PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is an author's version which may differ from the publisher's version. For additional information about this publication click this link. Please be advised that this information was generated on and may be subject to change.

2 Samenvatting D it boek verschaft een kijkje achter de scherm en van m oderne ICT. H et onthult hoe het gebruik van com puters ons leven niet alleen gem akkelijker en veiliger maakt, m aar ook nieuw e risico's introduceert, vooral voor onze privacy m aar ook voor onze persoonlijke veiligheid. H et toenem end gebruik van ICT voor identiteitscontrole, gege- venscontrole, centrale opslag van persoonsgegevens en profilering m ag bedoeld zijn ter vergroting van de publieke veiligheid, m aar heeft ook negatieve gevolgen zoals afgedw ongen transparantie, vervreem ding en identiteitsfraude, en op den duur m ogelijk zelfs ook conform ism e en volgzaam heid uit angst voor een b a d profile, w aardoor verdere uitsluiting en isolem ent volgt. Tegenover dit som bere beeld w ordt onderzocht hoe een m enselijke m aat in ICT gerealiseerd zou kunnen w orden v ia m oderne technieken, m et aandacht voor differentiatie (in plaats van uniform isering) en kleinschaligheid. W ezenlijk daarbij is dat persoonlijke inform atie zoveel m ogelijk onder directe controle staat van de individuen die het betreft, bijvoorbeeld via decentrale opgeslag bij m ensen zelf. Inform atie is m acht, en verdeling van inform atie en m acht is noodzakelijk om op de langere term ijn individuele autonom ie te kunnen waarborgen. Daarbij is het nodig dat individuen beter bekend zijn, en om kunnen en w illen gaan, m et m oderne technieken. Bij dit alles dienen w e ons scherp bew ust te zijn van de consequenties van de keuzes die w e nu m aken om wel o f niet zulke privacyvriendelijke technieken te ontw ikkelen en in te zetten. B e langrijke aanbevelingen daarbij zijn: (1) pas registratie en m onitoring van het gedrag van burgers alleen selectief (en niet breed en ongericht) toe, en (2) g e e f m ensen individuele zeggenschap en eigen controlem ogelijkheden in identiteitsvaststellingen en gegevensopslag.

3 De Menselijke Maat in ICT Bart Jacobs B. J a c o b c s. r u. n l h t t p : / / www. c s. r u. n l / B. J a c o b s Versie 1.0, Januari 2007

4 C opyright B art Jacobs, 0 j h t t p : / / c r e a tiv e c o m m o n s. o r g / l i c e n s e s / b y - n c - n d / 2. 5 / d e e d. n l IS B N

5 Voorwoord D e m enselijke m aat in ICT?! D it klinkt vreem d en tegenstrijdig. ICT heeft de naam ju ist geen oog te hebben voor de m enselijke maat. ICT w erkt uniform iserend, en m ogelijk zelfs dehum aniserend. ICT leidt tot grote databanken w aar w e als num m ers in zitten, w aardoor we allem aal op dezelfde m anier behandeld worden, en wel op een zodanige beperkte w ijze die alleen door de com puter begrepen wordt. H et antw oord het kan alleen zo volgens de com puter op een enigszins afw ijkend verzoek kennen de m eesten van ons helaas m aar al te goed. Toch hoeft dit niet noodzakelijk zo te zijn. D e eerste generaties com puters waren inderdaad sterk centralistisch georganiseerd. M aar tegenw oordig zijn com puters (en geheugens en verbindingen) zo goedkoop dat velen van ons inm iddels allerlei persoonlijke com puters m et ons m eedragen in de vorm van GSM s, organisers, mp3- spelers, spelcom puters, G PS-ontvangers o f laptops. D eze d em ocratisering van apparaten heeft geen gelijke tred gehouden m et het beheer van gegevens en identiteiten dat nog steeds veel centralistische en autoritaire trekjes kent. D it boekje wil een aanzet geven tot een verdieping van de discussie over de huidige en toekom stige inrichting van onze ICT-infrastructuur, m et oog voor de m aatschappelijke aspecten. D e nadruk ligt daarbij op de positie van het individu en op de w ens om ICT voor het individu te laten w erken in plaats van ertegen. O nderw erpen als veiligheid en privacy en het spanningsveld daartussen spelen noodzakelijkerw ijs een belangrijke rol. W aaro m d it boek, en v oor w ie? Aan de universiteit doe ik vooral technisch w erk op het gebied van com puterbeveili- ging. Daarbij gaat het om het reguleren van toegang tot gevoelige digitale gegevens, zoals bijvoorbeeld tot com m erciele o f m ilitaire geheim en m aar ook tot persoonlijke m edische o f financiele gegevens. B elangrijke vragen zijn: w ie heb je tegenover je, hoe w eet je dat zeker, w at m ag die persoon o f com puter doen, hoe controleer je dat, en w at doe je als het fout gaat? Een w ezenlijk onderdeel van het vak com puterbeveiliging is een skeptische, onderm ijnende houding: het gaat niet prim air om de leuke dingen die je m et com puters kunt doen (de functionaliteit), m aar m eer om de nare, onbedoelde dingen en om w at er dus allem aal fout kan gaan (de risico s). Daarbij w ordt m et de blik van een hacker naar com putersystem en gekeken. D eze kw ajongensachtige houding kom t in het vervolg m eerm aals naar voren.

6 ii D it onderdeel b ev eiliging binnen de inform atica heeft nadrukkelijk m aatschappelijke relevantie: ik schat dat het in m eer dan de helft van de keren dat com puterge- relateerde onderw erpen in de pers aan bod kom en gaat over beveiligingsissues, zoals virussen, inbraken, spyware, biom etrische paspoorten, elektronisch stem men, verlies van gegevens via m em ory sticks o f com plete com puters, opslag verkeersgegevens, privacy, enzovoort. In m ijn contacten buiten de universiteit, bijvoorbeeld m et jo u rn alisten en beleid s makers, ervaar ik steeds dat het haast ondoenlijk is om technische en daarm ee sam enhangende m aatschappelijke ontw ikkelingen in een paar zinnen te plaatsen1. M et dit boek wil ik daar m et m eer dan een paar zinnen een uitgebreidere poging toe wagen. M eer inzicht in deze ontw ikkelingen is belangrijk om dat de keuzes die gem aakt w orden m et betrekking tot de organisatie van IC T-infrastructuur direct invloed hebben op onze onderlinge omgang. Inform atie is m acht, en dus zijn de keuzes m et betrekking tot opslag en toegang tot inform atie nadrukkelijk ook politiek van aard. Inform atici zijn niet langer alleen de architecten van de digitale wereld, m aar ook van de sociale wereld. D e doelgroep voor dit boek is dus breed, en om vat iedereen die op een o f andere m anier betrokken is bij, o f geïnteresseerd is in, het gebruik en de organisatie van ICT in onze samenleving. E r w ordt geen specifieke technische kennis verondersteld. De uiteenzettingen en discussies zijn over het algem een gericht op de b ig p ictu re en zijn m eestal niet technisch van aard. Wel is het op enig m om ent nodig een aantal elem entaire zaken over digitale versleuteling en ondertekening op een rijtje te zetten. Een zekere affiniteit m et ICT in algem ene zin is dus prettig. D it bo ek is nadrukkelijk geen w etenschappelijke studie voor vakgenoten. E en afstandelijke w etenschappelijke stijl m et veel verw ijzingen naar het w erk van collega s w ordt dan ook niet gehanteerd. Integendeel, de stijl en voorbeelden zijn a f en toe persoonlijk o f luchtig, waarbij de eigen betrokkenheid en voorkeuren soms expliciet aanw ezig zijn. E r staan ook geen echt nieuw e, w etenschappelijk originele, theorieen in. Veel van de ideeen kom en in een o f andere vorm al voor in de vakliteratuur over dit onderw erp2. M aar die gedachten zijn m isschien onvoldoende u it de w iskundige w e reld losgekom en en doorgedrongen tot bijvoorbeeld systeem ontw erpers, journalisten, bestuurskundigen, politici, beleidsm akers, en het algem ene publiek. O ndanks dit ontbreken van verw ijzingen staat aan het eind wel een kort lijstje boeken als handreiking aan de lezer die zich verder in een o f m eer onderw erpen wil verdiepen. M et het schrijven van dit boek begeef ik m e dus nadrukkelijk buiten de enge paden van m ijn strikt w etenschappelijke w erk en zo ek ik de breedte en schuw ik de vergezichten niet. D at m aakt m e vanzelfsprekend kw etsbaar voor detailkritiek op terreinen die niet de m ijne zijn en voor verw ijten dat ik m e m aar beter bij m ijn leest kan houden. D it is inderdaad een risico, zeker om dat N ederland helaas geen grote traditie 'Daarbij speelt een rol dat in deze kringen weinig technisch onderlegde mensen werken. Het zogenaamde beta tekort heeft ook hier invloed. 2Veel is bijvoorbeeld al te vinden in het werk van cryptografen als David Chaum uit het eind van de jaren tachtig.

7 iii kent van (exacte) w etenschappers die de brede kw ast in plaats van het fijne penseel hanteren, zoals bijvoorbeeld wel gebeurt in A ngelsaksische overzichtsw erken als Bill B ryson s A S h o rt H isto ry o f N e a rly E veryth in g en Jared D iam ond s Guns, G erm s a n d S teel waarbij ik overigens dit bescheiden boekje op geen enkele m anier zou w illen vergelijken m et deze tw ee grootse boekwerken. W aaro m m enselijke m a a t nodig? D e laatste jaren worden wij allen steeds nadrukkelijker om ringd door com puters die van alles van ons doen en laten registreren en vastleggen. D e adm inistraties van scholen, ziekenhuizen, bibliotheken, overheden en bedrijven w orden ( o f zijn al) ged ig i taliseerd en soms onderling gekoppeld, w aardoor allerlei m eer o f m inder gevoelige gegevens m akkelijker en langer toegankelijk zijn. D a t heeft voor en nadelen. Tegelijkertijd is openbare veiligheid een belangrijk onderw erp gew orden, niet alleen door de zorgen over gewone m isdaad, m aar vooral ook over zware crim inaliteit en terrorisme. D e roep om veiligheid vertaalt zich snel in sterkere controle w aardoor nog m eer over ons geregistreerd en vastgelegd wordt. Privacy w ordt daarbij snel als hinderlijk gezien. In het licht van deze ontw ikkelingen kan m en zich zorgen gaan m aken om B ig Brother3, om afglijden tot een politiestaat, om totalitaire m achtsuitoefening, of, m eer in het algem een, om verlies van persoonlijke vrijheid en autonom ie. Ik ga er vooralsnog optim istisch van uit dat individuele vrijheid voorlopig niet in het geding is, m aar dan wel ingeperkt binnen een steeds enger kader waarin vaker en indringender gecontroleerd w ordt o f w e ons wel aan de regels houden. Steeds m ee van onze daden zijn zichtbaar en controleerbaar, w aardoor steeds vaker om verantw oording gevraagd kan w orden hier en nu reeds, in het onderm aanse, en niet pas ginder in het hiernam aals. Com puters spelen daarbij een cruciale rol. E r kom t zo steeds m inder ruim te om lekker stout (naar Annie M.G. Schm idt) te zijn. O ok w orden w e sterker afhankelijk van autoriteiten en bedrijven die de regels stellen en controleren. Voor een deel kiezen we er natuurlijk ook zelf voor ons om m eer te laten leiden en controleren door com puters en m inder zelf na te denken, bijvoorbeeld in het gebruik van navigatiesoftw are en van spellingscheckers. Privacy staat inderdaad niet alleen onder druk van veiligheid m aar ook van gem ak. Sam enhangend hierm ee w ordt de volledige terloorgang van privacy voorzien. H e dendaagse discussies over privacy vervallen inderdaad vaak in verzuchtingen dat het allem aal al lang verloren is een treffend voorbeeld is de uitspraak van Scott M cn e- aly, grote baas van het A m erikaanse com puterbedrijf SUN in 1999: You h a ve zero p r iv a c y a n yw a y - g e t o ver it! o f dat de huidige focus op terrorism ebestrijding geen ruim te laat v oor een redelijke discussie. E en positieve b oodschap over privacy g e baseerd op technische m ogelijkheden w ordt niet veel gehoord. Toch zullen we het ju ist van bew ust gekozen technische m aatregelen m oeten hebben als we op de langere term ijn enige vorm van privacy overeind w illen houden. D it inzicht, dat overigens 3Ook wel bekend als: Broer Koekeloer.

8 iv volstrekt niet nieuw is, ligt ten grondslag aan dit boekje. N u w orden er allerlei keuzes gem aakt m et betrekking tot de organisatie van de ICT-infrastructuur (rekening rijden, O V-chipkaart, biom etrisch paspoort, B urger Service N um m er, opslag verkeersgegevens) die om een zorgvuldige afw eging vragen, om te voorkom en dat we over een jaar o f tien, tw intig hoofdschuddend tegen elkaar zeggen: hoe hebben we het ooit zover kunnen laten kom en? Een belangrijk onderdeel van die afw egingen is hoe we om gaan m et identiteiten en persoonsgegevens. H ier kom t de m enselijke m aat naar boven. H et grote probleem is dat we in toenem ende m ate om ringd worden door allerlei com putersystem en die onze identiteit w illen o f m oeten kennen zonder dat wij er enige controle over hebben w at er vervolgens m et onze persoonsgegevens gedaan wordt. G evolgen daarvan zijn (1) een gevoel van vervreem ding, door onzekerheid over de eigen privacy en het soms vernederende karakter van controles4, (2) een afnam e van het vertrouw en in deze ICTinfrastructuur, en (3) niet-efficient gebruik van deze m iddelen (denk aan betalingen via internet). D e m enselijke m aat oplossing w aar hier op aangestuurd w ordt om vat een radicale decentralisatie van velerlei structuren en pro cessen zodat de m ens (als g e bruiker) zelf centraal kom t te staan in de autom atisering, en niet de ICT-processen o f proceseigenaren. U iteindelijk leidt dit, in het laatste hoofdstuk (21), tot een voorstel voor een tru sted p e rso n a l d ig ita l a ssista n t (TPDA) : een persoonlij ke handcom puter die de sluis vorm t tussen jo u en de ICT-system en die jou om ringen en de kluis waarm ee je allerlei persoonsgegevens z e lf kunt beheren. D it apparaatje is aan jo u persoonlijk gekoppeld via biom etrie (m et onboard verificatie) en m oet niet te vervalsen zijn. H et vorm t jo u w beheersm iddel voor jo u w persoonlijke gegevens, identiteiten en gebruiksbeslissingen (policies). Om vertrouw en in zulke TPDAs te hebben is een zo open m ogelijk ontwerp en realisatie vereist, m et open standaarden en open source software, zodat iedereen in principe kan (laten) controleren hoe deze kluis en sluis w erkt en w at hij doet. Pas nu com puterhardw are zo klein en goedkoop gew orden is behoort het tot de m o gelijkheden om de ideeen te gaan realiseren die in feite al langere tijd rondzw even in onderzoeksgem eenschappen. D it boekje beoogt deze ideeen voor een breder publiek uiteen te zetten, m et het uiteindelijke doel tot realisatie ervan te komen. N ederland heeft een lange en gewaardeerde traditie op het gebied van individualism e w aarin zeggenschap over anderen eigenlijk alleen in functionele zin geaccepteerd wordt. D aarom zou het niet vreem d zijn w anneer ju ist wij bij de uitvoering van de hier beschreven ideeen een vooraanstaande rol zouden spelen. D e politieke w ind van de laatste j a ren is erg gericht op individuele verantw oordelijkheid en keuzevrijheid v oor de burger/consum ent. In de sfeer van het beheer van gegevens is deze w ind echter nog niet doorgedrongen. D e klant m ag wel kiezen m aar niks beheren en w ordt ondertussen als dom num m er door het ene na het andere controlepoortje gejaagd. Op de achtergrond speelt bij deze ontw ikkelingen een politieke m achtsvraag. K rijgen grote organisaties 4De gedwongen afgifte van vingerafdrukken bij binnenkomst in de Verenigde Staten geeft bijvoorbeeld snel het onwelkome gevoel als crimineel behandeld te worden.

9 v zoals overheden en grote bedrijven nog m eer m acht over individuen, o f kiezen we er v oor (nu veel infrastructuur nog in opbouw is) om inform atie en m acht te decentraliseren om een redelijk m achtsevenw icht te behouden? Id e n tite itsfra u d e Sam en m et de hierboven genoem de voortschrijdende vastlegging van (persoons)gegevens zien we een nieuw e vorm van fraude ontstaan, nam elijk zogenaam de identiteitsfraude. Daarbij w orden de negatieve gevolgen van de ontw ikkelingen een concrete zorg voor individuen. E en onbenullig voorbeeld van zulke fraude is om bij een congres m et het naam kaartje van iem and anders rond te gaan lopen. Zoiets kan ernstiger gevolgen hebben in een kerncentrale. H et kom t steeds vaker voor dat een kw aadw illende bew ust de identiteit van iem and anders aanneem t om bijvoorbeeld betalingen via het web te doen, w aardoor de ander m et de problem en zit. Vaak is die ander trouw ens niet de enige m et problem en, zoals bijvoorbeeld bij de kerncentrale. Identiteitsfraude in elektronische vorm is een onderdeel van allerlei vorm en van cybercrim e, w aarin inm iddels m eer geld schijnt om te gaan dan in de drugshandel. In de context van identiteitsfraude zijn w ezenlijke vragen: hoe w eten we eigenlijk zeker m et w ie w e te doen hebben? En: hoe zeker m oeten w e dat überhaupt weten? Een dilem m a is o f het voor het bestrijden van identiteitsfraude nodig is om identiteiten beter bij te houden, o f ju ist niet: w anneer transacties identiteitsarm zijn kunnen er ook geen identiteiten bij gecom prom iteerd raken voor m isbruik. D e standaardreflex vergroot de identificeerbaarheid w ordt hier genuanceerd en besproken in het licht van bijbehorende risico s. A ls altern atief w ordt verk lein de identificeerbaarheid g e presenteerd, bijvoorbeeld v ia attributen en pseudoniem en. H et is vervelend m aar w e zullen m oeten leren ons beter bew ust te zijn van identiteiten, bijvoorbeeld w anneer we iem and anders op het web (in cyberspace) tegenkom en, en ons vaker a f te vragen: in w elke m ate w eet ik eigenlijk zeker m et wie ik hier te doen heb, en in welke m ate is dat echt nodig? M aar ook andersom is het verstandig je bij elk (elektronisch) contact a f te vragen: w at w eet de andere partij eigenlijk van mij, en in hoeverre zou van die kennis m isbruik gem aakt kunnen worden? Vaak blijkt dat allerlei transactie m ogelijk zijn op basis van attributen (eigenschappen) o f pseudoniem en zonder dat daar een persoonlijke identiteit aan te pas hoeft te komen. C o n tro le en p rofilering In sam enhang m et de genoem de afnam e van privacy en toenam e van identiteitsfraude is er nog een andere ontw ikkeling die een them a vorm t in dit boek, nam elijk pro filering. H et is een feit dat van ons allen steeds m eer digitale sporen geregistreerd en opgeslagen worden. Bew ustw ording van alle m oderne m onitoring van individueel gedrag kan leiden tot zelfcensuur o f tot schaam teloosheid. M isschien is deze laatste houding wel het beste voor de eigen geestelijke rust en w elbevinden, m aar ik verw acht niet dat veel m ensen die staat van onthechting daadw erkelijk bereiken. Z elfcensuur

10 vi heeft positieve en negatieve kanten. E r is niks m is m ee w anneer zelfcensuur een inidividu ertoe brengt zich aan de w et te houden. M aar zelfcensuur die de eigen individuele ontplooing (binnen de wet) in de weg staat zien we m eestal toch als negatief. Zulke censuur kan individuen hinderen in de eigen ontw ikkeling en creativiteit, w aar we uiteindelijke collectief nadelen van kunnen ondervinden: er w orden bijvoorbeeld m inder m ooie boeken geschreven o f m inder innovatieve technieken ontw ikkeld, leidend tot econom ische achterstand o f zelfs schade. Een recente trend is om de opgeslagen gegevens te gebruiken om profielen van m ensen te m aken, bijvoorbeeld als m ogelijke terrorist, op een schaal van 1 tot 100. Zulke profielen vorm en dan de basis voor zw arte lijsten, ( b la c k lists) zoals in de luchtvaart al gebruikelijk is. Profilering in de com m erciele w ereld is natuurlijk al w ijd verbreid. Z o is het gebruikelijk bij b ezo ek van de site van een online b o ekenw inkel zoals A m a zo n een aanbieding te krijgen op basis van eerder aankoop (o f klik) gedrag en natuurlijk ook op basis van de (stagnerende) voorraden van de boekw inkel. D it soort pogingen tot gerichte aanbiedingen op basis van profielen zijn relatief onschuldig. M aar steeds vaker gaat het ook om uitsluiting, waarbij iem and de toegang gew eigerd kan w orden tot een gebouw, een vlucht, o f dienst, zoals een hypotheek o f verzekering op basis van een virtuele identiteit die construeerd is uit gegevens in databanken. D eze ontw ikkelingen kunnen problem atisch zijn bijvoorbeeld w anneer de gegevens onjuist zijn o f w anneer de gehanteerde criteria dubieus (en niet expliciet) zijn. D eze nadruk op gebruik van IC T v oor controle en profilering leidt sluipenderwijs tot een sam enleving die we w aarschijnlijk niet willen, waarin voor individuele afw ijking van m eer o f m inder expliciete norm en geen plaats m eer is. W illen w e m et criteria als conform ism e en volgzaam heid de strijd aangaan m et India en China? Ook hier geldt dat de kracht (ook econom isch) van onze sam enleving ju ist ligt in het open karakter ervan, m et ruim te v oor individuele autonom ie, ontplooing, creativiteit en afwijking. D e huidige trend van om gaan m et veiligheids- en identiteits-issues leidt, enigszins gecharcheerd, to t een v eilig h eid s-co m m u n ism e waarbij de v erm eende v eilig h eid sb e langen van het collectief de individuele veiligheidsbelangen en daarvoor noodzakelijke privacy overstem m en. Individuen zijn num m ers, m et een chip in hun pas o f nek, en w orden uniform behandeld en continue gecontroleeerd. D it is vergelijkbaar m et econom isch com m unism e dat ook de (econom ische) belangen van het collectief boven die van het individue stelt, en daardoor op de langere term ijn geen levensvatbare strategie bleek te bieden. Bij deze ontw ikkelingen is het goed steeds vragen te stellen als: is het effectief, w at zijn de gevolgen, w illen w e dit, en w at zijn de risico s voor individuen? In dit boekje zal de nadruk op het laatste punt liggen. We krijgen te m aken m et nieuw e persoonlijke risico s die sam enhangen m et de steeds alom vattender ICT-infrastructuur, zoals bew ust o f onbewust lekken van gevoelige persoonsgegevens uit grote databanken, identiteitsfraude, en uitsluiting op basis van profilering. D eze risico s kunnen in gecom bineerde en daarm ee versterkte vorm optreden: w anneer slordig m et m ijn gegevens om gegaan w ordt kan iem and anders zich daarm ee als mij voordoen en zich m isdragen w aardoor

11 vii ik een b a d p ro file krijg en vervolgens zelf overal buitengesloten word. D eze risico s zijn niet slechts een persoonlijk m aar ook een m aatschappelijk probleem, vanw ege de resulterende ontsporing van het m aatschappelijke verkeer. D e noodzaak onze m aatschappij te bescherm en tegen interne en externe dreigingen m aakt een zekere m ate van m onitoring en controle noodzakelijk. H ier w ordt er echter voor gepleit deze m onitoring en controle vooral selectief te gebruiken, voor de b a d g u y s en niet voor de g o o d g u y s. D it selectieve gebruik kan op tw ee m anieren: vooraf op basis van een redelijk verm oeden, en achteraf als straf. O ok hier is een expliciete politieke keuze gewenst: m oet de overheid w erkelijk al haar onderdanen w antrouw end benaderen en tot transparantie dw ingen voor het geval dat, o f m oet de overheid haar burgers in principe m et vertrouw en tegem oet treden. In het tw eede geval m oeten de burgers ook de organisatorische en technische ruim te krijgen om hun eigen identiteiten en gegevens te beheren, tenzij. D eze laatste keuze getuigt van m eer respect voor de individuele autonom ie. Traditioneel w ordt vrijheid door filosofen niet gezien in passieve term en (zappen op de bank, consum eren zoals aangestuurd door reclam es) m aar als iets dat m ensen actief vorm m oeten geven in het zelf overstijgen van dierlijke verlangens en reflexen. M et de toenem ende autom atisering w ordt ook autonom ie iets dat steeds actiever vorm gegeven dient te worden, om dat zoveel handige en veilige gadgets en system en de zaken van ons overnemen. D e grote vraag w ordt dan o f we hierdoor w erkelijk geholpen worden en ons op de w ezenlijke zaken in ons leven kunnen richten o f dat we erdoor in een passieve roes terecht kom en en ju ist w einig m enselijks (of waardevols) m eer overhouden. U iteindelijk is dit een persoonlijke vraag: hoeveel extra m oeite w illen we doen, bijvoorbeeld om het beheer van eigen gegevens zelf in de hand te hebben, om op de langere term ijn niet op te gaan in een elektronisch sym biotisch panopticum. V eran tw o o rd in g en d a n k D e gedachtengang die in dit boekje uitgew erkt w ordt heeft zich de afgelopen jaren gevorm d op basis van de literatuur en van discussies m et collega s, vrienden en toehoorders (bij voordrachten) en andere geïnteresseerden. D it boekje is niet zodanig opgezet dat bij iedere gedachte de directe bron verm eld w ordt zo ik die al ken. M aar het m oge duidelijk zijn dat ik schatplichtig ben aan velen, die ik bij deze wil danken. E xpliciet wil ik echter M arcel Becker, Jaap-H enk H oepm an, R onald Leenes en Joke M ol noem en voor waardevolle com m entaar op een eerdere versie. D e verantw oordelijkheid voor deze presentatie, en voor de fouten daarin, ligt natuurlijk geheel bij de auteur. Tenslotte wil ik nog enige w oorden w eiden aan het open, gratis karakter van deze publicatie. Aanvankelijk, bij het schrijven van deze tekst, zat ik nog vast aan de traditionele gedachtengang dat een com m ercieel boekw erkje de beste uitingsvorm zou zijn. D aar is langzaam aan verandering in gekom en, enigszins geholpen door een afw ijzing van een uitgever. In het huidige internettijdperk kom t m in d sh a re voor m arketshare. De doelgroep w ordt het beste bereikt v ia een (aanvankelijk) g ratis product, waarbij even

12 viii tuele inkom sten pas later bij brede verspreiding via additionele diensten verkregen worden. Een goed voorbeeld is internettelefonie via het gratis program m a skype. N u heb ik niet de intentie o f de illusie dat dit geschrift m ijn m ateriele rijkdom w ezenlijk zal vergroten5. H et onderw erp leent zich nu eenm aal uitstekend voor m oderne, gratis verspreiding v ia internet, waarbij optim aal gebruik gem aak t w ordt van de b estaan de individuele autonom ie: iedereen is zijn eigen uitgever. O ok heeft de verspreiging in elektronische vorm praktische voordelen: er kan m ak k elijk in het docum ent g e zocht w orden (daarom ontbreekt een index) en de erin opgenom en w eblinks (URLs) zijn klikbaar. M et deze vrije beschikbaarstelling hoop ik zo veel m ogelijk lezers te bereiken en discussie in gang te zetten (en verbeteringen snel te kunnen opnemen). Tegelijkertijd neem ik voor lief dat deze vooralsnog experim entele verspreidingsw ijze w aarschijnlijk enige afbreuk zal doen aan de status van het werk. H et gaat m e echter vooral om de inhoud. Geheel regelloos is deze publicatie echter niet. G ebruiksrechten zijn vastgelegd via de C reative C om m ons6, waarbij het iedereen vrijstaat dit w erk (in z n geheel) te kopieeren en te verspreiden (of te h osten) voor niet-com m erciele doeleinden, m aar waarbij verandering o f bew erking (bijvoorbeeld vertaling) niet is toegestaan. O ok is dit geschrift geregistreerd via een ISB N num m er en gedeponeerd bij de K oninklijke B ibliotheek in D en Haag. H et is dan ook bedoeld als m eer dan een spontane blog. Voor eventuele verw ijzingen suggereer ik (een variatie op) het form aat: B. Jacobs, D e M enselijke M a a t in IC T, versie??, jaar??. B eschikbaar via www. c s. r u. n l / B. J a c o b s /M M /. waarbij de vraagtekens?? nader ingevuld m oeten worden. H et eerste publieke versienum m er is 1.0, van januari Serieuze reacties zijn w elkom op het em ailadres B. J a c o b c s. r u. n l. N ijm egen, Januari Enige indirecte extra materiele opbrengst is ook hier mogelijk, bijvoorbeeld in de vorm van boekenbonnen, flessen drank of etentjes bij hieruit voortvloeiende lezingen. Algemener zou mijn marketshare in het maatschappelijke debat (of in het onderwijs) erdoor toe kunnen nemen, mogelijk meer dan via een beperkte commerciele oplage. 6De licentie is Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken, zie h t t p : / / c r e a tiv e c o m m o n s. o r g / l i c e n s e s / b y - n c - n d / 2. 5 / d e e d. n l.

13 Inhoudsopgave V oorw oord i I Introductie 1 1 De ta a l 3 2 De v e ra n d e rin g 9 3 De keuzes 13 II Identiteit 17 4 Id en tificatie en a u th e n tic a tie 19 5 W ie ben ik? 25 6 R ollen en p riv acy 29 III Beheer van Identiteiten 33 7 V ersleuteling 35 8 D igitale h an d te k e n in g e n 39 9 Id e n tite itsfra u d e en a ttrib u u tfra u d e B onnetjes, zegeltjes en b o n u sp u n te n Id en tite ite n en a ttrib u te n G egevens en policies 57

14 13 Biometrie en identiteitsdocumenten R F ID s 67 IV De overheid Big B ro th e r en S oft S iste r D a ta b a n k e n en p ro filerin g D ra a g v la k In fo rm a tie en m a c h t 91 V Hoe verder? H oeveel m oeite w illen w e doen? R ic h tlijn en E igen kluis & sluis 107 L ite ra tu u r 115

15 Deel I Introductie

16

17 Hoofdstuk 1 De taal D e wereld is veranderd sinds 9/11, de korte aanduiding voor de aanslagen in A m erika van 11 septem ber E r is internationaal veel m eer aandacht gekom en voor veiligheid en terrorism e. V anzelfsprekendheden zijn verdw enen en het onderlinge w antrouwen is toegenom en. N ieuw e w etten zijn aangenom en om de opsporingsdiensten m eer arm slag te geven en om onze w esterse m aatschappijen beter te bescherm en. Daarbij is het kennen en controleren van individuen (m et nam e reizigers) belangrijker geworden, m et het gerechtvaardigde doel om m ogelijk kw aadw illenden in een vroeg stadium te herkennen, en om uitvoering van hun plannen te verhinderen. H et politieke taalgebruik (discours) is ook veranderd, m et ferm heid als populaire houding. H ieronder zullen een aantal van de cliches uit dit nieuw e taalgebruik besproken worden. Ze zijn niet allem aal volstrekt nieuw, m aar hebben sinds 9/11 wel een nieuw e lading gekregen. E r zullen daarbij een aantal vragen opgeworpen w orden die sturend zullen zijn voor de rest van dit boek. W ie niets te v e rb e rg e n heeft, heeft ook niets te vrezen D eze uitspraak is populair in politiekringen. D e m eest voor de handliggende lezing van de uitspraak is nam elijk: w ie niets te verbergen heeft vo o r de p o litie, heeft ook niets te vrezen van de p o litie. Eraan ten grondslag ligt een n aïef vertrouw en in de voordelen van transparantie. W anneer alles over m ensen bekend is hoeven ze ook niets te vrezen van de politie. O ok is hier sprake van groot vertrouw en in deugdelijkheid van beheer, nam elijk dat de politie al de beschikbare inform atie over individuen streng m aar rechtvaardig zal behandelen. Bew ust lekken, slordigheid, om koping, m isbruik van gegevens o f verandering van regim e w orden buiten beschouw ing gelaten. G ekoppeld aan deze uitspraak kom t vaak de claim: Ik heb niks te verbergen!. M ijn favoriete reactie daarop is een rechtstreekse vraag: OK, vertel dan m aar eens w anneer je voor het laatst echt te veel gedronken hebt. O f w anneer je voor het laatst gem asturbeerd hebt? Soms kom t er dan een schaam teloos antwoord, m aar m eestal is de reactie dat het daar niet over gaat. M aar w aar gaat het dan w el over? W elke zaken zouden w e w el, en w elke zouden w e niet hoeven te verbergen om niks te vrezen te

18 4 Deel I hebben? D it is een fundam entele vraag die nog vaak zal terugkom en. In dit stadium kunnen we opm erken dat de m eesten van ons de volstrekt schaam teloze enkeling daargelaten terecht zaken voor zichzelf w illen houden. P riv acy is de schuilp laats v an h et k w aad D eze uitspraak sluit nauw aan bij de vorige. D e onderliggende gedachte lijkt ook hier te zijn dat datgene w at onder het m om van privacy verborgen gehouden w ordt de basis vorm t voor allerlei ongewenste activiteiten. D it is een opm erkelijk negatieve interpretatie van privacy. M en zou m isschien wel net zo goed de tegenovergestelde uitspraak kunnen verdedigen: privacy is de bron van al het goede. W aarom hebben we daar geen oog m eer voor? W at is eigenlijk de rol van privacy? H et m inste dat nu gezegd kan w orden is dat de negatieve interpretatie botst m et de huidige wetgeving, waarbij het belang van privacy niet alleen in de grondw et staat (artikel 10: Ieder heeft, behoudens bij o f krachtens de w et te stellen beperkingen, recht op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer ), m aar natuurlijk ten grondslag ligt aan de uitgebreide W et B escherm ing Persoonsgegevens (W bp). W e m oeten priv acy opofferen v oor veiligheid O ok deze uitspraak past in de bovenstaande lijn: indien privacy afgeschaft w ordt kunnen er onder dat m om geen kw aadaardigheden m eer stiekem uitgedokterd w orden zodat de politie m eer inform atie bezit en effectiever op kan treden, w aardoor de veiligheid toeneem t. Een goede vraag is echter: veiligheid voor w ie? H et lijkt te gaan om publieke veiligheid, v oor ons allem aal. Je kunt je echter terech t afvragen o f individuele veiligheid wel gebaat is bij het opheffen van privacy. Te denken valt aan vrouw en in een blijf-van-m ijn-lijf-huis. H un persoonlijke veiligheid is vaak ju ist afhankelijk van het verborgen houden van hun precieze verblijfplaats. H et is niet m oeilijk m eer van zulke voorbeelden te geven w aaruit blijkt dat privacy ju ist essentieel is voor persoonlijke veiligheid. Te denken valt aan politici, die het risico lopen door burgers al te assertief benaderd te worden, bijvoorbeeld m et kogelbrieven1. M ensen hech ten n iet (m e e r) a a n priv acy D eze uitspraak lijkt gegrond: de beste m anier om aan persoonlijke gegevens (over in kom en, aard van het werk, gezinssam enstelling, bestedingspatronen, voorkeuren etc.) te kom en is om een prijsvraag uit te schrijven waarbij deelnam e vereist dat een lijst persoonlijke vragen beantw oord wordt. Zelfs voor de geringste kans op de onbenulligste prijs zijn veel m ensen bereid allerlei intiem e details te openbaren. D aarnaast levert 1In november 2006 verschenen luchtfoto s uit Google Earth van de huizen van verschillende Nederlandse politici kortstondig op de website www. c a s a b o b o. n l die inmiddels een geheel andere rol heeft. Die foto s zijn echter zeer snel weer weggehaald, ter bescherming van de privacy en/of persoonlijke veiligheid van betrokkenen.

19 1. De taal 5 de invoering van privacybeperkende m aatregelen in het k ad er van terrorism ebestrijding over het algem een w einig protest op. O ok zien w e een generatie van jongeren die enthousiast persoonlijke profielen op het w eb publiceert, bijvoorbeeld op v riendensites zoals h iv e s o f m yspace. Inm iddels w ordt daar niet alleen door de politie dankbaar gebruik van gem aakt bij het opsporingswerk, m aar ook door w erkgevers bij de selectie van sollicitanten. Stoer doen over het eigen innam everm ogen (o f andere capaciteiten) kan dan vergaande gevolgen hebben. Is het inderdaad zo simpel dat m en niet m eer om privacy geeft? Een feit is dat bew ust om gaan m et je persoonlijke gegevens en nagaan w at anderen er allem aal m ee doen een dagtaak gew orden is. Vaak worden details ook niet bekend gem aakt. W ie w eet w at A lbert H eijn precies doet m et de gegevens over het koopgedrag van klanten die via de bonuskaart verzam eld worden? En aan wie zulke gegevens beschikbaar gesteld w orden?2 D e W et B escherm ing Persoonsgegevens (W bp) stelt eisen aan de om gang m et zulke gegevens, en geeft recht op inzage en correctie. M aar dat recht heeft m eer te m aken m et principes dan m et de praktijk. Bew aking van de eigen privacy is lastig, en w ordt ons ook niet m akkelijk gemaakt. W anneer telefoons gewoon tw ee belknoppen hadden een voor bellen m et privacy en de andere voor bellen zonder privacy lijkt mij dat de m eeste m ensen eenvoudigweg voor privacy zouden kiezen3. W aarom is onze infrastructuur niet op een zodanige w ijze ingericht? M oeten we over die inrichting niet beter nadenken, en de keuzes die nu gem aakt w orden niet openlijker bespreken? D eze tekst wil daartoe bijdragen. O ndanks dat het steeds lastiger w ordt om prive gegevens te beheren m een ik dat m ensen vanzelfsprekende (en gerechtvaardigde) verw achtingen hebben m et betrek king tot privacy net zoals m en er vanuit gaat dat briefverkeer geheim is. E r is nog steeds grote terughoudendheid in het zom aar verstrekken v a n eigen m edische gegevens. E n van de gezondheidszorg w ordt verw acht dat m en zorgvuldig m et zulke gegevens omgaat. Ook lijken veel m ensen hun financiele gegevens als zeer persoonlijk te beschouw en. En beleving van geloof o f sexualiteit behoort voor de m eesten van ons tot de intiem e persoonlijke levenssfeer w aar w einig anderen iets m ee te m aken hebben. N aast een zekere slordigheid zien we bij de jongere generatie ook een grotere bew ustheid van (elektronische) identiteiten, en een soepelere om gang daarm ee. Excessen daargelaten w eten de m eeste jongeren zeer goed dat enkel een naam geen enkele betekenis heeft op M SN, en dat com m unicatie m et onbekenden risico s m et zich m eebrengt (bijvoorbeeld op chantage). Een ander voorbeeld: ik neem m ijn m obiele telefoon nog steeds op m et de traditionele begroeting hallo, m et B art Jacobs. Ik zie jongeren om 2Op de website www. a l b e r t. n l kun je op basis van een bonuskaartnummer de bijbehorende aankopen van de maand daarvoor bekijken. Wanneer je dat van huis uit doet met je eigen bonuskaartnummer schenk je Albert Heijn ook nog je IP-adres tenminste, wanneer je de herkomst van je webverzoek niet afschermt via een anonymizer zoals Tor. Wanneer Albert Heijn dan met je internet provider om de tafel zou gaan zitten kunnen ze gezamelijk een nog uitgebreider profiel van je maken: niet alleen van je eetgedrag maar ook van je surfgedrag. 3Het zou ook interessant zijn om te weten hoe vaak mensen op de privacy belknop zouden drukken als de kosten zeg een cent per minuut hoger zouden zijn.

20 6 Deel I mij heen die honderden num m ers in hun telefoonlijst hebben en alleen opnem en w anneer de beller op die eigen lijst voorkom t, en dan m et een m oderne begroeting als hoi Sophie, hoe is het?. D it geeft een zorgvuldige afscherm ing en effectieve bescherm ing tegen spam telefoontjes o f andere vorm en van last. D e aanstorm ende generatie is gewend zichzelf centraal te plaatsen en verw acht dat ICT hen daarbij ondersteunt. Daarbij gaan ze soepel en ongrijpbaar om m et identiteiten: hier heb je een SIM m et nog 20 Euro beltegoed; dan staan w e kiet!. Ied e re en m o et in de c e n trale d a ta b a n k Om m ensen beter in de gaten te kunnen houden m oet je in staat zijn ze te herkennen, bijvoorbeeld op een film pje van een surveillancecam era, in een afgeluisterd telefoongesprek, o f aan de hand van nagelaten sporen. Terroristen zijn enge onbekenden. H et klinkt dan aantrekkelijk om een grote databank op te zetten w aar iedereen in zit inclusief de terroristen. Vervolgens lijkt het probleem een stuk m akkelijker, om dat we de terroristen alleen nog m aar hoeven te herkennen in die databank. D aarvoor m oet dan zogenaam de slim m e software zorgen. H elaas w erkt het niet zo. Terroristen doen juist hun best om niet herkenbaar te zijn en niet op te vallen. G roots opgezette m iljardenverslindende projecten zoals het A m e rikaanse U S Visit program m a, waarbij van alle buitenlanders die de VS binnenkom en een foto en vingerafdrukken worden afgenom en, hebben (zover publiekelijk bekend) er slechts toe geleid dat enkele dom m e crim inelen als kleine visjes gevangen werden. H et zou w ellicht effectiever zijn om al dat geld in traditionele m isdaadbestrijding te investeren. N iem an d heeft iets te v rezen v an c o rre c te identificatie Ten grondslag aan de roep om centrale databanken ligt een gevoel dat burgers onvoldoende bekend zijn bij de overheid, en in het bijzonder bij de instanties die zich m et opsporing en verstoring bezig houden. D it gevoel krijgt som s de m eer radicale uiting in de roep om iedereen een chip in de nek te schieten. Daarbij w ordt w aarschijnlijk gedacht aan een zogenaam de RFID -chip die op afstand uitleesbaar is en bij ieder individu een uniek num m er weergeeft, zoals bijvoorbeeld het B urger Service N um m er (BSN). D at kan nog handig zijn ook: als je bij een loket kom t zien ze m eteen w ie je bent, en verschijnt je dossier op het scherm. In iets gem atigder vorm zijn er vergelijkbare plannen om allerlei objecten van R FID -chips te voorzien, van kleding en pakjes scheerm esje in de winkel tot fietsen en num m erplaten van auto s. Z elden w ordt er daarbij stilgestaan bij de risico s die zo n eenvoudige identificeerbaarheid voor individuen m et zich m eebrengt. Een heethoofd die het op een locale wethouder, een kam erlid, een ondernem er, o f een m inister gem unt heeft kan eerst een keer onopvallend langs deze persoon lopen om zijn o f haar unieke num m er te scannen. Vervolgens kunnen een aantal autom atische bom m en geplaatst worden op locaties w aar het beoogde slachtoffer wel eens voorbij komt. D ie bom m en zijn zodanig selec-

21 1. De taal 7 tie f afgesteld dat ze alleen exploderen w anneer ze het num m er van de gescande chip voorbij zien komen. E r is achteraf geen spoor van de dader. We kunnen er gerust van uitgaan dat afrekeningen in het crim inele circuit (o f daarbuiten) een groter high-tech gehalte krijgen en dat ook kw aadw illenden dankbaar gebruik zullen m aken van deze identificatiem ogelijkheden: de RFID -chip in een num m erplaat van de auto van het slachtoffer activeert de bom. M o g elijk pas w anneer dat soort aanslagen echt p laatsvinden zien w e de risico s van de ondoordachte roep om universele herkenbaarheid. M isschien m oeten we nu alvast wat beter nadenken. H et bureaucratische ideaal van volledige controle bedoeld om risico s uit te bannen draagt eigen risico s in zich. Een zekere m ate van ongrijpbaarheid is niet alleen w enselijk m aar ook nodig. B eter tien m ensen onschuld ig in de cel, d a n een te rro ris t die v rij ro n d lo o p t D e achterliggende idee bij deze uitspraak lijkt te zijn dat m en het bij terrorism ebestrijding niet zo nauw m oet nemen. M en m oet breed inzetten, niet al te zorgvuldig zijn, en co lla tera l d am age als noodzakelijk accepteren. D e focus enkel op de bad guys lukt niet, w aar de good guys m aar onder m oeten lijden. D it w ordt gepresenteerd als een prijs die m aar geaccepteerd m oet worden. Als jij toevallig een van die onschuldigen in de cel bent heb je vette pech. D eze uitspraak appelleert op een gevaarlijke m anier aan onderbuikgevoelens en gaat ju ist tegen onze rechtstaat in die op het om gekeerde idee van b eyond rea so n a b le d o u b t gebaseerd is: niem and is schuldig tenzij expliciet bew ezen voor een rechter, waarbij m en vrijuit gaat in geval van twijfel. D e uitspraak suggereert dat w e de norm en voor bew ijsvoering m oeten aanpassen, en bij terrorism ebestrijding ook tot opsluiting m oeten overgaan bij tw ijfelachtig bew ijs. Op de achtergrond speelt een geleidelijke m aar fundam entele verschuiving. Traditioneel is het zo d a tje eerst als verdachte aangem erkt dient te w orden (op basis van een redelijk verm oeden) voordat jouw fundam entele rechten geschonden m ogen worden in een opsporingsonderzoek, bijvoorbeeld v ia huiszoeking o f tappen van telefo o n g e sprekken. H ierbij gaat het dus om eerst selecteren (van de verdachte) en dan pas verzam elen. M et m oderne technieken w ordt het steeds eenvoudiger en gew oner om deze volgorde om te draaien: eerst over iedereen m et een sleep n et inform atie v erzam elen, en vervolgens pas selecteren van w ie de inform atie gebruikt wordt. D it ziet m en duidelijk bij het E uropese voornem en to t opslag verkeersgegevens, waarbij het internetgebruik en belgedrag van alle 500 m iljoen Europeanen voor langere tijd opgeslagen dient te worden. We zijn allem aal bad guys geworden. W il jij d a n v e ra n tw o o rd e lijk zijn v o o r de volgende te rro ristisch e aan slag? D eze uitspraak is natuurlijk de m eest effectieve m anier om iedere rationele discussie om zeep te helpen. D it boek beoogt echter om zo n teloorgang nog even uit te stellen. H et wil de (vooral) technische m ogelijkheden verkennen om de fundam enten van onze rechtstaat te verdedigen en m ogelijk zelfs te versterken, waarbij zorgvuldigheid

22 8 Deel I en aandacht voor individuen centraal staan. D e achterliggende gedachte is dat de u itdaging van terroristen om onze eigen op individuele autonom ie gerichte norm en en w aarden te onderm ijnen beter bestreden kan worden via verdediging en versterking dan via afbraak van de rechtstaat. We laten ons toch niet door terroristen voor hun karretje spannen, zodat ze kunnen zeggen: zie je w el hoe verdorven w esterse m aatschappijen m et hun eigen burgers om gaan? Terroristen dagen ons im m ers uit ju ist die w aarden te onderm ijnen waarvan w e het hardst roepen dat w e ze verdedigen. Laten we ze dan ook verdedigen!

23 Hoofdstuk 2 De verandering M ijn studietijd viel in het begin van de jaren tachtig. D e sfeer w as grauw en grimmig. L ubbers w as begonnen aan zijn zakelijke saneringsbeleid en kernw apens en kruisraketten dom ineerden de nationale en internationale politiek. Ik had het idee in een lege periode te leven: de roerige jaren zestig waren echt voorbij, de generatiekloof w as niet diep meer, en schokkende o f inspirerende technologische ontw ikkelingen w aren er ook niet. D e studiedruk was in die periode niet zo hoog, en ook de studiefinanciering was relatief com fortabel. Ik heb in die periode braaf gestudeerd (w iskunde en filosofie), m aar ook gereisd: goedkoop, vaak liftend, onbevangen en open voor nieuw e indrukken en perspectieven. H ieronder volgen tw ee korte verslagen van zulke reizen, bedoeld als illustratie van w at voor mij w ezenlijke indrukken zijn geweest, en tegelijkertijd als achtergrond om aan te geven w at er gaandew eg veranderd is. M ijn vader kw am uit een goed katholiek gezin, vanw aaruit een van de zoons het klooster inging. D eze heeroom is in de m issie terechtgekom en, en wel in Pakistan. Toen ik hem in N ederland een keer ontm oette nodigde hij m e uit voor een bezoek. Ik heb hem inderdaad bezocht, samen m et een goede studievriend. We zijn drie m aanden weg geweest, waarvan uiteindelijk slechts drie weken in Pakistan, en de rest van de tijd in India. We kw am en er snel achter dat in Pakistan zo n beetje al het leuke en aangenam e verboden was. Ik herinner m e dat er in die tijd ophef in de Pakistaanse pers w as om dat een o f andere Engelse cricketer over het land had gezegd: y o u w ouldn t s e n d y o u r m o th e r in la w there. India w as aangenam er en letterlijk veel kleurrijker. H et land was nog econom isch gesloten, en vol m et am bassadors en riksja s. We hebben een klassieke tour afgelegd langs Bom bay, Goa, M angalore, Varanasi, Agra, Delhi en Jaipur. We reisden m et rugzak, in ram m elende bussen (bij drukte door het raam naar binnen) en vooral veel treinen (derde klas, eindeloos traag, m aar steeds vol verrassingen). We waren in die tijd echt weg: onbereikbaar en ontraceerbaar. We hebben niet gebeld m et fam ilie o f vrienden, m aar stuurden wel een paar kaarten en brieven. Ver- zendtijd (o f aankom st überhaupt) w as onvoorspelbaar. A ndersom hebben we een aan

24 10 Deel I tal brieven gekregen via p o ste restante. H et is nu bijna niet m eer uit te leggen w at dat inhield: in N ederland w erd de b rief verzonden m et als bestem m ing bijvoorbeeld: B art Jacobs, Central Post Office, N ew Delhi, Poste R estante. D e b rief w erd dan bij aankom st een tijdje bew aard op het postkantoor in Delhi totdat ik hem op kw am halen. We hebben op zo n m anier inderdaad een aantal keer post gehad, m aar naar later bleek, ook enkele brieven gemist. M isschien liggen ze nog ergens te wachten. D e N R C -colum nist Frits Abraham s beschreef in novem ber 2003 dat zijn dochter na haar eindexam en een grote reis door Zuid-O ost A zie maakte. Ongeveer iedere dag schreef ze een vanuit een internetcafe over haar ervaringen. A braham s vergeleek dit regelm atige contact m et de onbereikbaarheid van vroegere reizen. Hij beschreef de huidige situatie als een gem engd genoegen, om dat de achterblijvende ouders m achteloos m eekeken bij alles w at niet goed ging o f niet goed dreigde te gaan. H et is m e er niet om te doen om het een o f het ander beter o f slechter te noemen. M aar wel om het benoem en van de ervaring van volledig los zijn van bestaande verbanden, en de daarbij horende vorm en van controle, m onitoring, steun en raad. H et is zo volledig anders dan de huidige situatie waarin de m eesten van ons altijd bereikbaar w illen o f m oeten zijn, en w aarin bijna al onze handelingen elektronisch traceerbaar zijn betalingen, telefoontjes, , websurfing, (digitaal) TV-kijken, reizen (via OVchip o f surveillance cam era s) en w aarin w e uit veiligheidsoverw egingen ook steeds nadrukkelijker in de gaten gehouden worden. D e privacy en anonim iteit die hoorde bij de toenm alige reis naar het subcontinent is eigenlijk niet m eer realiseerbaar. D estijds w as ik m e er absoluut niet van bew ust dat die ervaring van vrijheid en ongebondenheid zo bijzonder zou blijken te zijn. Verbondenheid m et eigen cultuur en m et naasten is belangrijk. Daarbij is het m een ik ook w aardevol om a f en toe los te kunnen zijn. N u en in de toekom st betekent dat om a f en toe alle sensors los te kunnen trekken, om even rustig na te kunnen denken, net teveel te drinken, te m asturberen, o f gewoon een potje te kunnen janken. M aar, zeggen de w antrouw ende hardliners dan, hoe w eten we als de sensors los zijn o f u wel echt een potje zit te janken en niet stiekem een terroristische aanslag aan het voorbereiden bent. M isschien m oeten w e uw activiteiten toch m aar blijven registreren! H oe ver w illen we het hierin laten kom en? A ndere reizen, m aar m et dezelfde studievriend, leidden n a a r W est en O ost B erlijn. D at was ruim voor 1989 en de a n tifa sch istisch er S ch u tzw a ll stond nog stevig overeind. We hebben steeds gelift, waarbij vooral het laatste stuk van de reis avontuurlijk was: de ongeveer 200 kilom eter over de Transitstraße door het com m unistische O ost-d uitsland van nabij H annover naar W est-berlijn. Je m oest dan een lift zien te krijgen, w ant onderw eg uitstappen was verboden. Je m oest die afstand sowieso in een paar uur afleggen, w ant anders kwam je in de problem en. D at w erd allemaal bijgehouden. In feite was het nooit m oeilijk om op die snelweg een lift te krijgen w ant m ensen reisden daar niet graag alleen vooral vrouw en niet. D e doorgangen door de m uur (bij H elm stedt-m arienborn en bij D reilinden) waren indrukw ekkend. D e sfeer w as m ilitairistisch en dreigend, en de controles w aren aggressief en intim iderend.