherpopteblijven entegaranderendatprocesseneerlijkblijvenverlopenen inzichtelijkblijven.hetis,denkik,eenuitstekendetraditie datmeteenzekereregelmaatprocedurestegenhetlicht wordengehouden. Wijonderschrijvenvanhartehetuitgangspuntvandit wijzigingsvoorstel,namelijkdatergeïnvesteerdzalwordenindeprofessionaliseringvanstembureauleden.ik denkdatdezeinvesteringzichdubbelendwarsterugbetaalt.daarentegenheeftmijnfractienietzoveelmetde gedachtedaterbijonzeverkiezingendoordeminister aantewijzenwaarnemerszoudenkunnenfungeren.je krijgtdanonmiddellijkdevraagmetwelkeautoriteitze zijnbekleed.alszealleenmaarbedoeldzijnomhetverloopvanhetprocesteregistreren,waartenemeneneroverterapporterenenzeergeenrechtsvervolgaankunnengevenalszichinhetstembureauongewensteenongeoorloofdezakenvoordoen,daniserweleenconstateringachteraf,maarishetprobleemnietopgelost.jezit hiermethetprobleemwiewelkepetopheeft.devoorzittervanhetstembureauisdeformeleverantwoordelijke voordegangvanzaken.diewaarnemerzietookallerlei dingenmaarkannietingrijpen.ofkanhijwelingrijpen? Steldatditlaatstehetgevalis,wieheeftdandeeindverantwoordelijkheidvoordegangvanzakenaldaar?Ik zouzeggen:latenwijinvesterenindeprofessionalisering vandestembureauleden,zodattaferelendiezichhebben voorgedaan daarzijninderdaadberichtenvanenikbagatelliseerzezekerniet zichnietmeervoordoenener adequaatkanwordeningegrepen.wordtergesignaleerd daterproblemenzijnineenbepaaldkiesdistrict,dankan ikmijvoorstellendatjetoewerktnaareensituatiewaarin deburgemeestergeautoriseerdisombijvolgendeverkiezingenpreventieftoezichtteorganiseren.ikdenkdatdit effectieverisdanhetuitrollenoverdestembureausvan eendekenvanwaarnemers.inplaatsvangeneriekzouik specifiek,chirurgisch,willenopereren. Eenwaarnemerisnatuurlijkgeenpolitieagent.Hetisniet zodatereenwaarnemerstaatdiezegt:stembureau,we gaannuingrijpen!nee,eenwaarnemer hetwoordzegt hetal neemtwaar.hijkijktoferdingenmisgaan.hetis debedoelingdathijrapporteertwatermisisgegaan,zodatdetweedekamervervolgensmaatregelenkannemen enproblemenkanbespreken.iksnapnietzogoedwathet probleemvandeheerbisschopmetdiewaarnemersis. Nou,hetisnietmijnprobleem,maarvandezefiguur.Hij wordtinwezenbelastmetdezelfdetaakalsdievande voorzittervanhetstembureau.diemoetzorgenvooreen ordelijkverloopenmoetrapporterenviaeenproces-verbaalhoehetverloopisgeweest.dewaarnemerdoetin feitehetzelfdealsdevoorzittervanhetstembureau,waar-