MANTELZORG IN WEST- FRIESLAND

Transcriptie

1 Rapport MANTELZORG IN WEST- FRIESLAND 1-meting Februari

2 COLOFON Uitgave I&O Research Piet Heinkade GM Amsterdam Rapportnummer 2017/30 Datum Februari 2017 Opdrachtgever West-Friese gemeenten Auteur(s) Drs. Ankie Lempens Priya Ramkisoen MSc. Bestellingen Exemplaren zijn verkrijgbaar bij de opdrachtgever. Het overnemen uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld. mantelzorg in West-friesland Colofon

3 INHOUDSOPGAVE 1. Voorwoord en samenvatting Inleiding Onderzoeksmethode Leeswijzer De mantelzorger in beeld De respondent Bekendheid met mantelzorg Profiel mantelzorger Profiel hulpbehoevende Frequentie mantelzorg Inhoud hulpverlening Belasting mantelzorg Hulp voor hulpbehoevende Ondersteuning vanuit mantelzorgprofessionals Ondersteuningsaanbod Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland Potentiële zorgkracht: respondenten die geen mantelzorger zijn Zorgprofessionals en vrijwilligers Ondersteuning aan mantelzorgers Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland Samenwerking mantelzorgondersteuners mantelzorg in West-friesland Inhoudsopgave

4 1 HOOFDSTUK Voorwoord en Samenvatting mantelzorg in West-friesland Voorwoord 4

5 Voorwoord Namens de stuurgroep van het Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland, presenteer ik hierbij met genoegen de uitkomsten en aanbevelingen van de tweede monitor Mantelzorg West-Friesland, zoals die is uitgevoerd in november 2016 door I&O Research. Het rapport geeft inzicht in de situatie en ondersteuningswensen van de Westfriese mantelzorgers. Daarnaast geeft het weer hoe het staat met de implementatie van de nieuwe aanpak mantelzorgondersteuning die in 2014 is gestart en wat daarin aan verbetering en aanscherping nodig is. De bevindingen zoals I&O Research die presenteert in deze rapportage, zijn herkenbaar voor de stuurgroep, het programmateam en de teamleden die uitvoering geven aan het Kennisplatform. Ook de conclusies en de aanbevelingen sluiten aan bij de gezamenlijke ervaringen en oplossingsrichtingen die in gang zijn gezet. In 2015 en 2016 heeft het Kennisplatform ingezet op informatie- en bewustwordingsbijeenkomsten voor de diverse gebiedsteams en andere (informele) mantelzorgondersteuners met onder andere als doel dat zij elkaar op gemeente/wijkniveau leren kennen en inschakelen. ook mantelzorgers ontvingen informatie via onder andere bijeenkomsten en de website Het is daarom verheugend om te lezen dat bewustwording ten aanzien van het belang van herkenning en ondersteuning van mantelzorgers bij zorgprofessionals en vrijwilligers toeneemt, dat mantelzorgers vaker betrokken worden bij de zorgplannen, zij meer aandacht en steun ervaren en dat zij lokaal antwoorden kunnen vinden op de vragen waar zij tegenaan lopen. Daarnaast heeft het Kennisplatform de website ikzorg.nu verbeterd. In 2016 zien we een gestaag toenemend aantal bezoekers als effect hiervan. De komende periode moet deze trend zich ook gaan vertalen in een grotere bekendheid en gebruik van dit informatiemiddel door zowel de mantelzorgers zelf als door de partnerorganisaties die hierop actief hun kennis en aanbod communiceren. Beiden versterken elkaar! Actuele informatie en aanbod voor mantelzorgers van alle partners, stimuleert het gebruik ervan door mantelzorgers. Zij geven immers aan juist behoefte te hebben aan digitale informatie. Ook de genoemde verbeterpunten zijn herkenbaar. De bij het Kennisplatform aangesloten organisaties, hun beroepskrachten en vrijwilligers hebben de afgelopen drie jaar te maken gekregen met ingrijpende veranderingen in hun werk, waar de mantelzorgondersteuning slechts een deel van uitmaakt. Velen zijn in andere structuren gaan werken zoals in wijkteams en vanuit nieuwe visies op zorg en ondersteuning. Zij hebben moeten kennismaken met andere aanpakken, waarin samenwerking met nieuwe collega s uit andere vakgebieden en met informele hulpbronnen in de eigen netwerken van zorgvragers centraal staan. Niet alleen waren de agenda s en de werkoverleggen van de ondersteuners en de wijkteams overvol, ook hun hoofden en professionele mindset hebben al die veranderingen een plek moeten geven. Nu die nieuwe structuren en werkwijzen gestalte krijgen, ontstaat ruimte om meer aandacht te besteden aan kennis, vaardigheden en houding die zorgverleners en ondersteuners nodig hebben om preventief te werken, aan te sluiten bij wat de zorgvrager met hulp van het eigen netwerk zelf kan en om mantelzorgers en vrijwilligers te betrekken bij zorg en ondersteuning. De werkers willen dat, zo blijkt uit deze 1-meting, maar zij vragen wel om ruimte en faciliteiten daarvoor. We beschouwen de aanbevelingen van I&O Research dan ook als een aanmoediging om de komende jaren met alle aangesloten partners de netwerksamenwerking voort te zetten en daarbij borging en implementatie als belangrijk speerpunt te benoemen. mantelzorg in West-friesland Voorwoord 5

6 In 2016 is door het Kennisplatform een aantal instrumenten ontwikkeld die daarbij behulpzaam zijn, zoals een checklist voor de organisaties om aandacht voor mantelzorgers te integreren in het beleid, de werkprocessen en de communicatie; het mantelzorgpad, als training in goede gespreksvoering met mantelzorgers en signaleringsapp: een online platform voor mantelzorgondersteuners om vragen en kennis ten aanzien van mantelzorgondersteuning uit te wisselen met elkaar. Tijdens het bestuurlijk overleg dat 14 maart 2017 met alle partners van het Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland gaat plaatsvinden, willen we onder het motto van bouwen naar borgen de netwerksamenwerking opnieuw bekrachtigen en afspraken maken over het gezamenlijk op orde krijgen van de randvoorwaarden. Namens de Stuurgroep Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland Erna Molenaar mantelzorg in West-friesland Voorwoord 6

7 1. Samenvatting Dit rapport geeft de resultaten weer van het tweede onderzoek van de monitor mantelzorgers en mantelzorgondersteuners in West-Friesland. Het onderzoek is uitgevoerd met enerzijds als doel om de West-Friese gemeenten inzicht te bieden in de situatie en ondersteuningswensen van de West-Friese mantelzorgers. Anderzijds om na te gaan in hoeverre de nieuwe aanpak van mantelzorgondersteuning waarmee de West-Friese gemeenten per 1 januari 2014 zijn gestart - verloopt en (nog) verbeterd kan worden. Deze nieuwe aanpak houdt in dat (informele) aanbieders op het gebied van zorg en welzijn en gemeenten, mantelzorgers proactiever gaan benaderen en ondersteunen in hun eigen omgeving. Om hen hierin te faciliteren is het Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland opgericht. Zowel professionals en vrijwilligers in de zorg als mantelzorgers kunnen bij het platform terecht voor informatie, advies, scholing en begeleiding bij mantelzorg. Het onderzoek is uitgevoerd door middel van een online enquête onder mantelzorgers en medewerkers van (informele) aanbieders op het gebied van zorg en welzijn. In totaal deden 318 mantelzorgers en 151 zorgprofessionals en vrijwilligers in de zorg mee. Het betreft de tweede meting: twee jaar geleden, in 2014, vond de eerste meting plaats. Deze samenvatting beschrijft de belangrijkste resultaten en conclusies. De mantelzorger in beeld Mantelzorg is zorg die wordt gegeven aan een hulpbehoevende door iemand uit de eigen directe omgeving. De gemiddelde mantelzorger die aan dit onderzoek meedeed, is 67 jaar oud en in meerderheid niet werkzaam (58%). Onder hen zijn bijna evenveel mannen als vrouwen. De meesten van hen verlenen de zorg aan hun (schoon)ouder(s) of partner. Gemiddeld doen zij dat 16 uur per week. Lichamelijke beperkingen en ouderdomsklachten zijn de meest genoemde redenen dat er mantelzorg aan de naaste nodig is. De hulp verleent men hoofdzakelijk vanuit liefde/genegenheid voor de persoon en ruim een kwart (27%) ervaart de mantelzorg (ook) als een verplichting. Mantelzorgers vinden het vooral belangrijk waardering te ontvangen van de naaste voor wie zij zorgen. Van de mantelzorgers die de vragenlijst hebben ingevuld, verleent 40 procent langdurig mantelzorg: langer dan 3 maanden. 78% doet dit intensief: meer dan acht uur per week. Zes procent zorgt zowel langdurig als intensief. Minder mantelzorgers ervaren problemen dan in het jaar 2014 De helft van de mantelzorgers ondervindt knelpunten bij het uitvoeren van de zorg. Men heeft vooral moeite met het combineren van de zorg met dagelijkse bezigheden. Vijftien procent geeft aan dat het fysiek zwaar is en elf procent heeft het gevoel er alleen voor te staan. Ook hebben mantelzorgers soms moeite afstand te nemen van de zorg. Drie op de tien vindt de zorg al met al zwaar. De meeste mantelzorgers staan er niet alleen voor; in 80% van de gevallen is er ook hulp of zorg van anderen zoals andere mantelzorgers en/of zorgprofessionals. Vergeleken met twee jaar geleden, ervaart een kleiner deel van de mantelzorgers knelpunten. Dit terwijl er zich in vergelijking met 2014 meer langdurig en intensieve mantelzorgverleners onder de respondenten bevinden 1. 1 Dit wordt verklaard uit het feit dat bij de huidige meting ook leden van het mantelzorgpanel zijn uitgenodigd. Dit panel is opgebouwd vanuit het onderzoek in 2014: aan inwoners van de regio die mantelzorg verlenen, is destijds gevraagd of zij wilden deelnemen aan een mantelzorgpanel. De leden van het mantelzorgpanel zijn dus sowieso al 2 jaar mantelzorger. Uit het onderzoek blijkt dat zij ook vaker intensief (>8 uur per week) mantelzorgen en de mantelzorg ook als zwaarder ervaren. Deze wat zwaardere categorie mantelzorgers is dus groter bij de meting van 2016 dan bij de meting van mantelzorg in West-friesland Samenvatting 7

8 Mantelzorgers vaker betrokken bij maken van zorgafspraken Het contact dat mantelzorgers hebben met (zorg)professionals is beperkt, althans zo ervaren de mantelzorgers dat. De helft spreekt vrijwel nooit een ondersteuner. Van degenen die wel contact hebben met zorgprofessionals, krijgt bijna de helft wel eens de vraag: hoe gaat het met uzelf?. Dit terwijl ruim acht van de tien zorgprofessionals hier naar eigen zeggen weleens naar informeert. Ongeveer dertig procent van de mantelzorgers zegt wel eens een tip of informatie te ontvangen van zorgprofessionals over hoe de zorg vol te houden. Zeventien procent is door de zorgprofessional wel eens doorverwezen naar voorzieningen voor mantelzorgondersteuning. Deze aandacht voor de mantelzorger vanuit de zorgprofessional is ten opzichte van twee jaar geleden niet toegenomen. Mantelzorgers worden wel vaker betrokken bij het maken van zorgafspraken en het zorgplan. Vergeleken met twee jaar geleden, hebben de mantelzorgers minder vaak behoefte aan tips en informatie. Over het algemeen voelt ruim de helft van de mantelzorgers zich (wel eens) ondersteund door de zorgprofessionals. Het contact met de hulpverleners beoordelen zij met een ruime voldoende: rapportcijfer 7. De belangrijkste knelpunten die zij ervaren, zijn de bereikbaarheid en het meedenken van de zorgprofessional; 14 procent van de mantelzorgers geeft aan dat dit beter kan. Mantelzorgondersteuning in mindere mate gebruikt Ruim een derde deel van de geënquêteerde mantelzorgers (35%) maakte wel eens gebruik van ondersteuning: zij bezochten een informatiebijeenkomst of lezing over mantelzorg of over een specifieke aandoening. Ook werd gebruik gemaakt van de dagopvang of activiteitencentrum voor de hulpvrager. Mantelzorgers geven aan dat zij vooral (meer) behoefte hebben aan een financiële tegemoetkoming, zoals het mantelzorgcompliment 2. Daarnaast is er ook veel behoefte aan begeleiding en beter wegwijs raken in de hulpverlening. Mantelzorgers vinden informatie over ondersteuning meestal via de media, via familie of vrienden of via de zorgaanbieder. De belangrijkste reden om geen gebruik te maken van het ondersteuningsaanbod is onbekendheid: men weet niet hoe of waar de ondersteuning te regelen. Ongeveer een derde geeft aan onbekend te zijn met het ondersteuningsaanbod. Zeven van de tien mantelzorgers wensen meer informatie, bij voorkeur via internet. Mantelzorgers over het algemeen minder bekend met initiatieven gemeente Een derde deel van de ondervraagden weet dat zij voor ondersteuning bij de gemeente terecht kunnen. Veertig procent geeft aan niet te weten of de gemeente voldoende ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers heeft. Een meerderheid van de ondervraagden is nog onbekend met de mantelzorgpas en/of boekje. De respondenten die dit wel kennen, beoordelen dit met een gemiddeld rapportcijfer 7. Ondersteunen van de mantelzorgers wordt steeds meer part of the job Met de nieuwe, proactieve aanpak beogen de West-Friese gemeenten meer mantelzorgers te bereiken en het gebruik van het beschikbare ondersteuningsaanbod onder mantelzorgers te vergroten. In de praktijk vinden steeds meer zorgprofessionals en vrijwilligers dat het ondersteunen van de mantelzorgers een onderdeel is van hun werk. De zorgprofessionals schatten in gemiddeld vijftien procent van hun zorgtijd te besteden aan de mantelzorger. Een klein deel biedt geen ondersteuning aan de mantelzorger, voornamelijk omdat zij dit niet tot hun taken vinden behoren. Vergeleken met de meting van twee jaar geleden, verwijzen zorgprofessionals mantelzorgers meer door; ook signaleren zij vaker overbelasting bij mantelzorgers en bieden zij vaker emotionele steun. 2 M.i.v is het Mantelzorgcompliment gewijzigd. In sommige gemeenten bestaat dit nog wel in de oude vorm (een geldbedrag), in andere gemeenten wordt dit anders ingevuld. mantelzorg in West-friesland Samenvatting 8

9 Volgens de meeste zorgprofessionals beschikt de organisatie waarvoor zij werken over ondersteuningsaanbod voor mantelzorgers, veelal in de vorm van een brochure, informatiebijeenkomsten en hulp bij wegwijs maken. Toch wordt dit aanbod niet altijd aangeboden door de medewerkers, voornamelijk omdat zij vinden dat het niet tot hun taak behoort of omdat het niet past in hun caseload. De voornaamste knelpunten waar de zorgprofessionals tegenaan lopen bij de ondersteuning van de mantelzorgers, zijn: gebrek aan tijd, de combinatie met andere taken en het ontbreken van informatie of kennis om mantelzorgers te helpen. Zij zouden graag gefaciliteerd worden om hun taken beter uit te kunnen voeren. Daarnaast pleiten verschillende zorgprofessionals voor het creëren van meer bewustzijn van de noden van mantelzorgers. Dit zou kunnen, zo geven zij aan, door het opnemen van deze taak in registratieformulieren, in hun taakomschrijving en door dit te bespreken tijdens werkoverleggen. Andere aandachtspunten vormen de interne informatievoorziening en de vindbaarheid van het ondersteuningsaanbod. Kennisplatform vaker door professionals dan door mantelzorgers geraadpleegd Het Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland en de website hebben als taak om zorgprofessionals te ondersteunen bij het uitvoeren van de nieuwe aanpak en om mantelzorgers te informeren en adviseren. De site en het platform zijn bij zorgprofessionals veel beter bekend dan bij mantelzorgers en datzelfde geldt voor het gebruik ervan. Het kennisplatform en de website zijn bij bijna de helft van de mantelzorgprofessionals bekend en ongeveer een kwart maakte er gebruik van. Van de mantelzorgers kent minder dan een derde deel het platform en bijna een vijfde kent de website, terwijl slechts twee procent er gebruik van maakte. De zorgprofessionals zien voor het Kennisplatform een belangrijke rol weggelegd in het vergroten van de samenwerking met collega s, bijvoorbeeld door bijeenkomsten te organiseren en kennis te delen. De eerste resultaten van een verbeterde samenwerking zijn al zichtbaar; een derde van de zorgprofessionals ervaarde een groei hierin het afgelopen jaar. Conclusies en aanbevelingen Doel van dit onderzoek is het in beeld brengen en monitoren van de nieuwe aanpak van de West-Friese gemeenten in mantelzorgondersteuning en van de situatie van de West-Friese mantelzorger. Op basis van de 1-meting komen we tot de volgende conclusies. Ondersteuningsbehoeften mantelzorgers Mantelzorgers ontvangen in hun beleving vaak geen aandacht en ondersteuning vanuit zorgprofessionals, terwijl deze dit wel menen te bieden. Deze discrepantie werd ook in het onderzoek van twee jaar geleden vastgesteld. Er lijkt daarbij sprake van een verschil in beleving: de zorgprofessional heeft de mantelzorger over het algemeen wel in het vizier, maar de mantelzorger zelf is zich hiervan lang niet altijd bewust. En voelt zich dan onvoldoende ondersteund. Wat verder opvalt, is dat de mantelzorgers in vergelijking met 2014 minder vaak administratieve hulp en ondersteuning bij regelzaken hoeven te bieden. Dit wordt mogelijk verklaard uit de iets andere samenstelling van de respondentgroep, zoals eerder besproken: er deden dit jaar meer intensieve en langdurige mantelzorgers mee en mogelijk kennen zij de wegen inmiddels al, of besteden zij deze ondersteuning vaker uit. Mogelijk is dit ook een verdienste van het Kennisplatform en is de lokale ondersteuning aan mantelzorgers versterkt. De mantelzorgers rapporteren minder problemen en knelpunten dan twee jaar geleden. Dit is des te meer opvallend, aangezien de ervaren zorgzwaarte wel hoger is dan destijds. Ruim de helft van de mantelzorgers geeft aan (meer) behoefte te hebben aan ondersteuning. Er is vooral behoefte aan financiële hulp en begeleiding bij het wegwijs worden in de hulpverlening. mantelzorg in West-friesland Samenvatting 9

10 Enkele aanbevelingen Om de aansluiting tussen de vraag en het aanbod te verbeteren is een goed toegankelijke, overzichtelijke en actuele sociale kaart nodig, bij voorkeur digitaal. Het Kennisplatform kan hierin een belangrijke rol vervullen. Het aanbod en de activiteiten van het platform zijn nog relatief onbekend onder mantelzorgers en zij maken er dan ook nog niet optimaal gebruik van. Het verdient aanbeveling om het platform en het aanbod aan mantelzorgondersteuning structureel aandacht te blijven geven, bij voorkeur via de media. Het verdient aandacht dat de mantelzorger behoefte heeft aan een centrale contactpersoon die met zijn of haar verhaal bekend is en bij wie men kan aankloppen. Uitvoering en resultaten nieuwe aanpak Vergeleken met twee jaar geleden is er meer bewustzijn onder zorgprofessionals en vrijwilligers over de noodzaak van mantelzorgondersteuning. Het zijn geen grote verschillen, maar er is zeker wel een positieve verschuiving gaande. Ook is er meer aandacht voor de mantelzorger binnen de organisaties en worden de mantelzorgprofesionals zich steeds meer bewust van hun taken daarin. Zo zijn de professionals en vrijwilligers alerter bij het signaleren van overbelasting van mantelzorgers en bieden zij vaker emotionele steun. Ook wordt de mantelzorger beter betrokken bij het maken van zorgafspraken en/ of het zorgplan. De meeste zorgprofessionals zeggen aandacht te hebben voor de mantelzorger en deze zonodig door te verwijzen naar het ondersteuningsaanbod; het draagvlak is zeer zeker aanwezig. Het voornaamste knelpunt waartegen de zorgprofessional hierbij aanloopt, is beschikbare tijd in combinatie met de andere taken. Ook ontbreekt het - volgens eigen zeggen - soms aan de juiste kennis om de mantelzorger te ondersteunen. De professionals stellen voor het ondersteunen van de mantelzorger nog vanzelfsprekender te maken door er meer aandacht aan te besteden, door een overzicht te bieden van de mogelijkheden en door de ondersteuningstaak tijdens teamoverleg te bespreken. Tot slot zou de ondersteuning aan mantelzorgers gemakkelijker kunnen worden door meer scholing en een betere interne informatievoorziening, zo geven de professionals aan. Zij wensen vooral meer scholing te ontvangen op het vlak van de communicatie: luisteren, informeren, begrip tonen en samenwerken met de mantelzorger. Ook het verbeteren van de bereikbaarheid van de professional is van belang: dit is één van de meest genoemde knelpunten die mantelzorgers ervaren in het contact met de zorgprofessional. Hoe moet het verschil in beleving van de mantelzorger en van de professional over de ontvangen en geboden ondersteuning worden begrepen? Vangt de mantelzorger het niet op? Of hebben beiden een andere definitie van een contactmoment met elkaar? Zendt de zorgprofessional zijn waakzaamheid over het welzijn van de mantelzorger niet duidelijk of vaak genoeg uit? Of is er in de praktijk toch minder contact? De communicatie tussen mantelzorgers en zorgprofessionals is beslist een aandachtspunt. Daarnaast blijft een aanzienlijk deel van de mantelzorgers buiten beeld. Ruim de helft van de mantelzorgers zegt immers (vrijwel) nooit te spreken met medewerkers van zorg- en welzijnsorganisaties. mantelzorg in West-friesland Samenvatting 10

11 Enkele aanbevelingen Om zorgprofessionals in staat te stellen meer aandacht te hebben voor de mantelzorger, verdient het aanbeveling om hen hierin te faciliteren met tijd, informatie (o.a. over het mantelzorgondersteuningsaanbod) en scholing (vooral op het gebied van luisteren, informeren, begrip tonen en samenwerking richting de mantelzorger). Belangrijk is dat zorgprofessionals niet alleen oog hebben voor de zichtbare mantelzorger maar ook uitzoeken of er sprake is van andere mantelzorgers. Vooral voor werkende mantelzorgers is het combineren van werk en zorgtaken lastig en zij komen wellicht minder in contact met de zorgverleners. Aandacht voor de positie van de mantelzorger en de mogelijkheid tot het treffen van regelingen met de werkgever, zijn belangrijk om de zorg vol te houden. Het Kennisplatform kan hierin wellicht een verbindende rol vervullen. Tot slot: het is van belang de ontwikkelingen rondom mantelzorg te blijven monitoren om te zien of de bewustwording van zorgprofessionals en het gebruik van mantelzorgondersteuning nog beter worden geïntegreerd in het takenpakket van de zorgprofessional. mantelzorg in West-friesland Samenvatting 11

12 2 HOOFDSTUK Inleiding mantelzorg in West-friesland Inleiding 12

13 2. Inleiding Mantelzorg is zorg die wordt gegeven aan een hulpbehoevende door iemand uit diens directe omgeving. Voor de West-Friese gemeenten is de ondersteuning van mantelzorgers één van de kerntaken in het gemeentelijk Wmo-beleid. Het stimuleren en ondersteunen van mantelzorg is een middel om de zelfredzaamheid te vergroten van mensen die niet (volledig) op eigen kracht kunnen meedoen in de maatschappij. Dit sluit aan bij de ontwikkelingen binnen de Wmo naar een model waarbij de zelfredzaamheid en het eigen initiatief van de burger steeds belangrijker wordt. Vanaf 1 januari 2014 zijn de West-Friese gemeenten gestart met een nieuwe aanpak van mantelzorgondersteuning. Deze aanpak houdt in dat (informele) zorg- en welzijnsaanbieders en gemeenten meer aandacht hebben voor mantelzorgers en hen proactief gaan benaderen met ondersteuningsmogelijkheden in hun eigen omgeving, bijvoorbeeld via de thuiszorg, het Wmo-loket of de huisarts. Het uiteindelijk doel is: dat er meer mantelzorgers bereikt worden; mantelzorgers meer gebruik gaan maken van het beschikbare aanbod van ondersteuning; het aanbod van mantelzorgondersteuning vindbaar is en op elkaar afgestemd wordt; bekendheid van het begrip mantelzorgondersteuning wordt vergroot. Om dit doel te realiseren, is door de zeven West-Friese gemeenten en negen organisaties het convenant Kennisplatform mantelzorgondersteuning West-Friesland ondertekend. De nieuwe aanpak vereist een andere focus en herinrichting van de werkprocessen en communicatie van de uitvoerende organisaties en gemeenten. Om hen hierin te faciliteren en te ondersteunen is het Kennisplatform Mantelzorg West- Friesland opgericht. Het Kennisplatform heeft onder meer tot doel om de zorg- en welzijnsorganisaties en gemeenten te faciliteren en te begeleiden bij de implementatie van de nieuwe aanpak. Om te monitoren in hoeverre deze nieuwe aanpak effect heeft, is dit monitoringinstrument ontwikkeld. Onderliggende rapportage doet verslag van de tweede meting van de monitor (de zogenaamde 1- meting). De 0-meting in 2014 vormde de basis voor de 1-meting waardoor de herhalingsmeting dit jaar kon plaatsvinden, waarbij mogelijke ontwikkelingen in beeld kwamen. 2.1 Doel van de monitor Doel van de monitor is het verkrijgen van inzicht in: relevante trends en ontwikkelingen in de ondersteuningsbehoeften van mantelzorgers in twee jaar tijd; de resultaten en effecten van de nieuwe aanpak van mantelzorgondersteuning; de wijze waarop de uitvoering van de nieuwe aanpak verloopt (successen en knelpunten). Meer concreet richt de nieuwe aanpak en dus ook het monitoringsinstrument - zich op de volgende twee doelgroepen: 1. Mantelzorgers De monitor dient inzicht te geven in hoeverre mantelzorgers op de hoogte zijn van de ondersteuningsmogelijkheden en daar (indien daar aanleiding toe is) ook gebruik van maken. Daarbij is ook de situatie en ondersteuningsbehoefte van mantelzorgers in beeld gebracht. Verder richt de monitor zich op de beoogde effecten van de nieuwe werkwijze van de zorgverleners. Ontvangen de mantelzorgers (meer) aandacht en ondersteuning van deze instellingen, c.q. worden zij proactief geattendeerd op de ondersteuning die hen kan helpen de zorg in balans te kunnen blijven bieden? mantelzorg in West-friesland Inleiding 13

14 2. Mantelzorgprofessionals en vrijwilligers 3 Een ander doel van de monitor is om na te gaan in hoeverre (vrijwillige en beroepsmatige) zorgprofessionals de mantelzorgers van hun cliënten als hun doelgroep zien en in hoeverre ze hun werkprocessen en communicatie hierop hebben ingericht. En welke veranderingen doen zich hierin door de tijd heen voor? Zijn de uitvoerders voldoende gefaciliteerd en toegerust om vanuit hun kennis en expertise als vraagbaak voor mantelzorgers te fungeren? Hierbij komt ook aan de orde of er voldoende afstemming en samenwerking met netwerkpartners bestaat. De uitkomsten bieden de West-Friese gemeenten zowel inzicht in de voortgang van het implementatietraject als in de effecten daarvan. De uitkomsten zijn te gebruiken voor het stellen van prioriteiten en het doorontwikkelen van beleid gericht op mantelzorgondersteuning. 2.1 Onderzoeksmethode Mantelzorgers Om de situatie en ondersteuningsbehoeften van de mantelzorgers in beeld te krijgen, is net als twee jaar geleden - een online enquête uitgevoerd. Hiervoor zijn leden van het West- Frieslandpanel van I&O Research aangeschreven. De panelleden kregen de online vragenlijst per mail toegestuurd. De bevatte een link naar de vragenlijst. In totaal vulden Westfriezen de vragenlijst in (19%). Hiervan bleken 244 mantelzorger te zijn (21%). Daarnaast zijn alle 161 leden van het mantelzorgpanel 4 uitgenodigd, waarvan 74 mantelzorgers aan het onderzoek meededen (46%). In totaal deden 318 mantelzorgers mee aan het onderzoek. Mantelzorgprofessionals Om zicht te krijgen in de wijze en voortgang waarmee medewerkers van de verschillende (zorg) organisaties de nieuwe aanpak implementeren en de knelpunten waartegen zij daarbij aanlopen, is ook onder deze groep een online enquête uitgevoerd. Via contactpersonen en regionale zorgaanbieders is een lijst van 342 professionals en vrijwilligers in en rondom de zorg opgesteld, die allen werden uitgenodigd de vragenlijst in te vullen. In totaal deden 151 zorgprofessionals mee (44%); waaronder 22 vrijwillige hulpverleners en 129 betaalde beroepskrachten. Tabel 1. Responsoverzicht MANTELZORGERS UITGENODIGD RESPONS Mantelzorgers West-Frieslandpanel Mantelzorgers Mantelzorgerspanel Totaal mantelzorgers 318 Professionals Betaalde beroepskracht Vrijwilligers 22 Totaal mantelzorgprofessionals 151 TOTAAL AANTAL RESPONDENTEN Hiermee bedoelen we zorgprofessionals van organisaties/gemeente-afdelingen die veel met mantelzorgers in contact staan zoals medewerkers van het Wmo-loket, maatschappelijk werk, WonenPlus, MEE, thuiszorg en de praktijkondersteuner van de huisarts. 4 Ook bij deze peiling zijn weer nieuwe leden van het mantelzorgpanel geworven uit het West-Frieslandpanel. Dit leverde 70 nieuwe leden op, waarmee het totaal aantal leden van het mantelzorgpanel is aangegroeid tot 231 leden. mantelzorg in West-friesland Inleiding 14

15 Analyse Enquêteonderzoek is onderhevig aan een bepaalde mate van onnauwkeurigheid en onbetrouwbaarheid doordat niet iedereen, maar slechts een gedeelte van de totale populatie geënquêteerd wordt. Dit kan alleen omzeild worden door de gehele populatie te ondervragen. Omdat dit enerzijds vanuit beleidsmatig oogpunt meestal niet nodig is en anderzijds het financieel en organisatorisch vrijwel ondoenlijk is, wordt met een kleinere groep getracht de werkelijkheid zo dicht (of zo goed) mogelijk te benaderen. De methode van onderzoek en de benaderde doelgroep zijn gekozen in lijn met het onderzoeksdoel: in kaart brengen van ervaringen, belevingen en wensen en behoeften ten aanzien van mantelzorgers en mantelzorgondersteuners. Een aantal kanttekeningen is daarbij op zijn plaats: 1. Het is niet de bedoeling van het onderzoek om kwantitatieve uitspraken te doen over de aard en omvang van de mantelzorg in West-Friesland. Een online enquête leent zich hier minder goed voor, zeker gelet op het onderwerp. Er zijn dan ook geen uitspraken gedaan over de West-Friese mantelzorger. Het gaat hier over de mantelzorgers die gerespondeerd hebben De samenstelling van de respondentgroep mantelzorgers is bovendien iets anders dan in 2014, aangezien dit jaar ook de leden van het mantelzorgpanel konden worden uitgenodigd voor deelname. Dit panel is twee jaar geleden uit de eerste peiling opgebouwd. Leden van het mantelzorgpanel zijn sowieso al minstens twee jaar mantelzorger en achtten hun situatie dusdanig dat ze zichzelf als mantelzorger betitelen, terwijl er zich in het West-Frieslandpanel ook nieuwe mantelzorgers bevinden die zich hiervan wellicht nog minder bewust zijn. Dit levert een wat andere samenstelling van de mantelzorgers in 2016 op, waarbij het voor de hand ligt dat er zich hierbinnen in verhouding meer zwaardere mantelzorgers bevinden dan in Hiermee is rekening gehouden bij de vergelijking met Omdat de totale omvang en populatiekenmerken van de groep mantelzorgondersteuners in West- Friesland onbekend is, konden de resultaten niet gewogen worden. In hoeverre de uitkomsten daarmee representatief zijn voor de totale groep mantelzorgondersteuners, is onbekend. Echter gelet op het doel van het onderzoek het inventariseren van de belevingen, ervaringen, wensen en behoeften - bieden de uitkomsten een goede indicatie van wat er leeft bij deze doelgroep. 4. In het onderzoek van 2014 (de 0-meting) werd gesproken over de mantelzorgondersteuner. Dit jaar is in overleg besloten om de terminologie iets te veranderen. De term mantelzorgondersteuner is dit jaar veranderd in zorgprofessionals en vrijwilligers. In de tekst wordt dit soms verkort naar zorgprofessionals, waarmee dan ook de zorgvrijwilligers worden bedoeld. 2.2 Leeswijzer De resultaten van het onderzoek bespreken we in de volgende hoofdstukken. Hoofdstuk 3 gaat over de mantelzorgers die aan het onderzoek meededen; hoe frequent en hoe intensief is de mantelzorg die zij verlenen? En wat is het profiel van de respondenten? Ook staat de dagelijkse praktijk van de mantelzorg centraal. Welk soort hulp verlenen de mantelzorgers en welke knelpunten worden daarbij ervaren? Verder kijken we naar de bekendheid en gebruik van mantelzorgondersteuning in West-Friesland. Het laatste hoofdstuk gaat in op de ervaringen en belevingen van zorgprofessionals en vrijwilligers met mantelzorgondersteuning. 5 In 2014 kon er bij de 0-meting aanvullend gebruik worden gemaakt van een onderzoek onder een representatieve steekproef van West-Friezen, bij het onderzoek De Sociale krachtmonitor uit 2013 (I&O research), waarin ook enkele vragen over mantelzorg waren opgenomen. De resultaten uit 2014 schetsen daardoor een beeld van de aard en omvang van mantelzorg in de regio. Een dergelijk onderzoek is in 2016 niet uitgevoerd. mantelzorg in West-friesland Inleiding 15

16 3 HOOFDSTUK De West-Friese mantelzorger in beeld mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 16

17 3. De mantelzorger in beeld Dit hoofdstuk beschrijft de kenmerken van de mantelzorgers die de vragenlijst hebben ingevuld; wie zijn het en voor wie zorgen ze? We kijken naar de frequentie van de mantelzorg, de aard van de werkzaamheden, ondervonden problemen, ondersteuningsbehoeften, contact met zorgprofessionals en de bekendheid met en tevredenheid over het mantelzorgondersteuningsaanbod. De resultaten worden vergeleken met de 0-meting. Alleen bij duidelijke verschillen worden deze beschreven in de tekst. 3.1 De respondent Hoe intensief zorgen de geënquêteerde mantelzorgers voor hun naaste? Van de mantelzorgers die de vragenlijst hebben ingevuld, verleent één op de vijf minder dan acht uur per week mantelzorg. Ongeveer vier op de tien verleent langer dan drie maanden mantelzorg. Een derde deel zorgt meer dan acht uur per week en/of meer dan drie maanden. Voor zes procent geldt dat zij meer dan acht uur per week en meer dan drie maanden mantelzorgen. De Mantelzorg is: Intensief: als er meer dan 8 uur per week wordt gezorgd Langdurig: als de zorg langer dan 3 maanden duurt Bron: Tabel 3.1 Aandeel mantelzorgers 18 jaar en ouder in West-Friesland en Nederland naar duur en intensiteit Intensiteit en duur mantelzorg 88 % zorgt meer dan 8 uur per week (intensief) 41 % zorgt meer dan 3 maanden (langdurig) 30 % zorgt meer dan 8 uur per week en/of meer dan 3 maanden 6 % zorgt meer dan 8 uur per week en meer dan 3 maanden (langdurige en intensief) 3.1 Bekendheid met mantelzorg Vrijwel alle respondenten weten in meer of mindere mate wat mantelzorg inhoudt. Eén procent heeft nog niet eerder van de term gehoord. Onderstaande WordCloud toont de meest genoemde associaties met het woord. De termen zorg, familie, hulp, ouders en oudere mensen zijn de meest genoemde woorden. Figuur 3.1 Welke woorden komen er als eerste bij u op als u aan het woord mantelzorg denkt? mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 17

18 3.2 Profiel mantelzorger De mantelzorger heeft een gemiddelde leeftijd van 67 jaar De respondenten die mantelzorg verlenen hebben een gemiddelde leeftijd van 67 jaar en een kwart leeft in gezinsvorm. De helft van de mantelzorgers is man en vier op de tien hebben een baan. De gemiddelde leeftijd van de mantelzorger ligt iets hoger dan in het profiel van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP, 2014). Opmerkelijk is dat er meer mannen mantelzorg verlenen dan vrouwen, wat in de landelijke gegevens juist andersom is. Ook verschilt de verdeling van niet werkenden en werkenden. De respondentgroep van dit onderzoek wijkt dus iets af van het landelijk gemiddelde. Profiel mantelzorger Leeftijdsverdeling 75 en ouder 10% jaar jaar 36% 26% jaar % 10% % 67 jaar 52% 48% Type huishouden alleenstaand (14%) met partner, zonder kinderen (58%) alleen/met partner, met kinderen (24%) Werksituatie werkend (42%) niet-werkend (58%) Landelijk profiel mantelzorger Leeftijdsverdeling 75 en ouder 17% Werksituatie werkend (70%) niet-werkend (30%) jaar 13% jaar jaar % 16% 21% 26% 42% 58% 64 jaar Bron: Informele hulp wie doet wat? SCP, 2014 mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 18

19 3.3 Profiel hulpbehoevende Zorgvrager is vaak naaste familie en 75 plus De mantelzorg wordt het vaakst verleend aan een familielid zoals de (schoon) moeder, een partner, ouder of zoon/dochter. Een klein deel van de mantelzorgers zorgt (ook) voor een buurvrouw, vriendin of iemand anders. De zorg is in de meeste gevallen nodig vanwege een lichamelijke beperking, ouderdomsklachten en/of (chronische) ziekte. Ruim de helft van de hulpbehoevenden is 75 jaar of ouder. In drie procent van de gevallen gaat het om een kind jonger dan 18 jaar. De meeste hulpbehoevenden wonen alleen (39%) of met partner (34%). Twee op de tien woont in een zorginstelling (verzorgings-, verpleeg- of wooncomplex). Relatie met hulpvrager* (schoon)moeder (31%) partner (29%) kind (16%) schoonvader (16%) broer/zus (9%) ander familielid (8%) buurman/vrouw (8%) vriend/vriendin (6%) iemand anders (5%) Leeftijd hulpvrager 0-17 jaar (3%) (4%) jaar (4%) jaar (3%) jaar (10%) jaar (20%) 75 jaar en ouder (56%) Problematiek hulpvrager* lichamelijke beperking/handicap (39%) ouderdomsklachten (35%) (langdurige) ziekte (22%) dementie (17%) verstandelijke beperking/handicap (12%) Woonsituatie hulpvrager alleen/zelfstandig (39%) met partner (34%) bij ouders/andere familie (6%) met partner en kinderen (4%) met kinderen (2%) anders (12%) Woonvorm hulpvrager 20% van de hulpvragers woont in een zorgcomplex mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 19

20 3.4 Frequentie mantelzorg Mantelzorg wordt regelmatig geboden De overgrote meerderheid biedt wekelijks zorg (87 procent), waarvan ruim een derde op dagelijkse basis. Gemiddeld besteedt men wekelijks, inclusief reistijd, 16 uur aan de hulpverlening. Het aandeel dat continu en zeven dagen per week zorg verleent (dus 168 uur per week), bedraagt één procent. Onder de mantelzorgers die in 2014 werden geënquêteerd, bevonden zich minder intensieve mantelzorgers dan in 2016 het geval is 6. Vergeleken met het jaar 2014 zien we meer mensen die 9-16 uur per week mantelzorg verlenen. Figuur 3.2 Frequentie mantelzorg Hoeveel uur in de week/maand besteedt u gemiddeld aan deze verzorging/hulp dagelijks 35% meerdere keren per week 35% 1 keer per week 17% 8% meerdere keren per maand 1 keer per maand 4% enkele keren per jaar 2% 16 Aantal uren mantelzorg per week < 8 uur 61% 52% 9-16 uur 17% 26% uur 8% 8% meer dan 24hr 14% 16% uur besteedt men gemiddeld per week aan de mantelzorg 3.5 Inhoud hulpverlening Mantelzorg bestaat vooral uit vervoer en begeleiding De zorg bestaat onder meer uit vervoer en/of begeleiding bij activiteiten buitenshuis en huishoudelijke hulp. Vergeleken met het jaar 2014 geven minder mantelzorgers begeleiding bij het regelen van zaken en administratie. Verder geven mantelzorgers psychische ondersteuning en persoonlijke verzorging. Andere genoemde open antwoorden zijn: klusjes in en rondom het huis, begeleiding bij medische handelingen, op de kinderen passen en boodschappen doen. Figuur 3.3 Verleende hulp/zorg Waaruit bestaat de zorg? (Meerdere antwoorden mogelijk) Vervoer en/of begeleiding bij activiteiten/bezoeken buitenshuis 63% 64% Huishoudelijke hulp 54% 56% Begeleiding bij het regelen van zaken en administratie 64% 55% Psychische ondersteuning 54% 51% Persoonlijke verzorging 27% 23% 6 De mantelzorgers die geworven zijn uit het mantelzorgpanel verlenen langer mantelzorg (vanaf 7 maanden tot > 5 jaar) vergeleken met de mantelzorgers uit het West-Fries panel. Ook zijn de mantelzorgers uit het West-Frieslandpanel gevarieerder in frequentie, er zijn bijv. mantelzorgers die < 3 maanden mantelzorg verlenen en mantelzorgers die tussen de 1 tot 2 jaar mantelzorg verlenen. De vermindering van het geven van begeleiding bij het regelen van zaken en administratie is te verklaren uit het eerder besproken feit dat dit jaar ook het mantelzorgpanel is bevraagd, waaronder zich in verhouding meer langdurige en intensieve mantelzorgers bevinden. mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 20

21 Mantelzorg nog steeds vooral geboden uit liefde De meeste mantelzorgers verlenen de hulp vooral uit liefde en genegenheid voor de persoon. Bij ruim een derde kwam het op zijn of haar pad of is men erin gegroeid. Ruim een kwart van de mantelzorgers zorgen (ook) vanuit plichtsgevoel en eenzelfde percentage geeft aan dat de zorgbehoevende het liefst door deze mantelzorger geholpen wil worden. Zes procent van de mantelzorgers beschikt niet over de middelen om professionele hulp in te schakelen. Figuur 3.4 Beweegredenen voor het verlenen mantelzorg Waarom verleent u mantelzorg aan deze persoon? uit liefde/genegenheid voor deze persoon 78% erin gegroeid/het kwam op mijn pad 36% voel me verplicht de hulpbehoevende wil het liefst door mij geholpen worden er is niemand anders die de zorg kan verlenen niet willen dat de hulpbehoevende in tehuis wordt opgenomen er is geen geld voor professionele hulp anders 16% 13% 6% 8% 27% 27% 0% 25% 50% 75% 100% 3.6 Belasting mantelzorg Minder mantelzorgers ervaren problemen en/knelpunten dan in 2014 In 2014 ervaarde 60 procent van de mantelzorgers problemen en knelpunten. Dit jaar ondervindt vijf op de tien mantelzorgers problemen bij het uitvoeren van de zorg 7. Voor een kwart is het lastig om de zorg te combineren met andere dagelijkse bezigheden. 53% ervaart problemen/knelpunten bij het verlenen van de mantelzorg minder dan in 2014 (60%) Vijftien procent geeft aan dat het fysiek heel zwaar is en elf procent heeft het gevoel er alleen voor te staan. Een iets kleiner aandeel heeft moeite om afstand te nemen van de zorg. Een veelgenoemd ander knelpunt is de geestelijke belasting. Ook de reisafstand naar de hulpvrager levert voor sommigen problemen op. Zwaarte mantelzorg Ik doe het met liefde, maar soms vind ik het zwaar. Het doet een zeer groot beroep op onze beschikbare vrije tijd. Ik zou het soms wel eens anders willen Het is psychisch zwaar voor mij en de relatie met de te verzorgen persoon is complex. Wat het vooral zwaar maakt is de lange reistijden, mijn vader woont 100 km weg. Er is geen vergoeding meer, dus kosten moeten zelf worden betaald. 7 Een groter deel van de respondenten uit de 1-meting bestaat uit mantelzorgers die langer en intensiever zorg verlenen (vergeleken met 2014). Dit kan een verklaring vormen, aangezien deze mantelzorgers meer ervaren zijn en mogelijk daardoor hun weg al beter hebben gevonden in de hulpverlening. Uit nadere analyse blijkt inderdaad dat de mantelzorgers uit het mantelzorgpanel over het algemeen minder knelpunten ervaren, dan de mantelzorgers uit het West-Friesland panel. mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 21

22 Figuur 3.5 Ondervonden knelpunten en problemen Welke problemen of knelpunten ervaart u bij het verrichten van mantelzorg? het is lastig te combineren met andere dagelijkse bezigheden het is lastig te combineren met mijn werk het is fysiek zwaar voor mij ik heb het gevoel er alleen voor te staan ik heb problemen om afstand te nemen van de zorg ik krijg te weinig waardering ik heb te weinig informatie over voorzieningen/regelingen ik heb moeite met de verantwoordelijkheid die ik krijg 25% 19% 15% 11% 10% 8% 7% 6% er zijn teveel kosten aan verbonden de relatie met betaalde hulpverleners is een knelpunt ik heb te weinig kennis van de ziekte anders 3% 3% 2% 12% ik ondervind geen problemen of knelpunten 47% 0% 25% 50% 75% 100% Mantelzorger vindt mantelzorg geven relatief zwaar De zwaarte van de zorg wordt beoordeeld op een schaal van 1 tot 10, waarbij 1 staat voor helemaal niet zwaar en 10 voor zeer zwaar. De gemiddelde zwaarte is 5,1 8. Alhoewel men aangeeft minder knelpunten en/of 5,1 geeft men als cijfer aan de zwaarte van de mantelzorg problemen te ervaren dan in 2014, ervaart men het geven van mantelzorg als zwaarder dan twee jaar terug. In het jaar 2014 beoordeelden de mantelzorgers de zorgzwaarte met een 4.6. Dit jaar kent men een 5,1 toe aan de zorgzwaarte. Een derde ervaart het verlenen van de zorg als (zeer) zwaar. Ruim een kwart gaat het gemakkelijk af. Figuur 3.6 Ervaren zwaarte mantelzorg Hoe zwaar vindt u het om zorg aan deze persoon te geven? 28% 23% 19% 28% 3% helemaal niet zwaar (1-2) weinig zwaar (3-4) gematigd zwaar (5-6) zwaar (7-8) zeer zwaar (9 of 10) 8 Ook hier blijkt dat de mantelzorgers, geworven uit het mantelzorgpanel, gemiddeld een hogere zorgzwaarte ervaren dan de mantelzorgers uit het West-Friesland panel. De eerste groep waardeert de zorgzwaarte met cijfers vanaf 6, terwijl de mantelzorgers uit het West-Frieslandpanel cijfers geven die variëren van 1 tot 8. mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 22

23 3.7 Hulp voor hulpbehoevende Een ruime meerderheid van de hulpbehoevenden (80%) krijgt naast de mantelzorg ook hulp of ondersteuning van andere mantelzorgers of 20% van de mantelzorgers zorgt alleen voor de hulpvrager (professionele) hulpverleners. De meeste hulp komt van andere mantelzorgers. Bij de professionele hulpverlening gaat het vaak om thuiszorg/verzorging/verpleging, hulp bij het huishouden en dagbestedingsactiviteiten. Veelgenoemde organisaties daarbij zijn: Omring en Geriant. Hulp van vrijwilligers is er in een enkel geval (vier procent). Andere genoemde vormen van hulp zijn; hulp vanuit het verpleeg/verzorgingshuis waar de hulpvrager woont, de (huis)arts en school. Twintig procent van de mantelzorgers staat er helemaal alleen voor. Figuur 3.7 Andere vormen van hulp Krijgt uw naaste, behalve van uzelf, ook hulp van anderen? (meerdere antwoorden mogelijk) er zijn nog meer mantelzorgers 48% er is thuiszorg/verpleging/verzorging er is hulp bij het huishouden nee, ik ben de enige die voor hem/haar zorgt hij/zij gaat naar dagbestedingsactiviteiten er is nog andere (professionele) zorg of hulp er is particuliere betaalde hulp er is paramedische hulp* er is begeleiding/coaching er is psychische hulp er is hulp van een vrijwilligersorganisatie/kerk hij/zij krijgt informatie en ondersteuning 22% 20% 20% 14% 13% 12% 11% 8% 5% 4% 1% 0% 25% 50% 75% 100% 3.8 Ondersteuning vanuit mantelzorgprofessionals Vanaf 1 januari 2014 zijn de West-Friese gemeenten gestart met een nieuwe aanpak van mantelzorgondersteuning. De aanpak houdt in dat (informele) zorg- en welzijnsaanbieders en gemeenten meer aandacht hebben voor mantelzorgers en hen proactief gaan benaderen met ondersteuningsmogelijkheden in hun eigen omgeving, bijvoorbeeld via de thuiszorg, het Wmo-loket of de huisarts. Om na te gaan in hoeverre deze aanpak effect heeft, is aan mantelzorgers gevraagd in hoeverre zij zich ondersteund voelen en actief benaderd worden door de zorgprofessionals. Minder frequent contact met mantelzorgprofessionals Ruim de helft van alle mantelzorgers heeft (vrijwel) nooit contact met een Frequentie contact mantelzorgprofessionals zorgprofessional. De contactfrequentie hiermee is relatief laag; de meeste mantelzorgers spreken de ondersteuners een dagelijks 1 tot meerdere keren per week % 14% % 9% paar keer per maand en enkele keren per 1 tot meerdere keren per maand 16% 10% jaar. Vier procent geeft aan dagelijks contact te hebben. Vergeleken met 2014 is er minder contact met zorgprofessionals. enkele keren per jaar (vrijwel) nooit weet niet 21% 41% 1% 16% 55% 2% mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 23

24 Meer mantelzorgers ontvangen emotionele steun van zorgprofessionals Iets meer mantelzorgers dan twee jaar geleden hebben de ervaring dat de zorgprofessional aandacht aan hen besteedt. Vergeleken met 2014 wordt er in de helft van de gevallen meer emotionele steun vanuit zorgprofessionals geboden. Tips en informatie over hoe de zorg vol te houden, worden in de dezelfde mate aangeboden als in Ook worden even vaak de problemen besproken waar de mantelzorger tegenaan loopt; twee derde besprak dit vaak of wel eens met een hulpverlener. Tabel 3.2 Ervaren ondersteuning vanuit professionals (indien contact hiermee) Wilt u de volgende vragen beantwoorden? vaak/ regelmatig soms (bijna) nooit weet niet/nvt Vraagt een professionele hulpverlener wel eens hoe het met u gaat? Krijgt u wel eens tips of informatie van professionele hulpverleners om aan uzelf te denken, hoe u de zorg vol kunt houden? Bespreekt u met een professionele hulpverlener wel eens problemen waar u tegen aan loopt? Biedt een professionele hulpverlener u wel eens emotionele steun? 18% 17% 26% 30% 42% 41% 11% 13% 12% 11% 24% 24% 47% 47% 16% 19% 22% 20% 40% 42% 29% 27% 9% 10% 7% 11% 22% 15% 48% 46% 23% 28% Mantelzorgers vaker betrokken bij zorgafspraken/zorgplannen Ruim zes op de tien mantelzorgers worden betrokken bij het maken van zorgafspraken/plannen, waarvan 47 procent zelfs vaak tot regelmatig. Er wordt nog even vaak doorverwezen naar voorzieningen voor mantelzorgondersteuning als in 2014; bijna een vijfde zegt dat dit wel eens is gebeurd. Ruim de helft van de mantelzorgers variërend in frequentie ervaart ondersteuning vanuit de mantelzorgondersteuners. Tabel 3.3 Ervaren ondersteuning vanuit professionals (indien contact hiermee) Wilt u de volgende vragen beantwoorden? vaak/regelmatig soms (bijna) nooit weet niet/nvt Betrekt de professionele hulpverlener u bij het maken van zorgafspraken/zorgplannen? Bent u wel eens doorverwezen naar voorzieningen voor mantelzorgondersteuning, zoals (tijdelijk) vervangende zorg of informatiebijeenkomsten door een professionele hulpverlener? Voelt u zichzelf ondersteund door professionele hulpverleners? 42% 47% 24% 20% 19% 21% 14% 12% 6% 7% 12% 10% 54% 49% 27% 34% 23% 20% 40% 42% 29% 27% 9% 10% mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 24

25 Meerderheid neutraal over het verkrijgen van tips en informatie Een derde van de mantelzorgers vindt het (zeer) belangrijk om informatie, tips of ondersteuning vanuit zorgprofessionals te krijgen. Een tiende hecht hieraan geen belang. De rest heeft geen uitgesproken mening of kan hierover niet goed oordelen. Dit is een grotere groep dan in het jaar Figuur 3.8 Ervaren belang voor het verkrijgen van informatie, tips of ondersteuning van professionals. Hoe belangrijk vindt u het dat professionele hulpverleners u als mantelzorger - informatie, tips of ondersteuning geven? % 29% 8% 9% % 43% 13% 11% 0% 20% 40% 60% 80% 100% (zeer) belangrijk neutraal (zeer) onbelangrijk weet niet Contact met mantelzorgondersteuner krijgt een voldoende Het contact met de zorgprofessionals beoordelen de mantelzorgers gemiddeld met een 7,0. Zeven procent geeft hieraan een cijfer van vijf of lager. Circa de helft van de mantelzorgers ondervindt geen problemen bij het contact met 7,0 Is het rapportcijfer dat de mantelzorger toekennen aan het contact met zorgprofessionals mantelzorgondersteuners. De rest heeft met name moeite met de bereikbaarheid en het meedenken van de hulpverlener. Ook de deskundigheid en het inlevingsvermogen van de hulpverlener kan volgens sommige mantelzorgers beter. Een tiende is van mening dat de samenwerking, het maken van afspraken en het serieus nemen van de mantelzorger belangrijke aandachtspunten zijn. Figuur 3.9 Top 5 belangrijkst knelpunten in contact Wat zijn de belangrijkste problemen/knelpunten waar u tegen aanloopt met betrekking tot uw contact met professionele zorgverlener(s)?(meerdere antwoorden mogelijk) 1 Bereikbaarheid & meedenken hulpverlener 14% 2 Deskundigheid van de hulpverlener & het inlevingsvermogen 13% 3 Samenwerking en serieus genomen worden 10% 4 Het maken van afspraken 9% 5 waardering/erkenning voor mijn werk 3% mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 25

26 Op de vraag wat de mantelzorgondersteuners nog meer kunnen doen om de mantelzorger te ondersteunen, worden er soortgelijke verbeterpunten genoemd als in 2014: wegwijs maken binnen de hulpverlening; tips en advies geven; luisteren en informeren; regelmatiger contact met de mantelzorger; begrip tonen voor en inleven in de situatie van de mantelzorger; minder bureaucratischer te werk / versnellen zorgaanvragen. Ondersteuningsbehoeften Adviezen geven hoe om te gaan met een mevrouw die alleen maar dood wil, terwijl ze lichamelijk en geestelijk redelijk is. Af en toe contact opnemen om te vragen hoe het gaat.. Als serieuze gesprekspartner zien, rechtstreeks met mantelzorger contact leggen en niet via oudere, vergeetachtige en niet begrijpende zorgbehoevende. Begrip voor waar je als mantelzorger allemaal tegen aan loopt (m.n. de enorme bureaucratie in de zorg en belastingen). De mantelzorgers iets extra s geven, zonder allerlei formulieren te moeten invullen, en zonder allerlei andere rompslomp. Eigenlijk geen idee! Ik doe wat mij goed dunkt in overleg met de verzorgde. Samen redden we het aardig tot nu toe. Of we het goed doen hangt van onze eigen tevredenheid af. 3.9 Ondersteuningsaanbod Ruim een derde mantelzorgers maakt gebruik van een vorm van ondersteuning Mantelzorgondersteuning is het voorzieningenaanbod dat als doel heeft de mantelzorger te ondersteunen. Dit om de draaglast van de mantelzorger te verminderen en overbelasting te voorkomen. Mantelzorgondersteuning kan bestaan uit materiële hulp, financiële hulp of respijtzorg (vervangende zorg), maar ook uit informatie, advies, doorverwijzing of een luisterend oor. 35% van de mantelzorgers maakt gebruik van één van de voorgelegde vormen van mantelzorgondersteuning Van alle voorgelegde vormen van ondersteuning maken mantelzorgers het meest gebruik van informatiebijeenkomsten of lezingen over mantelzorgers en vervangende zorg. Op de tweede plaats staan de informatiebijeenkomsten over specifieke aandoeningen en dagopvang of een activiteitencentrum voor de hulpvrager. Gevolgd door cursus en opleiding over mantelzorg en dagopvang voor de hulpvrager. Er is vooral behoefte aan meer waardering in de vorm van een financiële tegemoetkoming en er is behoefte aan hulp bij wegwijs maken in de hulpverlening. mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 26

27 Figuur 3.10 Ondersteuningsaanbod Kunt u van de volgende vormen van ondersteuning aangeven of u van deze vorm van ondersteuning gebruik heeft gemaakt en/of dat u er behoefte aan heeft? Mantelzorgcompliment/ financiële tegemoetkoming Hulp bijwegwijs maken in de hulpverlening Informatiebijeenkomsten/ lezingen Vervangende zorg voor de hulpbehoevende Hulp bij uw administratie en regelgeving Informatiebijeenkomsten specifieke aandoening Dagopvang of een activiteitencentrum voor hulpvrager Cursus of opleiding voor mantelzorgers groepsgesprekken met andere mantelzorgers Logeervoorziening 29% 9% 20% 2% 12% 10% 10% 4% 10% 2% 9% 9% 8% 9% 8% 1% 7% 3% 5% 3% 0% 25% 50% 75% 100% Behoefte Gebruik Dagopvang en/of activiteitencentrum zeer gewaardeerd Ruim zes op de tien mantelzorgers die gebruik maken van de één van de ondersteuningsvormen, is zeer tevreden over de dagopvang. Ook is men tevreden over de informatie bijeenkomsten over specifieke aandoeningen en over het mantelzorgcompliment. 910 Waardering mantelzorgondersteuning (% (zeer) tevreden) dagopvang of activiteitencentrum (66%); (n=19) informatiebijeenkomsten over specifieke aandoening (42%); (n=6) mantelzorgcompliment of andere financiële tegemoetkoming (64%); (n=18) informatiebijeenkomsten over mantelzorg (43%). Wat mist er nog in de ondersteuning? De zorg mag wat mij betreft stevig onder handen genomen worden voor wat betreft de overtallige regelgeving. Ook qua belastingen zou het voor mensen die in een zorgcomplex komen veel eenvoudiger moeten kunnen. Een 'zorghotel' zodat de mantelzorger soms eens tussen uit kan. Een overzicht met mogelijkheden om hulp aan te vragen/ te krijgen. Geen idee wie ik daarvoor moet benaderen Goede afstemming op diensten die geboden worden. De een laat toe, wat de ander verbied, wat betreft trein, tram, of metro. Dit is niet goed geregeld. Mijn moeder is binnenshuis niet hulpbehoevend. Wel zou meerdere goedkope vervoersvormen, zoals Valys taxi en dan met meer km per jaar, heel prettig zijn Luisterend oor en iemand die mijn man eens verteld wat ik wil Terugkoppelingen en betrekking van andere familieleden. 9 N.B. Vanwege het kleine aantal gebruikers van sommige vormen van mantelzorgondersteuning zijn de waarderingspercentages voor deze voorzieningen indicatief. 10 Het mantelzorgcompliment wordt sinds 2015 in elke gemeente anders ingevuld. Tot 2015 was dit een geldbedrag. Nu kan het ook gaan om een bijeenkomst, een bloemetje of ander aanbod. mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 27

28 De mantelzorgers die gebruik maken van het (mantelzorg)ondersteuningsaanbod zijn hierover hoofdzakelijk geïnformeerd via de media, familie en vrienden en de thuishulp/thuiszorgorganisatie. Hier is geen verandering in sinds Andere genoemde informatiekanalen zijn: via het werk, een folder, de begeleider en/of een (zorg)organisatie (o.a. Esdégé Reigersdaal, GGZ, Geriant, Heliomare, Leekerweide, MEE, RIBW, Steunpunt Zorg en Welzijn, SVB, Wonenplus). Wijze van informeren over mantelzorgondersteuning (meerdere antwoorden mogelijk) 1 via de media (45%) 2 via familie en vrienden (18%) 3 via de thuishulp/thuiszorgorganisatie (11%) 4 via het zorgloket/de gemeente (10%) 5 via huisarts / mantelzorgcoördinator (4%) Onbekendheid met zorgaanbod belangrijke reden voor niet-gebruik Achttien procent van de mantelzorgers die geen gebruik maken van het ondersteuningsaanbod, heeft er gewoonweg ook geen behoefte aan. Van degenen die wel behoefte hebben aan ondersteuning, weet 33 procent niet hoe dit te regelen en 29 procent is onbekend met het bestaan van mantelzorgondersteuning. Ongeveer een kwart geeft aan dat het (te)veel tijd en geld kost en doet er daarom geen beroep op. Redenen niet-gebruik mantelzorgondersteuning (meerdere antwoorden mogelijk) 1 ik weet niet hoe ik dat moet regelen/waar ik daarvoor moet zijn (33%) 2 ik weet niet dat dit bestaat/er is (29%) 3 ik heb er geen tijd voor om dat te regelen (26%) 4 de persoon voor wie ik zorg wil niet dat ik hier gebruik van maak (8%) 5 ik schaam me ervoor om hulp te vragen (3%) mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 28

29 Ruim twee op de tien mantelzorgers weet niet waar zij terecht kunnen met hun problemen Op de vraag of mantelzorgers weten waar zij terecht kunnen voor het bespreken van mantelzorgvragen of problemen, antwoordt een meerderheid bevestigend. Een derde heeft geen uitgesproken mening hierover en een kwart geeft aan niet te weten waar hij/ zij terecht kan. Figuur 3.11 Stellingen over mantelzorgondersteuning Ik weet goed waar ik terecht kan voor het bespreken van mantelzorgvragen of problemen % 30% 26% 7% % 32% 23% 6% (zeer) mee eens neutraal (zeer) mee oneens weet niet Minder behoefte aan informatie uitwisseling met andere mantelzorgers De behoefte om met andere mantelzorgers informatie uit te wisselen is beperkt; negen procent zou dit graag (vaker) doen. Vier op de tien antwoordt neutraal en ruim een derde geeft aan geen informatie uit te wisselen met andere mantelzorgers. Figuur 3.12 Stellingen over mantelzorgondersteuning Ik zou graag (meer of vaker) informatie willen uitwisselen met andere mantelzorgers over kwesties rond het bieden van mantelzorg % 42% 37% 11% % 44% 36% 11% (zeer) mee eens neutraal (zeer) mee oneens weet niet Informatie over mantelzorgondersteuning bij voorkeur digitaal Hoewel een derde aangeeft geen behoefte te hebben aan informatie over mantelzorgondersteuning, wordt de meerderheid hierover wel graag geïnformeerd. De voorkeur gaat dan uit naar een website met informatie, gevolgd door een folder of brochure. Minder belangstelling is er voor een themabijeenkomst. 70% van de mantelzorgers wenst informatie over mantelzorgondersteuning Gewenst communicatiekanaal mantelzorgondersteuning (Meerdere antwoorden mogelijk) 1 via website/internet (42%) 2 via een folder of brochure (24%) 3 in een persoonlijk gesprek met een deskundige (16%) 4 op een plek waar je kunt inlopen zonder afspraak/loket (17%) 5 in een themabijeenkomst over specifieke onderwerpen (7%) mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 29

30 3.10 Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland Minderheid mantelzorgers kent het kennisplatform mantelzorg Het Kennisplatform heeft in 2014 de website gepubliceerd. Hier kunnen mantelzorgers en mantelzorgondersteuners terecht voor vragen en informatie over mantelzorg en ondersteuning. Het merendeel van de mantelzorgers is onbekend met de website. Zeventien procent kent de website wel. Iets bekender is het Kennisplatform. Toch geeft ongeveer zeven op de tien aan het Kennisplatform niet te kennen. Tabel 3.4 Bekendheid en gebruik Kennisplatform Mantelzorg West-Friesland en website ikzorg.nu KENNISPLATFORM MANTELZORG WEBSITE IKZORG.NU Bekend en gebruikt 2% 2% Bekend, maar geen gebruik 29% 17% Onbekend 69% 81% Vier op de tien weet dat zij als mantelzorger terecht kunnen bij de gemeente Mantelzorgers is gevraagd of zij weten dat zij voor ondersteuning terecht kunnen bij de gemeente en wijkteams. Zeven procent geeft aan dit te weten en er ook gebruik van te maken. 40 procent is ervan op de hoogte, maar maakt er geen gebruik van. De helft van de mantelzorgers wist helemaal niet dat zij bij de gemeente terecht kunnen. Figuur 3.13 Weet u dat u voor ondersteuning in uw rol als mantelzorger terecht kunt bij uw gemeente / het wijkteam in uw buurt? bekend en maakt gebruik 7% bekend, maar geen gebruik 40% onbekend 53% 0% 25% 50% 75% 100% mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 30

31 Mantelzorger vindt waardering vanuit de zorgvrager het belangrijkst Mantelzorgers is gevraagd in hoeverre zij het belangrijk vinden waardering voor hun zorg te krijgen. Twee derde vindt het belangrijk waardering te krijgen van degene aan wie zij mantelzorg verlenen. Een derde geeft daarnaast aan dat zij graag waardering vanuit de omgeving en vanuit de gemeente ontvangen voor de mantelzorg. Figuur 3.14 Hoe belangrijk vindt u het om waardering voor uw werk als mantelzorger te ontvangen van.. uw gemeente 30% 33% 20% 14% uw omgeving 32% 34% 22% 11% degene voor wie u zorgt 61% 23% 13% 3% 0% 25% 50% 75% 100% (heel) belangrijk neutraal niet zo belangrijk zeer onbelangrijk Mantelzorgers over het algemeen minder bekend met initiatieven gemeente Onderstaande stellingen indiceren dat men over het algemeen nog weinig gebruik maakt van initiatieven vanuit de gemeente op het gebied van mantelzorgondersteuning. Een derde weet waar hij/zij terecht kan als zij ondersteuning nodig hebben. Bijna een kwart oordeelt neutraal en zeven procent weet de ondersteuning niet te vinden. Met de voorgelegde stelling of de gemeente genoeg ondersteuningsmogelijkheden heeft voor mantelzorgers, is veertien procent het sterk mee eens. Zeven procent is hier een beetje tot totaal mee oneens. Dertien tot vijftien procent is het er over eens dat de gemeente voldoende waardering toont en aandacht heeft voor de positie van mantelzorgers. Een derde heeft een neutrale mening hierover en ongeveer vier op de tien heeft hier geen zicht op. Figuur 3.15 In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? Als ik ondersteuning nodig heb, weet ik waar ik die kan vinden 39% 24% 12% 7% 18% Mijn gemeente heeft voldoende ondersteuningsmogelijkheden voor mantelzorgers 14% 31% 4% 3% 47% Mijn gemeente toont voldoende waardering voor mij als mantelzorger 13% 31% 7% 9% 39% Mijn gemeente besteedt genoeg aandacht aan de positie van mantelzorgers 15% 31% 6% 6% 42% 0% 25% 50% 75% 100% (sterk) mee eens neutraal beetje oneens totaal oneens weet niet mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 31

32 Erkenning van de mantelzorgers is belangrijk in de waardering Mantelzorgers is gevraagd waardoor zij zich als mantelzorger (nog) meer gewaardeerd zouden voelen. De mantelzorgers geven een aantal aspecten aan zoals het belang van een casemanager, begrip vanuit de omgeving en financiële ondersteuning. Mantelzorgers hechten vooral waarde aan de waardering van hun naaste. Er is minder behoefte aan waardering vanuit instanties. Wat zou ervoor kunnen zorgen dat de mantelzorger zich meer gewaardeerd voelt? Het algemene belang van mantelzorg blijven benadrukken. Mantelzorg zou vanzelfsprekend moeten (kunnen) zijn. Als instellingen zoals de gemeente, ziekenhuis en verzorginstellingen doen wat ze beloven. Heb gemerkt dat dit toch de laatste tijd de goede kant op gaat. Begrip van je omgeving dat laat vaak de wensen over. Bemoeizorg zou fijn zijn. En dan ook mensen die verder kijken dan de eerste indruk. Mevrouw kan goed doen alsof Een betere samenwerking tussen instanties.. Een blijk van waardering Voel mij genoeg gewaardeerd. Mijn schoonmoeder zegt iedere keer als ik haar help: "Als ik jou niet had" Ik zoek geen waardering, hoogstens begrip voor problemen waar je mee te maken krijgt Mantelzorgers zijn naar mijn weten helemaal niet bekend. Er is helemaal geen overzicht/lijst van mantelzorgers, dus wat ze niet weten, kunnen ze ook niet waarderen Meerderheid is nog onbekend met mantelzorgpas en/of boekje Negen procent is bekend met de mantelzorgpas en zeven procent is bekend met het mantelzorgboekje waarvan een klein gedeelte deze ook daadwerkelijk gebruiken. Negen op de tien geeft aan onbekend te zijn met zowel de pas als het boekje. Tabel 3.5 Bekendheid en gebruik mantelzorgpas en mantelzorgboekjes Mantelzorgpas mantelzorgboekje Bekend en gebruikt 1% 1% Bekend, maar geen gebruik 8% 6% Onbekend 91% 93% Zowel de mantelzorgpas als het mantelzorgboekje worden beoordeeld met een zeven Negen respondenten die gebruik hebben gemaakt van de mantelzorgpas en zes gebruikers van het mantelzorgboekje hebben hieraan een rapport cijfer gegeven. Voor beide geldt een gemiddeld rapportcijfer 7. Voor de mantelzorgpas geeft 22 procent een cijfer van 8 of hoger, maar een even groot deel geeft een onvoldoende. Gezien de lage aantallen, is deze beoordeling slechts indicatief. mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 32

33 Figuur 3.16 Met welk rapportcijfer beoordeelt u de mantelzorgpas en het mantelzorgboekje? 1 is zeer slecht en 10 is uitmuntend Beoordeling mantelzorgpas Beoordeling mantelzorgboekje 22% 22% 1 tot 5 6 tot 7 8 tot 10 67% 33% 1 tot tot 10 66% 3.11 Potentiële zorgkracht: respondenten die geen mantelzorger zijn Men is bereid om mantelzorg te verlenen voor gezin en familie De respondenten die geen mantelzorger zijn, is gevraagd naar hun bereidheid om mantelzorg te verlenen als de situatie zich zou voordoen. Negen op de tien respondenten geeft aan bereid te zijn om voor gezin of familie te zorgen en 64 procent doet dit graag voor vrienden en/of kennissen. De helft geeft aan eventueel mantelzorg te willen verlenen aan buren. Figuur 3.17 Bereidheid verlenen mantelzorg Zou u, mocht dit nodig zijn, mantelzorger willen zijn voor gezin/uw familie 93% vrienden/kennissen 64% buren 52% Zes procent geeft aan geen mantelzorger te willen zijn. De vier meest genoemde redenen om geen mantelzorg te verlenen zijn: 11 1 vanwege tijdgebrek (40%) 2 vanwege eigen fysieke gezondheid (37%); 3 omdat het een taak voor de overheid (24%); 4 emotioneel te belastend (12%). 11 Percentages zijn deel van de zes procent die geen mantelzorg wil verlenen. mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 33

34 Respondenten kiezen voor samenleving waarin iedereen elkaar meer helpt Men is het over het algemeen mee eens dat wij als samenleving elkaar meer moeten helpen. Mantelzorg is voor een derde van de respondenten de verantwoordelijkheid van familie. Bijna een kwart vindt dit ook de verantwoordelijkheid van de directe omgeving, zoals vrienden/kennissen of buren. Een meerderheid van 39 procent is het hier echter niet mee eens. Figuur 3.18 Verantwoordelijkheid mantelzorg (ook gevraagd aan mantelzorgers) we moeten toe naar een samenleving waarin mensen elkaar meer gaan helpen 61% 30% 10% het is de verantwoordelijkheid van de familie om voor een zieke naaste of hulpbehoevende te zorgen 33% 32% 35% anderen in de directe omgeving van een hulpbehoevende hebben ook een verantwoordelijkheid om voor deze persoon te zorgen 23% 38% 39% 0% 25% 50% 75% 100% (zeer) mee eens neutraal (zeer) mee oneens mantelzorg in West-friesland De West-Friese mantelzorger in beeld 34