Een kennismaking met de sociale wetenschappen

Transcriptie

1 Een kennismaking met de sociale wetenschappen Naar aanleiding van Ben Schreurs Agressie en geweld. Een kennismaking m et de sociale wetenschappen. M uiderberg: Coutinho, 1989, 179 p. H. Flap D e ondertitel van het hier te bespreken boek, Een kennismaking met de sociale wetenschappen, is letterlijk te nem en. H et boek vorm t nam elijk het eerste o fficiële gepubliceerd e onderw ijsm ateriaal dat sp eciaal is gesch reven om te w orden gebruikt in de enige jaren g eled en opgerichte n ieu w e studierichting A lg em en e S o cia le W eten sch app en aan de Faculteit S ociale W etenschappen van de R ijksuniversiteit te Utrecht. D it is een opleiding naast de reeds bestaande studierichtingen in de p sych ologie, antropologie, soc io lo g ie en ped agogiek. H et rich tin ggeven d idee van d e n ieu w e studierichting is het streven naar integratie. D it streven naar integratie strekt zich in U trecht verder uit dan de n ieu w e studierichting algem en e so cia le w eten schap pen. Er is daar g ek o zen voor een experim entele opzet van de geh ele faculteit sociale w etenschappen, m et een gem eenschappelijke propaedeuse voor alle sociaal-w etenschap pelijk e studierichtingen. Bovendien concentreert het onderw ijs in de faculteit zich op een beperkt aantal m aatschappelijke veld en en w orden diverse onderw ijstracées gezam enlijk door verscheidene studierichtingen aangeboden. D e eerste student in de algem ene sociale w etenschappen is inm iddels afgestudeerd en ook de eerste openbare les werd reeds gehouden. Het initiatief tot een opleiding in de sociale w etenschappen is enerzijds te beschouw en als een m aatschappelijk experim en t dat zich m oet bew ijzen. Proefondervindelijk behoort te w orden bepaald o f er b eh oefte is aan z o n op leid in g en aan de afgestudeerden van z o n opleid in g. O m d eze p roef op de som te nem en is sim p elw eg verloop van tijd nodig waarna tot een oordeel kan w orden gekom en. D e aantallen eerstejaars in de algem ene so cia le w etenschappen laten zien dat er bij aankom ende studenten zeker belangstelling voor de studierichting bestaat. O ok zijn er inderdaad aanw ijzingen dat universitair afgestudeerden steeds vaker in het bedrijf o f de organisatie waarin ze zijn aangenom en w orden getraind in d e sp ecifiek e vaardigheden die voor hun functie n od ig zijn. Een groot aantal w erkgevers lijkt een voorkeur te hebben voor jon ge, algem een opgeleid e m en sen d ie gem akkelijk en algem een inzetbaar zijn en in het eig en bedrijf verder kunnen w orden gesch o o ld. A n derzijds valt van tevoren w ellich t toch al w el het een en ander te zeggen omtrent de zin van het streven naar integratie van sociaal-w etenschappelijke kennis, bijvoorbeeld aan de hand van dit boek. Z oals opgem erkt, allesoverh eersend in het experim ent is het streven naar integratie van sociaal-w etenschap pelijk e kennis. D it streven om vakgrenzen niet h eilig te verkla 3 2 0

2 ren als het om groei van kennis gaat is sym p athiek en in eerste instantie zin nig. O f het nu om w etenschappelijke o f m aatschappelijke problem en gaat, het is alleen maar raadzaam om van eikaars kennis te profiteren. D irect hierna gaan de w egen van de voorstanders van integratie e v en w el uiteen. Er d oen nam elijk d iverse opvattingen de ronde over integratie van sociaal-w etenschappelijke kennis, die echter niet alle even vruchtbaar zijn. Een doel van integratie houdt in om te k om en tot integratie van zuivere en toegep aste kennis door bepaalde m aatschappelijke o f persoonlijke problem en als uitgangspunt te nemen. Hierbij w orden de versch illen d e so cia le w eten sch ap p en geraadpleegd om het ontstaan van d eze problem en te beschrijven, te verklaren, om te kom en tot voorstellen hoe deze persoonlijke en m aatschappelijke problem en te verm inderen o f om uiteindelijk als onderzoeker z e lf daadw erkelijk m ee te helpen aan het o p lo ssen van die problem en. Een voorbeeld van dit laatste is een p ed a g o o g d ie teven s w erkzaam is als therapeut. D eze vorm van integratie tendeert in de praktijk van het onderw ijs v eela l in de richting van het leren aan hand van een voorb eeld. D e z e opvatting, w e lk e w el een s the W illiam Blake thing is g en o em d naar aanleiding van d ien s dichtregel v o lg en s w elk e in een zandkorrel aan het strand zich het g eh e le universum w eersp ieg elt, g eeft niet bijzonder veel steun, geen m eth odologie, zou m en kunnen zeggen, bij het zoek en naar een antwoord op de vraag h o e nu te w erk te gaan bij de integratie van zuivere en toegep aste kennis. Een w e g die m en daarom nogal een s bew an delt is dat versch illen d e asp ecten aan m ensen en sam enlevin gen w orden onderscheiden, zoals econ om isch e, culturele, sociale, psych isch e en natuurlijke, d ie v erv o lg en s w orden to eb ed eeld aan de versch illen d e sociale w eten schap pen, als zijn de asp ect-w eten sch ap p en. D e z e uiteen lop en de facetten zouden dan even tu eel in een beschrijven d onderzoek o f als aparte variabelen in een causaal variabelenm odel kunnen w orden opgenom en. In een andere voorstelling van integratie w orden de versch illen de sociale w etenschappen onderscheiden naar de w etenschappelijke problem en waar ze zich m ee b ezig houden. Er bestaat nu een m aal, aldus dit idee, een historisch gegroeid e arbeidsverdeling tussen de w etenschappen qua probleem stellingen. Z o houdt bijvoorbeeld de antropologie zich bezig m et de vraag naar het ontstaan en de gev o lg en van uiteenlopende religieuze voorstellingen en godsdiensten, terwijl de so cio lo g ie zich m eer toelegt op de beantwoording van ongelijkheidsvragen. D e sociale w etenschappen bestaan in deze opvatting uit opeenvolgen de sequenties van problem en, theorieën en onderzoeksbevindingen, waarbij in principe de v o lg en d e theorie beter is dan de eerdere. B innen d eze opvatting zijn w el en ige regu latieve ideeën aan te reiken d ie het onderzoek kunnen sturen. In dit idee wordt er van uitgegaan dat het in w eten sch ap om hyp oth esen gaat en dat het er in principe niet toe doet waar, in clu sief w elk e sociale w etenschap, de hypothesen vandaan w orden gehaald, als d eze de g esteld e problem en m aar dichter bij een o p lo ssin g brengen. M eer algem en e theorieën krijgen de voorkeur onder d e voorw aarde dat ze in em pirisch onderzoek ondersteuning vinden. H ier staat een ordening via hyp othesen voorop en w el een hiërarchische. V ersch illen d e versch ijn selen w orden onder de noem er gebracht van telkens m eer algem ene verklarende theorieën. Z o voltrekken zich bijvoorbeeld in organisaties tot op zek ere h oogte g elijk e p rocessen, o f het nu om organisaties in de gezon dheidszorg, de bankw ereld o f de sport gaat. E en theorie o v er organisaties in Mens en Maatschappij, 66e jaargang, nr. 3, augustus

3 het a lg em een verdient m et het o o g op de groei van de kennis de voorkeur b o v en d e theorie die zich concentreert op slechts één soort organisatie. E en m eer inhoudelijk bepaald id ee van integratie is de overtu igin g dat er in de sociale w eten schap pen een een h eid achter de versch eid en h eid aan theorieën bestaat d ie niet aan het daglich t kom t door de sp litsin g in afzonderlijke so cia le w eten schap pen. D ie eenheid schu ilt v o lg en s dit id ee in de assum ptie dat het gedrag van m en sen w ordt gestuurd door één o f slechts enkele m echanism en, bijvoorbeeld door doelgericht handelen onder socia le restricties. D e versch illen tussen de d iverse so cia le w eten sch ap p en kom en er in d eze opvatting op neer dat er sprake is van een zekere arbeidsverdeling tussen de discip lin es in de zin dat ze zich elk richten op uiteen lop en d e co n stella ties van restricties w aaronder m en sen m oeten handelen. D e so c io lo g ie zou zich b ijvoorb eeld m eer richten op handelen in een norm atief gestructureerde context o f in situaties binnen een organisatie, de so cia le p sy ch o lo g ie zou zich concentreren op in form ele groep en, terw ijl de eco n o m ie zich m et m arktsituaties b ezig zou houden. D e so cia le w eten sch ap p en zouden een groter inzicht kunnen bieden en voor m eer m aatschappelijke en persoonlijke prob lem en relevant blijken te zijn indien dit d oel consequen ter zou w orden nagestreefd. D e z e opvatting im pliceert, net als d egen e die zojuist w erd besp rok en, een hiërarchische ordening van de kennis. Z eer versch illen d e v ersch ijn selen w orden onder de n oem er gebracht van m eer algem en e gedragsm echan ism en. H et m iddel tot integratie is hier het streven naar diepere verklaringen m et behulp van één o f andere gedragstheorie d ie een m ech anism e aanw ijst w aardoor b evred igen d e antw oorden op w aarom -vragen kunnen w orden g egev en. V erm oedelijk zijn er n og w el andere opvattingen om trent integratie van de sociale w eten schap pen in o m lo o p dan de b o v en g en o em d e drie, m aar m ijns in zien s zijn d eze de prom inente. B elangrijk is dat d eze drie vorm en van integratie elkaar niet uitsluiten, ze lig g e n v eeleer in eikaars verlen gde. Im m ers, niets is zo praktisch als een g o e d e theorie. B ovendien valt er veel voor te zeggen dat bijvoorbeeld theorieën over doelgericht hand elen daartoe behoren om dat ze niet alleen algem een zijn m aar ook een gedragsm echan ism e aanw ijzen. H oe m oet d ie integratie er uitzien v o lg en s het U trechtse con cep t, althans als d e geïn teresseerde lezer afgaat op de inhoud van het boek van Schreurs? D it boek wordt gebruikt in d e gem een sch ap p elijk e propaedeuse, het is er z elfs sp eciaal voor ontw ikkeld. Schreurs spreekt een voorkeur uit voor de tw eed e, m o g elijk z e lfs voor d e derde vorm van integratie. In elk g eval benadrukt d e auteur dat m et m eer a lg em en e theorieën moet w orden gew erkt. D e ze derde opvatting om trent h oe d e so cia le w eten sch ap p en kunnen w orden geïntegreerd is de m eest vergaande en lijkt het m eest te b elo v en om dat d eze niet alleen aangeeft w anneer een theorie te verk iezen is b oven een andere, m aar even eens een aanw ijzing g eeft h oe z o n theorie te ontw ik kelen. Echter, ook al zouden de verschillende sociale w etenschappen d eze opvatting accepteren, dan blijven de diverse sociale w etenschappen desalniettem in ook hierna hun eig en integratieproblem en houden. Schreurs gaat hieraan vrijw el geh eel voorbij. Een m en sw eten sch ap als de p sy ch o lo g ie heeft een ander typ e problem en op haar agenda staan dan de m aatschappijw etenschappen. V oor haar is v eeleer het gedrag en functioneren van in d ivid u ele m en sen onderzoek sthem a dan de v ersch illen, overeen k om sten en 3 2 2

4 veranderingen in sam enlevin gen o f andere co llectiev e sociale eenheden. D e p sy ch o lo gie problem atiseert w at er zich binnen één individu afspeelt. En dat leidt er toe dat p sy chologen zich ook m oeten verd iepen in b ijvoorb eeld de fy sio lo g isch e basis van gedrag. In de p sy ch o lo g ie is de gerin ge integratie tussen co g n itie v e en gedragstheorieën aan de ene kant en fy sio lo g isch e, b io lo g isch e en ch em isch e verklaringen voor gedrag aan de andere kant het grote probleem, om nog maar te zw ijg en over de m o eilijk e verhouding tussen cogn itieve en gedragstheorieën. D e integratie m et de m aatschappijw etenschappen als de so c io lo g ie, antrop ologie o f eco n o m ie is v e el m inder een them a voor haar. D e m aatschappijw etenschappen hebben zo hun eigen integratieproblem en. D e so cio logie heeft m et nam e m oeilijk h ed en in haar verhouding tot de eco n o m ie. B eid e richten zich op co llectiev e sociale eenheden, o f het nu om groepen, organisaties, o f geh ele sam enlevingen gaat. D e so c io lo g ie en de e co n o m ie bestuderen m eer en m eer d e z elfd e problemen zoals d ie van de in k om en sverd elin g, d e so cia le m ob iliteit en crim inaliteit, m et onder andere dit versch il dat d e eco n o m ie ten d ele een andere strategie volgt, nam elijk die van de m odelb ouw, terw ijl d e so c io lo g ie m eer nadruk leg t op het belang van de toetsin g met behulp van em pirisch onderzoek. V oor de eco n o m ie en de so c io lo g ie is de integratie m et de p sy ch o lo g ie v e eleer een bijkom stig probleem, dat erin bestaat dat m en niet alle kennis uit de p sy ch o lo g ie n od ig h eeft, m aar er slech ts gebruik van w il m aken voorzover dat nodig is om co llectiev e fenom enen te verklaren. Wat betreft het boek het v o lg en d e. H et is bijzonder vlo t gesch reven, het is een plezier om te lezen. B eh a lv e de stijl draagt hiertoe bij dat Scheurs w eten sch a p sfilo so fisch e kw esties, d ie voor een beter begrip w el behandeld m oeten w orden, m aar d ie afleid en van de inhoudelijke verklaringsvragen, buiten het lopende verhaal in zogenaam de interm ezzo s uitlegt. In het b oek ontbreekt een index, dit is een gem is w aardoor het boek minder gesch ik t is als leerboek. E en ander bezw aar is dat er slech ts e n k ele literatuurtips zijn aangegeven, waardoor zelfstu die wordt bem oeilijkt. In principe is de op zet van het boek helder. M in o f m eer ex p lic iet p oogt d e schrijver bij de verk laringsp ogin gen voor variaties in agressie en gew eld d ad igh eid het id ee van afnem ende abstractie aan te houden: in d e eerste hoofd stu kken w ordt agressie verklaard met behulp van de assum ptie dat m ensen onderling verschillen in hun neiging tot g e w elddadigheid v a n w eg e aangeboren o f aangeleerd e d isp osities. In tw eed e instantie wordt onderkend dat v e le vorm en van g e w e ld eerder het resultaat zijn van bepaalde s o ciale en culturele condities. T en slotte w ordt getracht beide assum p ties te com bineren: m ensen in versch illen d e so cia le en culturele om stan digheden hebben een versch illen d sterke n eigin g tot agressie en g e w eld, om dat versch illen d e so cia le en culturele om stan digheden tot m eer o f m inder gew eld dadige persoonlijkheidstypes leiden. Schreurs lijkt voorstander te zijn van integratie van sociaal-w eten sch ap p elijk e kennis op grond van een gem een sch ap p elijk e han delin gstheorie. In zijn b oek k om en tw ee handelingstheorieën aan de orde, nam elijk een driftentheorie en een theorie over d o elg e richt handelen. H et is jam m er dat Schreurs in het derde d eel van het b oek uitsluitend verder gaat m et een driftentheorie en niet m et een theorie van d oelgerich t handelen. E en driftentheorie is nam elijk niet de m eest bruikbare p sy ch o lo g isch e theorie om c o lle ctiev e vorm en van g e w eld d a d ig h eid te verklaren. W ellich t dat de Freudiaanse theorie lich t kan werpen op het versch illen in gem id deld e gew eld dadigh eid tussen groepen, zoals bij Mens en Maatschappij, 66e jaargang, nr. 3, augustus

5 voorb eeld w ordt uitgedrukt in een m oordcijfer. M aar w at levert de kennis over psychopathie op voor de verklaring van zo iets als het ontstaan en verloop van een revolutie? E en theorie d ie veronderstelt dat m en sen zich gedragen zo a ls ze doen om dat ze een bepaalde p ersoonlijkheid hebben d ie door socialiserin g in de jeu g d tot stand is gekomen biedt vrijw el geen handvat om het optreden (bijvoorbeeld w ie m eed oet, op w elk mom ent en aan w elk e kant), het verloop (bijvoorbeeld de w isselen d e coalities d ie optreden tussen conservatieve en o p p o sitio n ele groep en ) en de g e v o lg e n van revolu ties (zoals een sam en sm eltin g van de oude m et de n ieu w e revolutionaire elite) te verklaren. E en theorie over doelgerich t handelen onder restricties biedt m eer aangrijpingspunten om diverse co llectiev e fenom en en te verklaren, onder andere doordat duidelijk wordt hoe onder uiteen lop en de sociale om standigheden dezelfd e doelen w orden nagestreefd door verschillen de han delin gen. E en revolutionair en een verd ed iger van de status quo w ille n beide b ijvoorb eeld een zo g o ed m o g elijk lev en, door versch il in so cia le p o sitie zu llen ze dit doel ev en w el op verschillende w ijze trachten te bereiken. Schreurs pogin g beide theorieën te verenigen door een onderscheid te m aken in realistisch e en niet-realistische conflicten is niet erg gelukkig. Trouw ens Schreurs parafrase van een studie o ver voetb alvandalism e in E ngeland laat zien dat het bij dit soort g e w e ld allesb eh alve om irreële d o elen gaat. Ik w il niet ontkennen dat er g ew eld voorkom t dat berust op de beh oefte zich a f te reageren. Zodra echter w ordt aangenom en dat het streven naar eer en aanzien een reëel d oel is, blijkt v e e l g e w eld in ogen sch ijn lijk onrealistische conflicten w el degelijk voort te kom en uit doelgericht handelen. V ele sociaal-w etenschap pelijk e theorieën over agressie en g ew eld m oeten in een inleid en d w erk n o o d g ed w o n g en terzijde w orden gelaten. O pm erkelijk is dat H obbes ideeën om trent het ordeprobleem ontbreken. O ok een verw ijzing naar de recente pogingen in d e so cia le p sy ch o lo g ie om discrim inatie te verklaren als zijnde een g e v o lg van bepaalde co g n itiev e categoriseringsverschijnselen zou waardevol zijn gew eest. E en echte om issie is dat de speltheorie, een potentieel revolutionaire ontw ikkeling in de sociale wetenschappen, niet aan bod komt. D e speltheorie handelt im m ers goed d eels over de omstan digheden w aaronder actoren in d ilem m a-situ aties tot coöperatie kom en, dan wel voor andere opties kiezen zoals agressie en gew eld. In dilem m a-situaties zijn gem eenschappelijke groepsdoelen geen voldoend e voorwaarde voor sam enw erking. H et intrigerende aan so cia le d ilem m a s, zoals in het klassiek e gevangen en d ilem m a, is dat individue le d oelein d en en gem een sch ap p elijk e g ro ep sd o elen niet m et elkaar stroken en dat in de m eeste g ev a llen sam enw erking niet tot stand kom t h o ew el een ieder beter af zou zijn indien d ie sam enw erking w el tot stand zou kom en. T en slo tte w il ik het id ealistisch e en voluntaristische b eeld van de gan g van zaken aan u n iversiteiten zo a ls dat boven is g esch etst e n ig szin s nuanceren. Er is gedaan a lso f men in U trecht eerst een idee van integratie van sociaal-w etenschappelijke kennis heeft ontw ik k eld en dat v erv o lg en s heeft geïn stitutionaliseerd (voor zover er iets te sturen valt is het w el een belangrijk punt; afhankelijk van de voorstellin g van integratie van kennis d ie m en voorstaat zal m en de op leid in g anders organiseren). H et om gek eerd e is eerder het geval. D e plaats van de sociale w etenschappen in de m aatschappij is aan het versch u iven en de nieu w e opleid in g is daarop een reactie. D aarom is een kennissociologische duiding van het experim ent m instens zo gepast. N iet dat ik z o n duiding kant en 3 2 4

6 klaar heb, maar duidelijk zal zijn dat de n ieu w e op leid in g so cia le w eten schap pen een im pliciete erkenning inhoud van d e institution ele veran deringen in de w eten schap en in de maatschappij w aardoor het aloude ideaal van H um boldt van een un iversiteit waarin eenheid van F orschung und L eh re bestaat eigen lijk niet m eer g o ed m ogelijk is. D e echte onderzoeksopleiding en het geh ele zu iver w etenschappelijk onderzoek verschuift allengs naar de tw eed e fase, naar speciaal daarvoor opgerichte ond erzoek sopleidingen. A nders g ezeg d, de op leid in g in de algem en e so cia le w eten schap pen houdt een erkenning en besten d igin g in van het feit dat slech ts een m inderheid van de studenten in de sociale w etenschappen, w elk e studierichting dan ook, na hun afstuderen als onderzoeker aan het w erk kom t en dat de m eerderheid op een andere w ijze de kost verdient. D eze afsluitende opm erkingen laten de w aarde van Schreurs als eerste in leid in g tot het sociaal-w etenschappelijke onderzoek op het v eld agressie en g e w e ld onverlet. O ok m ensen die voor andere fu n cties w orden o p g eleid dan d ie van onderzoeker zijn gebaat bij een degelijke inleiding op enkele sp ecifiek e deelterreinen in de sociale w etenschappen en bij socialiserin g in de criteria voor g o e d onderzoek. E en dergelijk e basiskennis is juist vereist z o w el voor het kunnen vertalen van m aatschappelijke en persoonlijke problem en in w eten schap pelijke problem en, alsook voor het verw erven van inzicht in de verschillende m ogelijkheden tot gebruik van w etenschappelijke kennis bij het o p lo s sen van m aatschappelijke en persoonlijke problem en. Mens en Maatschappij, 66e jaargang, nr. 3, augustus