PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. Please be advised that this information was generated on and may be subject to change.

2 (414) 46 Gemeenteopbouw in de spiegel van de diakonie T. van den Hoogen en P. van Gerven H et K oninkrijk G ods bestaat nu eenmaal niet in woorden, maar in kracht (I Kor. 4:20) D e inzam elacties v o o r h o n g eren d R o em enië en voor de m ensen in de koude w inter van R u sland w aren n et a ch ter de rug. K erkelijke h u lp o r g anisaties sto n d e n v o o r een m oeilijk p ro b leem. H oe krijg je dén aandacht en h u lp g o ed eren v o o r een tw eede actie v o o r hongeren d A frika? H e t succesvol o rg aniseren van dergelijke acties is inm iddels een vak a p a rt. A an d ac h t krijgen via de m assam edia en het kiezen van een geschikt m o m ent m aken d aarv an deel uit. D e w o o rd v o erd er van de kerkelijke hulp o rg an isaties was zich d aarv an terd e g e bew ust, to en hij aan k o n d ig d e dat h e t n a tu u rlijk n iet aan g aat d e ene ellendige situatie m et de an d ere te vergelijken en d a t m en n u de actie voor A frik a enige tijd wilde uitstellen. Intussen w as dit e en schoolv o o rb eeld gew orden van h e t probleem w aarop deze bijdrage wil in g aan. O ntegenzeggelijk is de actie voor A frik a bij de k erk elijk e h u lp o rganisaties een uiting van h u n christelijke engagem ent in de strijd tegen h onger en arm o ede. M aar zij d ien en in hun activ iteiten dezelfde v akkennis te b ezitten en to e te p assen als an d ere o rg anisato ren van derg elijk e initiatieven. W ie sp reek t e r dan nog - m et P aulus - van d e d u n am is van h e t K oninkrijk G ods als d rijfv e er van hun doen en late n? D at ook vanuit de k erk en hulp geboden w o rd t, zal geen w eldenkend m en s bek ritiseren ; w ellicht zullen velen zelfs e rk en n en dat de hulp vanuit de k erk en n iet zeld en pioniersw erk is. M aar w ordt d aarin dan tev en s de G eest h e rk en d? M en kan gem akkelijk e rk en n en dat m ensen in k erk elijk e h u lp o rganisaties g eïnspireerd zijn d o o r het E v an g elie van gerechtig h eid en liefde. M aar im pliceert d at iets voor de o rg anisatie van de hulp o f v o o r h e t effect van de hulp? H e t doel van deze bijdrage is beslist niet om een verm anen d e toon aan te slaan jegens al die m en sen die zich zo h ard in zetten voor h e t dien stb esto o n aan anderen die h o n g er en arm o ede lijden. H oew el de zinsnede van P a u lu s b rie f aan de K o rin tiërs wel in een k a d er van verm aning sta at, halen w e deze a an vanw ege h et uitgangspunt dat Paulus in zijn v erm aning verm eldt: de v eran tw oordelijkheid van de g em een te, n a ar binnen en n a a r b u ite n, o n tstaat uit de ervaring van de k rach t van h et K o n in k rijk. E n d a t beginsel g eeft ons n og steeds te d enken, ook in een volledig a n d ere context d an w aarin Paulus dit

3 1 (415) 47 beginsel fo rm u leerd e. D e context w aaro v er h et nü gaat, w ordt bepaald d o o r de vraag ho e in de o rg anisatie en ontw ikkeling van de diakonale v eran tw o o rd elijk h eid van de g em een te, m et n am e op m icro- en m esoniveau, de k rach t van h e t K onin k rijk ' zichtb aar k a n w o rd en als uitgangsp u n t van de o p b o u w van de g em een te. W e vatten deze vraag op vanuit een praktisch-theologisch p erspectief. H oe kan het g eorg an iseerd e, hulp v erlen ende h andelen vanuit of vanw ege de k e rk en (vgl. S eib ert, 1983, 13) zodanig w o rd en u itg edru k t in om gangsvorm en en instituties, d a t in d a t h a n d elen de k rach t van h et K o n in k rijk w eer z ichtb aar kan w o rd en? N u vindt in onze sam enleving deze diak o n ie p laats binnen h e t k a d e r van een verzo rg in g sstaat en de d aarm ee sam enhangende arbeidsverdeling tussen allerlei m aatsch ap pelijke hulpverlenende organisaties. V anuit dat gegeven ontstaat h et volgende probleem : is de hulpverlening vanuit de kerken n iet vaak een spiegel van de hulpverlening door (andere) m aatschappelijke organisaties? D at is een probleem voor zover in de diakonale arbeid v anuit of vanw ege de k erk als gem eente van G od ook een spiegel gevonden zou dienen te w orden van de kracht van het K oninkrijk. In zoverre de diakonale arbeid alleen m aar een spiegel is van de m aatschappelijke hulpverlening, kom t de zending van de k erk, nam elijk om de kracht van het K oninkrijk bekend te m aken en aanw ezig te stellen, in de knel. D e spiegelbeeldige v erhouding tussen diakonale arbeid en m aatschappelijke hulpverlening is overigens géén probleem voor zover de kerk een gem eente van G od in onze sam enleving wil w orden en derhalve niet het isolem ent zoekt m aar intensieve sam enw erking m et bondgenoten als het gaat om hulpverlening. W e zullen h e t probleem zelf eerst verder analyseren. D aarbij zullen we h et begrip handelingsstijl voorstellen (1). D an zullen we een aantal aspecten van het diakonale handelen ordenen (2) en analyseren (3) in het licht van de handelingsstijl. T en slotte zullen we ingaan op de vragen of en hoe vanuit de gem eente een handelingsstijl kan w orden georganiseerd o f geleerd (4). 1. De kerk als spiegel van de samenleving? R eeds in 1969 stelde O liver W hitley de vraag aan de orde: the church, m irror o r w indow? Is de kerk slechts een spiegel die w eerkaatst w at e r in de sam enleving leeft, o f biedt ze een p a n o ram a op veel m éér, een uitzicht, een v enster op bevrijding? D eze vraag willen we h ier toepassen op de problem en van het diako-

4 (416) 48 naai h andelen. V orm t dit in alle opzichten een w eerspiegeling van de m anier w aarop m ensen in onze sam enleving de behoefte aan hulp en de nood aan o ndersteuning van anderen w aarnem en? O f biedt de diakonie een v enster op bevrijding, in de zin van: d e k racht van het K oninkrijk? D at is niet enkel een kw estie van interpretatie. E en voorbeeld m oge verduidelijken hoe com plex de vraag eigenlijk is. In een m iddelgrote stad in Z uid -L im b u rg is een klein b ed rijf failliet gegaan en de w erk n em ers zijn op stra a t gezet. In de p laatselijke k ra n t klaagt de p a sto o r in n iet m is te verstan e bew o o rd in g en de gang van zaken a an en n eem t hij h e t op v o o r d e ged u p eerd e w erk n em ers. D e regio n ale aalm o ezen ier voor sociale a rb e id krijgt als com m entaar van een aan tal m ensen: de p a sto o r d o e t tenm inste iets! Jullie p raten alleen m aar. N u is de p a sto o r een d u idelijk v o o rstander van een ecclesiocentrisch p asto raal beleid. Hij sta a t b eken d als iem and die d e kerkelijkin stitu tio n ele id en tite it van de geloofsgem eenschap sterk b en ad ru k t, m aar tegelijk als iem and d ie n iet schro o m t om ook m et veel p erso o n lijke inzet m ensen in nood bij te staan. D e aalm o ezen ier d aarentegen is iem and die e en veel o p e n er vorm van kerk o p b o u w v o o rstaat, veel ruim te b ied t v o o r in itiatiev en van o n d e ro p ' en m et n am e de dialoog en sam enw erking m et allerlei an d ere organisaties b eklem to o n t. Z ijn functie b ren g t m ee d a t hij in tal van o v erlegsitu aties zit en dus veel verg ad ert. V andaar: d e p a sto o r d o e t ten m in ste iets, en jullie praten alleen m aar. M en k an zich afvragen w at e r m et een dergelijke uitspraak eigenlijk gezegd w ordt. H e t voorbeeld w ordt hier gegeven vanw ege h et b ee ld van diakonaal handelen dat in het geding is. H et gaat nu niet om het vaak gem aakte onderscheid tussen charitas en zorg om de structuren. H ier is iets anders in het geding. D e p astoor in kw estie is h erk enbaar als iem and die de eigen identiteit van de kerk (liturgie; am btelijke structuur; m orele opvattingen enz.) duidelijk uitdraagt op een m anier die herkenbare grenzen aanbrengt tussen b in n en en b u ite n, tussen k e rk en sam enleving. D aa r hoort in zijn opvatting een sterke charitatieve inzet bij. In zijn persoon en handelen m arkeert hij die grenzen, ook w anneer hij hulp verleent aan m ensen in nood, of - zoals in h e t voorbeeld - steun geeft aan m ensen die in de k n el zitten. D e aalm oezenier relativeert de grenzen tussen b in n en en b u ite n, b en a d ru k t dat e r veel gem eenschappelijks is in zijn w erk en d at van functionarissen uit andere organisaties, d at de inspiratie van w aaruit m en w erkt welisw aar k an verschillen, m a ar d a t dit vooral in het licht van

5 een gezam enlijk hum aniteitsideaal geplaatst kan w orden, dat de verschillen dus niet to t confrontatie dienen te leiden m aar tot sam enw erking. M en kan zeggen: de handelingsstijl van beiden ken t aanm erkelijke verschillen. E n, zo blijkt uit het voorbeeld, m et nam e de handelingsstijl van de p astoor kan vanuit een archetypisch verw achtingspatroon (V an de Spijker) jegens pastores veel h erk e n b aard er zijn dan die van de aalm oezenier. W e willen in deze bijdrage de diakonale praktijk trachten te benaderen aan de hand van het begrip 'handelingsstijl. De keuze voor deze invalshoek w ordt ingegeven door de volgende overw egingen. M en kan het verschil in perceptie d at uit het voorbeeld spreekt op onderscheiden m anieren trachten te verklaren. M en kan w ijzen op het onderscheid in organisatorische structuren. O m dat de pastoor handelt vanuit de parochie, is duidelijk w at hij d o et en wie hij is, ook w anneer hij zich 'd a a r b u ite n begeeft. D e aalm oezenier w erkt vanuit een kerkelijk b u re a u, een stafdienst en w ordt beschouw d als een staffunctionaris. M en kan ook wijzen op het onderscheid in sociale interactie. B eiden geven ze op een onderscheiden m anier b etek e nissen aan w at ze doen. D e pastoor geeft aan dat alles w at hij doet een uitvloeisel is van de katholieke w aarden en norm en. D e aalm oezenier ziet vloeiende grenzen tussen een christelijke levensw ijze en een hum ane levensw ijze. M en kan vervolgens wijzen op verschillen in de handelingsschem a s. D e een handelt vanuit plicht en de an d e r vanuit verantw oordelijkheid'. O n ze v ero n d erstellin g is dat m en deze v erklaringen w elisw aar kan o n d ersch eid en, m aar d a t e r tevens een ra ak p u n t is tussen de verschillende invalshoeken. In de p erceptie verschijnen tw ee onderscheiden 'ty p e n (in de zin van W eb er) d iak o n aal han d elen en die typen zijn te o n d ersch eid en vanuit h e t gezichtspunt van d ie sam en h ang tussen de verschillende handelingsdim ensies. D a t raak p u n t n o em en w e 'd e h andelingsstijl'. E e n om schrijving van dit begrip volgt in de tw eede parag raaf. W e v erm o eden d a t vanuit 'de handelingsstijl' inzicht verw orven kan w orden in d e p ro b lem atiek van de spiegelbeeldige relatie tussen k erk e lijke diakonie en m aatschappelijke hulpverlening. D ie p ro b lem atiek kent e en p asto rale dim ensie en een theologische d im ensie. In p asto raal opzicht v e ro o rzaak t die spiegelbeeldige relatie dat n iet m eer kan w orden w aarg enom en d a t de zending van de K erk d o o r de G eest e r is om w ille van m en sen '. In theologisch opzicht v ero o rzaak t die relatie dat niet m eer kan w orden w aargenom en d a t h ulp aan m ensen in nood een belicham ing is, een historische gestalte van G ods redden d e b ekom

6 (418) 50 m ernis om de m ens. D e spiegelbeeldige v erh o u d in g tussen diak o n ie en m aatschappelijke hulpverlening is daarom n iet alleen een organisatorische kw estie. H e t gaat n iet enkel om de profilering van eigen d o elstellingen w aard o o r de kerk elijk -d iak o n ale organisatie zich zou kunnen o n d ersch eid en van o rg anisaties die zich m et m aatschappelijke hulp- en dien stv erlen in g bezig h o u d en. In h e t geding zijn ook concepten van th eo lo g isch-antropologische a ard (als de basis van diak o n aal h andelen ) en b eeld en van gelu k t b e staa n zoals heelh eid o f heiligheid (als het streefd o el van d iak o n ie). K u nnen diakonale p ra k tijk en vanuit en vanw ege de k erk en nog b ijd ragen aan de vorm ing van de christelijke beeld en van een gelukt b estaan? E n kunnen ze nog duidelijk m aken d at ze hun b estaan srech t ontlenen aan dergelijke beelden? 2. Diakonale praktijken en de handelingsstijl H et m otief van dit them anum m er is o n tleen d aan het pleidooi voor de diakonisering van de gem eente en voor de gem eentew ording van de diakonie. D a t pleidooi heeft een praktisch-theologisch oogm erk. H et drukt een gew enste verandering uit op het dom ein van de kerkelijke diakonie. D ie verandering heeft een norm atieve dim ensie; d aaro v er gaat het in de volgende p aragraaf. D ie verandering heeft ook een em pirische dim ensie. In het sp o o r van Seibert (vgl. Seibert 1983, 13) kan m en deze om schrijven als een georganiseerd hulpverlenend handelen ten behoeve van en sam en m et bepaalde probleem groepen in de sam enleving, vanw ege de kerk. D aarover gaat het in deze p a ra graaf. V anuit de sociale w etenschappen bieden zich m eerdere m ogelijkheden aan om inzicht te krijgen in deze em pirische dim ensie. (Vgl. L aeyendecker, 1984). M et h et oog op de feitelijke problem en in het veld van de diakonale praktijken gaan we in op vier b enaderingen. M en kan de problem en definiëren als problem en op het vlak van de organisatorisch-structurele veranderingen, op het vlak van veranderingen in de sociale interactie, op het vlak van veranderingen in de basisregels en -schem a s die het handelen sturen en op h e t vlak van veranderingen in de stijl' van handelen. M et behulp van deze vierslag zullen we proberen een voorlopige ordening aan te brengen in de problem en van de kerkelijke diakonie. T elkens blijken dan de problem en die aanleiding kunnen zijn tot het genoem de pleidooi, ergens anders te liggen. D at roept natuurlijk ook de vraag op of e r een sam enhang in die problem en b estaat.

7 (419) 51 2,1 Sturingsprincipes van diakonaal handelen T en eerste kan m en de gew enste verandering als een organisatorisch-structurele verandering opvatten. H et probleem handelt dan over de organisatie-structuur van de gem eente/parochie, en in het bijzonder o ver de organisatiestructuur van de diakonale activiteiten van de parochie. V anzelfsprekend kan m en het probleem niet alleen op m icro-niveau definiëren m aar ook op m eso-niveau. D at gebeurt w anneer e r m oeilijkheden rijzen over de plaats van de diakonale activiteiten in het geheel van de p aro chie/gem eente, over de w erkgroepen o f organisaties die zich aan die taken w ijden, over de financiën die erm ee gem oeid zijn, over de com petenties die dit soort activiteiten van d e uitvoerders (pasto res o f vrijw illigers) vergen. M enigm aal ziet m en in de dagelijkse p asto rale p raktijk h e t pro b leem op deze wijze ged efin ieerd. M en ziet het dan vooral als een p ro b leem van de taakafb akenin g, bijvoorbeeld w anneer de vraag rijst o f de groepen v o o r k erk en sam enleving nu wél o f geen raak v lak k en d ien en te h e b b en m et kerk en w erk -gro ep en; w ant b eid en sto ten op de p ro b le m atiek van u itk eringsgerechtigden. D eze pro b lem en spelen zich veelal af b in n en een als o n p roblem atisch beschouw de drieslag van tak en van de p aro ch ie/g em een te: vieren, le re n, dien en; o f bin n en een even o n p ro blem atische vierslag: verkondiging, katechese, liturgie en diakonie. N iet deze co n ceptie als zodanig vorm t dan h et p ro b leem. M et Steink am p (S teinkam p, 1988) kan m en veeleer c o n stateren dat h et gaat om een p ro b leem van de p aro ch ie/g em een te als b eheers- en b estuurseenh eid. S teinkam p is overigens van o o rd eel dat deze kijk o p de paro ch ie/ gem een te gebaseerd is op h e t 'P farreip rin zip ' en dat ju ist dit principe de gew enste v eran d erin g e erd e r teg e n h o u d t dan d aarv o o r ru im te m aken kan. T en tw eede kan m en de gew enste verandering opvatten als een verandering in de interactie-patronen tussen de m ensen die bij het diakonale w erk b etrokken zijn en de overige deelnem ers en groepen in de parochie/gem eente. In in teractie-p atro n en geven m ensen im m ers steeds w eer opnieuw aan w elke b etekenis een bepaalde activiteit volgens hen heeft. E en pleidooi voor diakonisering van de gem eente en gem eente-w ording van de diakonie ro ep t dan de vraag op o f alle b etro k k enen aan w oorden als 'g em een te en diakonie nog dezelfde betekenis toeschrijven. H ierover kunnen problem en bestaan w anneer het bijvoorbeeld gaat over het vaststellen van pastorale prioriteiten in een w erkp lan, over de vraag o f diakonale activiteiten allereerst op de

8 (420) 52 eigen gem eenteleden betrekking hebben of op vreem delingen, of diakonale activiteiten charitatief dienen te zijn o f p o litiek. D at de gem oederen over deze en dergelijke vragen nogal eens verhit raken, hangt m ede sam en m et h et feit dat hierin de kw estie van de betekenissen die wij toekennen aan ons handelen aan de orde is. D ie betekenissen zijn zeker geen e tik etten, m aar in v erregaande m ate bepalend voor ons b esef w at we doen en wie w e zijn w anneer we ons m et diakonie in de gem eente bezighouden, en w aarom deze diakonale activiteiten bij de taken van een christelijke gem eenschap horen. Seibert is van m ening dat de daadw erkelijke diakonie veelal sterk er afhankelijk is van deze interactie-patronen dan van de organisatie-structuur. Roltoew ijzing, m aatschappelijke verw achtingspatronen en eigen levensgeschiedenis bepalen in belangrijke m ate hoe wij n o o d w aarnem en en w aar we die zien, en w at we daartegen m enen te m oeten doen. T en derde kan m en de gew enste verandering opvatten als een verandering in de basisregels en basisschem a s die het handelen van een christelijke gem eenschap kenm erken. O ns handelen w ordt nam elijk m ede bepaald door p atro n en en schem a s die w elisw aar een historisch k a ra k te r h ebben (ze kom en uit onze geschiedenis voort) m aar toch e e rd e r een antropologisch k arak ter hebben d an een sociaal-psychologisch karakter. D eze patronen en schem a's liggen als het w are dieper o n d er de o p p ervlakte van ons dagelijkse handelen verborgen en gaan onder de structuren en in teracties schuil. W an n e er er stem m en opgaan dat charitatieve activ iteiten eigenlijk toch niet m eer het doel m ogen zijn van de d iak o n ale p ra k tijk, gaat d a aro n d e r een b epaald e verschuiving plaa ts van de regel dat e r nu een m aal behoeftigen en rijken zijn en dat de laatsten een christelijke plicht jegens de eersten h ebben. W an n e er de discussies over h et politiek e k a ra k te r van d iakonale activiteiten h o o g op laaien, g e b eu rt d a t m ede o m d at dan een basisschem a aan g aan d e de taakverd elin g tussen k erk en o v erh eid op h e t spel staat. W an n eer kerk en zich m et het arm oede-vraagstuk in eigen lan d gaan b em o eien, d ien en zij zich opnieuw een plaats te verw erven in h et fijnm azig w eb d a t in de secto r van het sociaal-econom isch b e raa d is opgebouw d. D an sta a t een basisschem a over de verd elin g van co m p e ten ties opnieuw te r discussie. D e p aro ch ie/g em een te sta at dan in feite o o k steed s w eer voor de vraag hoe en in w elke m ate zij h a a r trad itio n ele beschavingsproject en m achtsp roject' kan herd efin iëren en reo rganiseren. (Vgl. V an den H o o g en, 1991).

9 1 (421) E enheid in diakonaal handelen E en ordening van de problem en in de diakonale praktijk vanuit de voorafgaande drie benaderingen schiet nog te k o rt. E en efficiënte organisatie, een verheldering van de doelstellingen, een analyse van de persoonlijke m otieven van w aaruit m en w erkt: het zijn even zovele (belangrijke) pro b lem en, en wellicht w orden ze vaak nog onvoldoende onderkend en gehanteerd. M aar ze bestendigen, ook w anneer ze com petent en professioneel w orden aangepakt, h et probleem van d e spiegelbeeldige verhouding tussen het diakonale w erk en de m aatschappelijke hulpverlening. W ellicht is het nodig om opnieuw oog te krijgen voor de dynam ische w isselw erking tussen al deze dim ensies. D aarv o o r voeren we in het spoor van B ourdieu het concept handelingsstijl in, in eerste instantie in een poging om de problem en van het diakonale w erk b eter te kunnen analyseren; dus niet als het verlossende 'antw oord op alle vragen (Vgl. B ourdieu, 1984). H et begrip dient enerzijds ontkoppeld te w orden van associaties met zoiets als nestgeur (d at, afgezien van p ejoratieve bijbetekenissen, te eenzijdig de collectieve kant ervan tot uitdrukking brengt en te weinig de doelrationele k an t), en anderzijds gevrijw aard te w orden van een voorbarige gelijkstelling m et k ara k ter' (dat te eenzijdig d e p ersoonskenm erken uitdrukt en te weinig het bovenpersoonlijk aspect ervan). H andelingsstijl wil zeggen dat een organisatie niet alleen m aar een systeem is dat in een om geving o p ere ert, m aar ook een bedoeld effect van een groep m ensen die, o n d er een b epaald gezichtspunt, in die organisatie hun gem eenschappelijkheid, hun gem ene leven', hun gezam enlijke bestem m ing uitgedrukt vinden. D o o r de handelingsstijl functioneert een organisatie en krijgt zij een objectieve w aarde of zin. H andelingsstijl wil ook zeggen dat het w erken binnen een organisatie een bepaalde 'positionering in een belangen-strijd u itdrukt; het is dus niet de 'polijsting' van die strijd, m aar een plaatsbepaling daarbinnen. 'H andelingsstijl' d ru k t ook uit dat m et die positionering een bepaald zelfbeeld en een bepaalde perceptie van de an d eren, buiten de organisatie, sam enhangt. In sam enhang m et die positionering ziet m en anderen binnen schem a s als 'n ab ij' en 'v e r', vertrouw d' en o n b etro u w b aar', enzovoort.

10 (422) 54 H andelingsstijl b e tre ft dus n iet de fo rm aliteiten o f uiterlijk h ed en van h et h a n d elen m aar de innerlijk e stru ctu rerin g erv an, ofwel de geest van de handeling. D e drie voorafg aande aspecten: organisatie, in teractie en p a tro n e n, liggen im m ers n iet in ons h andelen beslo ten als g esteentelag en die wel op e lk a ar liggen m aar oo k buiten elk aar. D eze aspecten d o o rd rin g en e lk a ar, en bij discussies over veran d erin g en springen m ensen ook van h e t ene so o rt v raagstukken n a ar h e t a n d ere, z o n d er dat ze van p ositie v e ran d e ren. E e n p robleem op h et vlak van de organisatie-stru ctu u r (bijvoorbeeld: is het in d u strie-p asto raat een stafafdeling van het bisdom?) w ordt b enad erd vanuit een u itsp raak over de b e te kenis van diak o n ie (h e t in d u strie-p asto raat d ien t kerk kritisch te k u n n en w erk en ). E en vraag n a a r de efficiëntie van b epaald e m aatregelen (bijv. o f e r opnieuw g a ark e u k en s' voor thuisloze m ensen d ienen te w orden o pgezet) w ordt b e an tw o o rd d o o r een ondersch eid tussen v eran tw o o rd e lijkheden van de civiele overh eid en van de k erk elijk e o v erh eid (de kerk m ag geen alibi verschaffen als de overheid bew ust tak e n laat liggen). O m d at de o n d ersch eid en asp ecten van ons h andelen e lk a ar d o o r d rin g en, k a n m en, m et B o u rd ieu, ook sp reken van een h a b itu s (V gl.: W eiler, 1983, 46). W ij g even h ie r h e t begrip h a b itu s', zoals B ourd ieu het o m schrijft, w eer m et het begrip handelingsstijl. D eze term geeft b o v endien aan d at e r w elisw aar tal van factoren b estaan die ons h an d elen o p enigerlei wijze stu re n, m aar d a t m ensen ook h andelen in vrijheid en verantw oordelijkheid en deze vrijheid en verantw oordelijkh eid concreet u itd ru k k en in de keuzes die ze m ak en, d e opties die ze late n liggen, de m anier w aaro p ze teg en d e w ereld aankijken en hun eigen p ositie en die van an d eren d aarin b epalen. V anuit het begrip handelingsstijl is bijvoorbeeld te verduidelijken w aarom een jo n g eren p asto r die o n d e r zo g enoem de randgro epjo n g eren w erk t, aan een collega die in e en n o rm ale' g em een te/p aro ch ie m et de m eth o d en van o pbouw w erk w erk t, h et verschil in hun aan p ak en stijl slechts m oeizaam kan verd u id elijk en. D e handelingsstijl sp eelt ook de m ed ew erk er van e en m issionaire d ien stenorg an isatie p a rte n w anneer hij d e leden van m issie-naaikransen wil bew egen om te gaan w erken in h et p ersp ectief v an M O V -groepen (M issie, O ntw ikkeling en V rede). E n w at zal er g ebeuren m et die g o edlo p ende W inkel van S in k el' die allerlei tw eedehandsspullen o p k n a p t, opnieuw - in h e t secundaire econom ische circuit - v erk o o p t en m et de o p b rengsten b e p aald e pro jecten in A frik a steunt? D e o p rich ters van deze w inkel zijn tw ee religieuzen die zeer lang in A frika h e b b en gew erkt. N u zijn ze hoogbejaard. Z u llen ze hun h andelingsstijl op an d eren kunnen overdragen? 3. Gemeente-wording en diakonisering D e handelingsstijl betreft dus zowel de schem a s w aarm ee m en de w erkelijkheid w aarneem t, als de posities die m en daarbinnen inneem t. W an n eer m en nu n aar m ogelijkheden zoekt om de parochie o f gem eente te diakoniseren, stuit m en ook op het probleem h o e m en de handelingsstijl kan veranderen. D ie vraag

11 (423) 55 heeft op h aar b eu rt tw ee dim ensies: hoe dient m en h et theologische zelfverstaan van een geloofsgem eenschap zodanig te veran deren dat diakonisering als een urgente zaak w ordt beschouw d, en hoe kan m en dit ook daadw erkelijk bevorderen? D e tw eede deelvraag w ordt besproken in de volgende paragraaf. In deze paragraaf gaat het over de eerste deelvraag. E en v oorbeeld d at te denken g eeft, vinden we bij Steinkam p (1988b, 64). V olgens hem w ordt de p raktijk van de diakonale kerk in L atijns-a m erika g ekenm erkt door het opheffen van tw ee fundam entele splitsingen in de theologische zelfopvatting van deze kerken: de splitsing tussen godsdienst en alledaags m aatschappelijk leven (geloof en handelen, kerkdienst en w erelddienst, zondags- en alledagsevangelie enzovoort), alsook de splitsing tussen helpers en hulpbehoevenden. D at vergt ook een reflectie op h et theologische zelfverstaan van de geloofsgem eenschap. W an n e er de gem een te-w o rd in g van de diak o n ie en de diakoniserin g van de g em een te gefo rm u leerd w orden als een p ro b leem van d e praktische th eologie, w ordt in een dergelijke form ule een voorstel g edaan tot v erb eterin g van de com m unicatie van het E v an g elie in onze sam en leving. V erb ete rin g van de com m unicatie sta at - in praktisch-theologisch p ersp ectief - altijd o n d e r een v o o rb ehoud. D e o o rsp ro n k elijk h eid van het E vangelie, gezien in de rech tv aard ig in g van de zo n d aa r, in het teg enw o o rd ig k o m en van h e t K oninkrijk d e r H e m elen, in de ervaring van de G eest van de H e e r o f nog anderszins, vergt in tensieve, th e o re tische en praktische bezinning ho e onze com m unicatie o m tre n t h e t E v an gelie binnen de context van onze sam enleving g e(h er)d efin ieerd d ien t te w orden en g e (h er)stru c tu re erd. M aar deze definiërings- en structureringsvragen k u n n en slechts pro b lem en helpen stellen en oplossen aan g aan d e d e voorw aard en v o o r het h o ren van het E vangelie. H et gelo v en, opgevat als an tw o o rd en op h e t W o o rd van G o d, is een oorsp ro n k elijk e b e tro k k e n h eid van m en sen op h u n w ereld en o p elk aar, die n iet h erleid kan w o rd en to t pasto rale praxis en de th eo rievorm ing d aaro v er. G elo v en h eeft bovendien een eschatologische stru ctu u r. H et heeft h e t k a ra k te r van v ertrouw en op e e n belo fte van G odsw ege. Strikt genom en is het doel van p asto rale praxis dan o o k niet h e t geloven van m ensen tot stand te b rengen m aar datg ene te d o en w at van belang is om in e en bepaald e context dit geloven m ogelijk te m aken en te b evord e ren. In zoverre m en geloven m ag beschouw en als h e t v ertro u w en op de b elo fte van G odsw ege in de d ien ende praxis van Jezus, kan m en dus oo k zeggen dat d iakonaal han d elen een van de m an ieren is om m ensen m ogelijkheden te b ieden tot navolging (leerlingschap) van Jezus te kom en. H e t geloven heeft als zodanig een ecclesiale dim ensie. B innen de stru cturen die een sam enleving kent en de veranderingsprocessen die

12 (424) 56 deze stru c tu re n o n d e rg aan, d ru k t zich d e gem een te van G o d ' uit en is aldus h e t g eleidingselem ent o f h e t sacra m en t d at zichtbaar m aakt en sym boliseert dat G o d de m en sen n iet als individuen aan sp reekt m aar als een volk. G elo v en gaat teru g op een b etro k k en h eid tussen G od en een volk (u itv erk iezin g ). H e t h o ren van het E vangelie is k e rk -stichtend', b rengt de g em een te van G o d v o o rt (ecclesiogenese). S trik t genom en is het doel van p asto rale praxis d an ook n iet om gem een te-w o rd in g tot stand te b rengen, m aar d atg ene te doen w at noodzakelijk is om in een bepaalde c o n text g em een te-w o rd in g m ogelijk te m aken en te b evord eren. In h e t N ieuw e T estam en t w ordt de zending van de gem een te sam engevat in het begrip d iak o n ie. H e t is een so o rt c o n tain er-b egrip ', zegt S eibert. D eze theologische typering van de zendin g gaat v o o ra f aan de onderscheiding van de verschillende praktijken van de geloofsgem eenschap. In d it licht zou m en dus k u n n en zeggen d at d iakonie, opgevat als e en van de p ra k tijk en van d e geloofsgem eenschap, aan m ensen m ogelijkheden d ien t te bieden om d e oorsp ro n k elijk e b etekenis van Jezus' leven, sterv en en verrijzen en de d aarm ee v erb o n d en zending van de gem een te van G o d te o n tw aren. M et de voorafgaande (te beknopte) form uleringen willen we in herinnering ro ep en dat het in een praktisch-theologische problem atiek ook altijd w eer gaat om een dienst die antw oord is op de boodschap van de genadevolle w erkelijkheid van h et E vangelie. H et Evangelie kan gehoord w orden w anneer m ensen w orden gered. M aar de redding of verlossing van de m ens is zelf een gem eenschap-vorm end g ebeuren en een gem eente-stichtende ervaring. D e genade van G odsw ege raakt de m ens persoonlijk en vorm t de m ens in die ontm oeting om to t een-m ens-vooranderen. D e g enade-ervaring is in zichzelf een sociale en historische ervaring: ze m aakt van m ensen zusters en b ro ed ers. D at is ook de diepste betekenis van h et w oord k erk : m ensen die uit den vreem de bijeengeroepen zijn tot broeders en zusters van elkaar. H et horen van het Evangelie en het bijeengeroepen w orden zijn daarom tw ee gelijkoorspronkelijke dim ensies van het g eloven, opgevat als genade. G em eente-w ording (ecclesiogenese) w ordt uitgedrukt in structuren, sociale interacties, handelingsschem a s en -regels, en in handelingsstijlen, en in de veranderingsprocessen die deze kennen. D a t b rengt m et zich m ee dat er geen gem eente van G od' kan w orden herkend buiten de institutionaliseringsprocessen die k enm erkend zijn voor het sam enleven in een bepaalde m aatschappij en cultuur. K erken en kerkelijke instellingen zoals diakonale organisaties m aken - em pirisch en historisch gezien - deel uit van die m aatschappij en cultuur en hebben er ook

13 (425) 57 bijdragen aan geleverd. O ok theologisch gezien kan m en verdedigen dat kerken in de sam enleving en cultuur staan: ze zijn erin gero ep en, door een W oord van bevrijding d at zowel de kerken als de andere instituties in de sam enleving to t gerechtigheid en liefde brengen wil. E n vanouds w ordt de nieuwe gem eenschap die daarm ee intrinsiek verbonden is, als een gist in h et deeg voorgesteld. N u doet zich - o n d er alle hierboven onderscheiden opzichten - een probleem voor. D o o r de differentiëringsprocessen die kenm erkend zijn voor ons type sam enleving kom t de sam enhang tussen de verschillende dim ensies van het diakonale handelen sterk o n d er druk te staan. O p het eerste niveau - dat van de kerkelijke organisatie-structuren - kan m en constateren dat er enerzijds een tendens is om de inspanningen zoveel m ogelijk te bundelen (denk aan het project D e arm e kant van N ederland ) en anderzijds een tendens bestaat to t centralisering van allerlei lokale en regionale organisaties binnen de centrale organen van het kerkelijk b estu u r en beheer. D eze grootschaligheid bew erkt wel vaak een grotere slagkracht o f b etere besteding van de m iddelen, m aar w erkt tevens in de hand dat de kerken zich op het diakonale terrein op dezelfde wijze dienen te gedragen en gaan gedragen als an d ere organisaties die een vergelijkbare schaal hebben. D e differentiëring van onze sam enleving brengt m ee dat de positionering van allerlei organisaties loopt langs functionele criteria: een organisatie is goed of slecht, m oreel hoogstaand o f laakbaar, succesvol of kansloos. M aar ze is als organisatie niet de uitdrukking van een w aarde, van een verlangen, van een hoop. E n d at v erhindert eerd er dan dat het bevordert dat de diakonale organisatie van de kerk op haar eigen wijze uitdrukking kan zijn van de gem eenzaam heid van alle m ensen voor G od. O p het tw eede niveau - d at van de interactie en betekenisgeving - kan m en constateren dat de maatschappelijke pluraliteit ook een gegeven is gew orden binnen de kerken. E r b estaan inm iddels vele en uiteenlopende theologiën - w etenschappelijke en voor-w etenschappelijke - die kaders bieden om aan het diakonaal w erk betekenissen te geven. O pm erkelijk hierbij is d at de confessionele grenzen hierbij steeds m inder gew icht hebben. M aar de scheidslijnen w orden duidelijker bepaald door de m aatschappelijke positie van w aaruit m en theologiseert, de m ensen in wier naam m en theologiseert en de belangen die m en daarbij wil

14 (426) 58 dienen. In een recent discussie-stuk binnen de kring van D ISK w erden m aar liefst negen theologische ontw erpen aangevoerd die van betekenis w erden geacht voor de betekenisgeving aan het w erk. D at verhindert w elisw aar niet dat de interactie op het terrein van de diakonie op h aar eigen wijze uitdrukking kan zijn van de gem eenzaam heid van alle m ensen voor G od. M aar door de grote verschillen in betekenisgeving w orden w e wel g en o o d zaakt om anders m et deze uitwisseling van betekenissen te leren om gaan. H et zou wel eens van toenem end belang kunnen zijn om die theologische betekenissen niet alleen te beschouw en als inhoudelijke bew eringen die de vorm k unnen hebben van een propositie, m aar daarbij ook de oogm erken te betrekken die m ensen h eb b en die een bepaalde betekenisgeving voorstaan. O p het derde niveau - dat van de basisregels en basisschem a s - kan m en constateren dat de normalisering van ons handelen niet aan de k erk en voorbijgegaan is. D at betekent niet dat e r geen verschillen m eer zichtbaar zouden zijn tussen norm en- en waarden p atro n en. M aar het is w él zo dat bijvoorbeeld het zogenoem de burgerlijk-fam iliale w aard en p atro o n, dat het dom inante patroon is in N ederland en in E u ropa, slechts secundaire accentverschillen kent die sam enhangen m et de geloofstraditie of kerk w aaruit m ensen stam m en. Interessant voor ons them a is bijvoorbeeld dat het idee d a tje m ensen in nood dient te helpen, geen significante relatie m eer h eeft m et een b epaalde levensbeschouwelijke achtergrond. Ied e re en is deze opvatting toegedaan. Indien dus voor vele m ensen in en buiten de kerken dezelfde dingen als goed o f slecht, norm aal of abnorm aal gelden, roept d at nieuw e vragen op voor de praktische theoloog en voor de pastor die dit aspect van het handelen - de basisschem a s en basisregels - als een uitdrukkingsm ogelijkheid van de g em eenzaam heid van alle m ensen voor G od beschouw en. E r w ordt wel eens bew eerd dat juist van de kerken dan verw acht mag w orden d at ze de ervaring van de vreem deling in ons m idden plaatsen naast of tegenover deze norm alisering. D at kan zeker een belangrijke eye-opener zijn, een onderbreking' die herinnert aan verlangens die op het slagveld van alledag allang gesneuveld zijn. K erken dienen te benadrukken d at de g em eenzaam heid van allen voor G od veelal op gespannen voet staat m et w at in een bepaalde sam enleving com m on sense is. Praktisch-theologisch kan m en er evenw el niet m ee volstaan de com m on sense op gezette tijden te o n d erb rek e n. W e kunnen niet h een om de

15 (427) 59 vraag naar een an d er concept van diakonie en n aar andere p rak tijken die de gew enste veranderingen in basisschem a s en basisregels ook concreet kunnen b evorderen. 4. D e handelingsstijl veranderen 4.1 Tassen com m on g o o d en bondgenootschap D e op het einde van de vorige paragraaf aangegeven problem en kom en op het niveau van de handelingsstijl terug. O p dit niveau is de verw evenheid tussen deze problem en zichtbaar te m aken. W ant m en kan constateren d at de rationaliseringsprocessen die kenm erkend zijn voor onze sam enleving, ook in de kerkelijke organisaties en h un handelingsstijl zijn doorgedrongen. R atio n a lisering betekent d at de goede gronden die m en zoekt voor het handelen als het w are vanzelfsprekend gevonden w orden in de sfeer van de 'm acht en van het 'g eld. R ationalisering b etekent dan ook dat de discussie over de doelen die m en nastreeft in de organisatie, over de betekenissen die m en aan het (diakonale) handelen geeft, en over de gedragscodes die m en daarbij te volgen heeft, teruggebracht w ordt tot een discussie over de vraag n aar de financiële haalbaarheid en de juridische bevoegdheden. V an belang is bijvoorbeeld dat m ede ten gevolge van de differentiëringsprocessen die zich overal in onze sam enleving afspelen, dus ook in de kerken, er binnen k erk en en tussen kerken o n d erling nauw elijks nog een eigen voorstelling van het 'com m on g ood (bonum com m une) bestaat die karakteristiek is voor een kerkelijke organisatie. D aarm ee willen we niet o ntkennen dat er op plaatselijk, regionaal of landelijk niveau tal van zinvolle, urgente en succesvolle initiatieven genom en w orden. M aar deze initiatieven w orden op dit m om ent niet m eer g ebundeld vanuit een eigen, gezam enlijke in terp retatie van het 'com m on g ood. P roblem en genoeg dus! M aar de o proep om 'gist in h et deeg te w orden, w ordt daarm ee alleen urg en ter en indringender. Om deze o proep te kunnen blijven horen in het Evangelie is het van belang om ons vragen te stellen bij een voorstelling in ons k erk beeld die door boven opgesom de problem en vaak noch versterkt w ordt. E r is nam elijk op gewezen dat de processen van gem eentew ording en de diakonisering veelal gedw arsboom d w orden door de voorstelling dat de p arochie/gem eente, o f de eigen kerk en kerkelijke organisatie het 'hoofdveld zijn en de situaties en

16 (428) 60 groepen m ensen op wie het diakonale w erk zich richt, het voorveld (M ette). H ier w ordt de inm iddels klassiek gew orden p roblem atiek o f de kerk niet binnenste b u ite n gekeerd dient te w orden, hernom en. W ordt de handelingsstijl niet door deze perceptie van hoofd- en voorveld en de positionering die daarm ee gegeven is, bepaald? W ordt het gevoel van onderlinge verbondenheid niet vooral gevoed vanuit de relaties m et de m ensen op het hoofdveld? H et zijn prikkelende vragen, tem eer om d at ook duidelijk is dat er h er en der, plaatselijk, regionaal en landelijk, ontw ikkelingen b estaan die een andere kant opgaan. D aar o n tdekken christenen dat de bondgenootschappen m et 'de an d e ren, de vreem den, een nieuw e w ending k unnen geven aan de eigen perceptie van v er en dichtbij, aan broederschap en zusterschap, aan de posities die m en behartigen wil, en zelfs aan grote geloofsw oorden als verbond en uitverkiezing. D aa r kan. m isschien e e rd e r op lokaal dan op regionaal niveau, een nieuwe handelingsstijl o ntstaan. D aar kan een groeiproces optreden waarin m ensen en de organisaties w aarin ze sam en w erken, tot nieuwe vorm en kom en van sam en leven in de w ereld die ze m et elkaar bew onen. D aa r k unnen ze kom en tot een hernieuw de m anier van kijken en to t een hernieuw de plaatsbepaling. N u kan m en het zeer w enselijk vinden dat de handelingsstijl veranderd w ordt. M aar de vraag blijft dan natuurlijk hoe m en een veranderingsproces kan bew erkstelligen. H oe kan m en bereiken d at er in de gem eente onder invloed van de diakonie een proces op gang k om t d a t leidt tot nieuw e een nieuwe perceptie van v er en dichtbij, to t een concrete bew ustw ording van de posities die m en behartigen wil en tot een nieuw verstaan van de grote geloofsw oorden? E r kan im m ers n iet zom aar 'gekozen' w orden! Keuzes op dit punt vorm en, zoals trouw ens de m eeste keuzes, het resultaat van allerlei processen. V anuit praktisch-theologisch gezichtspunt is dus de vraag of er bepaalde processen zijn die op een doelgerichte en system atische m anier de gew enste veranderingen in de handelingsstijl op gang kunnen brengen. D aar zou dan het verm aan van P aulus, dat het K oninkrijk G ods n iet in w oorden bestaat m aar in kracht, w erkelijk als o riën tatiep u n t tot leven k unnen kom en. E r zullen nu tw ee benaderingsw ijzen besproken w orden die wellicht diensten kunnen bew ijzen bij een antw oord op de gestelde vraag: een benaderingsw ijze die de opbouw van de g em eente plaatst in het p ersp ectief van organisatie-gericht

17 (429) 61 handelen, en een benaderingsw ijze die dit plaatst in een kader van onderw ijsleerprocessen. K ortom : kun je de verandering in de handelingsstijl organiseren en kun je die verandering leren? D e keuze voor deze tw ee is ingegeven door de tw ee centrale dim ensies in het begrip handelingsstijl : het kiezen van posities ro ep t de vraag n aar het organiseren op, en h et w aarnem en ro ep t de vraag n aar h et leren op. 4.2 Een nieuwe handelingsstijl organiseren? D e vraag o f m en een nieuwe handelingsstijl kan organiseren, vraagt om eerst het begrip organisatie te verduidelijken. H ier heeft dit begrip niet de algem ene betekenis van instelling of club. H et heeft hier de specifieke betekenis van handelen' dat rechtstreeks bedoelt in te grijpen in d e organisatorische realiteit van een gem eente of parochie, of van een bovenlokale diakonale organisatie. H et gaat hierbij dus om m anagem ent, om handelen dat bestaat in het nem en van beslissingen en in het doen uitvoeren ervan in het kader en ten aanzien van organisaties (vgl. V an G erw en 1988, 377). W anneer deze benadering w ordt voorgesteld in het k ad e r van kerkopbouw, is de parochie o f gem eente (of de bovenlokale organisatie) dus allereerst een beheerseenheid en een bestuurseenheid, en in die zin een systeem dat binnen een bepaalde om geving o p ereert. V anuit deze benadering luidt de vraag of deze beheers- en bestuurseenheid een nieuw e handelingsstijl kan ontw ikkelen m iddels ingrepen in de organisatie. D c zorg a ch ter deze benaderingsw ijze is dat h e t n aak te v o o rtb estaan van de k erk elijk e g em een te m om enteel op h et spel staat: kerkelijke b etro k k e n h eid n eem t af, het pu b liek vergrijst, stru ctu ren brokkelen af en bestaande overd rachtsm echan ism en falen. D eze en dergelijke verschijnselen tasten de b estaa n d e k erk elijk e o rg anisatie sterk aan en verg en dus in tensieve aan d ach t: h o e kan im m ers een p leidooi voor diakonisering van de gem een te ergens op slaan w anneer die gem eente alleen m aar afb ro k k e lt? A lleen m et vern ieuw ende p aro len ( de kerk bin n en ste b u ite n '!) kom t m en er n iet to e de gew enste v eran d erin g ook daadw erkelijk op gang te b rengen. E r is een overlevingsstrategie nodig, zo zegt m en, die tevens een vernieuw ingsstrategie kan zijn. E en d eu g d e lijke organisatie is een noodzakelijke, hoew el geen voldoende voorw aarde v o o r een k erk van de to ek o m st. D e sterk e k a n t van deze benaderingsw ijze is d a t ze, zo n d er te o n tk en n e n dat de o rg anisatie van d e paro ch ie ook sterk sam enhangt en dient sam en te hangen m et een ecclesiologie, een duidelijk rationele

18 (430) 62 a an p ak b ied t van d e sturing van h e t pro ces van g em een teopbouw. Z e m aakt het m ogelijk te o n d ersch eid en tussen verschillende aspecten van deze stu ringsarbeid: de in terv en tie in taakstru ctu ren, in gro epstru ctu ren en in geledingen in h e t b e h ee r van de g em eente. M e t b ehulp van deze b enad erin g kan b ijv o o rb eeld m enig p ro b leem o v er de plaats van de diakonie in de g em een teopbouw verd u id elijk t w orden en een ratio n ele oplossing krijgen. D eze b enad erin g kan o ok ratio n eel inzichtelijk m aken w aarom de gew enste v eran d erin g en vaak slechts m oeizaam realiteit w orden. H e t is ook een k en m erk van deze b enad erin g d at grote n a d ru k k o m t te liggen op een open en doorzichtige besluitvorm ing, en dat in de com m unicatie o ver d e doelstellingen h e t aspect van de m acht en de verdeling daarvan een belangrijke plaats krijgt. K un je nu m et behulp van deze benaderingsw ijze ook de vernieuwing van de handelingsstijl bevorderen? O m dat deze b en aderingswijze d e gem eente als een systeem om schrijft dat in een bepaalde om geving o p ere ert, is er w el veel aandacht voor de positie-vragen. E n om dat het een m anagem ent-benadering is, is er ook veel aandacht voor de invloed van de leiderschapsstijl(en) die in feite d o o r m e t nam e de pastores w orden gebezigd. In deze benadering w ordt het belang van sociaal-em otief leiderschap wel erkend, m aar w orden m eer k aarten gezet op een taakgericht leiderschap. H ier kom en de grenzen in zicht van deze b en aderingswijze voor de bevordering van een nieuw e handelingsstijl, en wel om drie redenen. In de eerste plaats schenkt dit m odel weinig aandacht aan de relaties tussen individuen, noch aan die tussen groepen, als factoren die een klim aat van w erkelijke 'gem eenschappelijkheid (koinoonia) kunnen bevorderen. H e t is een benadering die veel n adruk legt op de lijn taak - leiderschap, en niet veel aandacht heeft voor de lijn klim aat - structu ren (Vgl. H endriks, 1990). In de tw eede plaats biedt dit m odel weinig aanknopingspunten voor een specifieke uitw erking van de diakonale oriëntatie van de gem eente of parochie en voor de leerprocessen die d it vergt in en van de gem eente. Im m ers, vanuit de diakonie staat de eigen positie van de kerk binnen het m aatschappelijke veld steeds en principieel im F rag e, en wel vanuit de opdracht die de kerk heeft v oor de m insten binnen deze sam enleving. D a t k om t in een benadering die de gem eente voornam elijk als een systeem binnen een om geving beschouw t en vooral de vraag ste lt hoe d at systeem kan overleven, te weinig naar voren. B ovendien d ient de kerk ten behoeve van de m insten een actieve invloed uit te oefenen op het geheel van de sam enleving en w el ter verm enselijking van deze sam enleving.

19 (431) 63 T en derde dient om wille van h aar roeping (identiteit) de interne organisatie van de geloofsgem eenschap dusdanig te zijn, d at zij in vergelijking m et gangbare organisaties gekarakteriseerd w ordt d o o r een om kering van de hiërarchische verhoudingen (C ongar, 1963). In h aar interne en externe relaties dient de gelovige gem eenschap h erk enbaar en erv aarb aar te zijn als een gem eenschap die open staat v oor G ods w erkzam e heilsvverkelijkheid. D e gerichtheid op de effectiviteit (m et als eerste doel: overlev en), die k enm erkend is voor de organisatie-theoretische b en a dering, sluit wellicht de discussie over ingrijpende veranderingen in de doelstelling van de organisatie en over de w aarde van de organisatie uit (Jäger, 1987, 73 e.v.). E en diakonale organisatie, hetzij in de vorm van de organisatie van de lokale geloofsgem eenschap, hetzij in de vorm van een afzonderlijke hulp- of dienstverlenende organisatie, k en t daarentegen een specifieke tijdsdim ensie: zij is het concrete kristallisatiepunt van de herin nering aan de oorsprong van het diakonale handelen in C hristus en van de anticipatie op de eschatologische vervulling. V an de organisatie-theorie kan de theologie belangrijke inzichten leren. M aar e r steekt in deze lessen een intrinsieke beperking, nam elijk een sterke o riën tatie op het aanpassen van de gem eente aan de v eranderen d e om geving en de grote w aarde die gehecht w ordt aan de in terven tie vanuit het leiderschap. 4.3 Een nieuwe handelingsstijl leren? K an m en de stijl en de bezieling van een gelovige praxis überhaupt overdragen en zo ja hoe? Is, in zoverre de organisatiebenadering op intrinsieke beperkingen stuit, de oplossing te vinden in een versterking van de leerprocessen b innen de geloofsgem eenschap (b.v. D ingem ans, 1986)? H e t uitgangspunt van e en dergelijke benadering is, d a t gelo v en' geleerd m o et w orden. N iem and w ordt als gelovige g eboren. D e kern van de ontw ikkelingsprocessen bin n en de geloofsgem eenschap k u n n en, zo D ingem ans, g ety p eerd w orden als h et leerling ( m a th è tè ) w orden van Jezus. D it leren g e b eu rt in een gem een sch ap, de geloofsgem eenschap, en vindt plaats op basis van w ederkerigheid. E ssentieel voor een dergelijke b enad erin g is h et uitgangspunt d a t leren n iet b e p erk t blijft to t een b epaald e leefdtijd scategorie, m aar geduren d e het gehele leven v o o rtd u u rt ('éd u catio n p e rm a n e n te ). D it leren gebeu rt b o vendien niet in een so ciaal vacuüm, m aar binnen de concrete context van de lokale geloofsgem eenschap van m ensen die uitdrukkelijk leerlingen van de H eer

20 (432) 64 willen zijn" (D ingem ans, 1986, 15). D it gem eenschap-zijn m oet op haar b eurt ook g eleerd w orden: gezam enlijk discussiëren, gezam enlijk bidden, gezam enlijk vieren (D ingem ans, 1986,143). Inzichten in leerth eo rieën k u n n en d aarbij d ien stb aar zijn, m aar h e t e c h te leren en de echte v eran deringsprocessen k u n n en alleen m aar toegelaten w orden door de m en sen, o p basis van h e t v ertro u w en in G o d, die ze hebben leren kennen in het gezin en in de gemeente'. D a t we ons v ertrouw en op G od m o eten stellen, w eten we d o o r de v erkondiging van de k erk. D e in frastru ctu u r van de k erk elijk e activiteit is het vehiculum van G ods G eest en b in n en deze in frastru ctu u r van de geloofsgem eenschap speelt zich e en leerp ro ces af van m ensen die G o d s w oord steed s d iep er laten d oord rin g en in hun leven en zo d o en d e g ro eien in g enad e. W an n eer m ensen zich durven openstellen v o o r G o d volgt een v o o rtd u ren d proces van b ek erin g (D ingem ans, 1986, 154). H et sterke punt van deze b enadering is de synthese tussen de theologische uitgangspunten (éducation p erm anen te w ordt in relatie gebracht m et het voortdurende proces van bekering) en de rationele, didactische aanpak van leerprocessen. D aard o o r krijgt het begrip Meren' eigenlijk tw ee betekenissen: een m eer antropologische betekenis, in de zin van: op grond van erv a ringen een geordende levensvisie opbouw en, en een m eer didactische betekenis, in de zin van: via een system atisch en doelgericht proces leerdoelstellingen realiseren. In het pleidooi voor open doelstellingen' wil m en deze tw ee betekenissen van leren bijeen houden. E en vraag is echter wel o f d e structurele veranderingen, die door het pleidooi voor. een diakonisering van de gem eente e n de gem eentew ording van d e diakonie geïm pliceerd w orden, door leerprocessen analoog aan de schoolse onderw ijssituatie b ew erkstelligd kunnen w orden. T oegespitst op de handelingsstijl kan m en de vraag stellen of de veranderingen in positiekeuze en in w aarnem en die wenselijk zijn, niet w orden tegengew erkt door de socialisatieprocessen die in het leren voltrokken w orden. Socialisatie is im m ers steeds een integrale functie van een bepaalde institutie, bijvoorbeeld ook van de gem eente en van het gezin. L eerprocessen veranderen derhalve wel individuen binnen een bepaalde sociale en organisatorische context, m aar v eranderen ze o ok de positiekeuze ten aanzien van deze context en de w aarnem ing van wie v er is en wie dichtbij? H oe kan de openheid voor nieuw e leerervaringen, m et nam e in de m oreelreligieuze ontw ikkeling van volw assenen w orden bevorderd (vgl. V an Schrojenstein L antm an 1990, )? B elem m ert een

21 (433) 65 overw egende gerichtheid op de eigen gem eente o f op het gem eente-lid zijn een dergelijke verandering niet eerd er dan dat ze deze bevordert? W ellicht dient m et het oog op de veranderingen in de handelingsstijl het leren aan ervaring en het leren aan begrip te w orden ingebed in een proces van w aardencom m u- nicatie dat w ordt opgevat als een intentioneel leren, dat wil zeggen in een leren dat veel nadruk legt op de oogm erken van ons handelen, d at w at D ingem ans het d aa d -k arak te r van het geloof noem t (D ingem ans, 1986,225). 5. Uit verlangen en nieuwsgierigheid W anneer gelovigen veranderen, veran d ert er nog niet onverm ijdelijk ook iets aan de fundam entele handelingsstijlen. D aa r heeft Steinkam p m et k rach t op gew ezen. V aak blijft in de diakonie het schem a van vraag en aanbod de verhouding b epalen tussen de g em eente en de a n d e re n, de m ensen die om hulp verlegen zijn. E venm in zal de v oortd u ren d e preoccupatie binnen de kerken m et hun ledental d o o r geslaagde diakoniale projecten snel v erm inderen en ook de beperkingen, die onherroepelijk optreden door de gangbare identificatie van geloofsgem eenschap m et een territoriale geloofsgem eenschap, w orden niet opgeheven. Steinkam p concludeert derhalve, dat zelfs al zouden kerk leden v eranderen, zij geen an d ere m ogelijkheid hebben dan buiten de bestaande kerkelijke organisaties om actief te w orden. W e horen G ods w oord w elisw aar in de k erk, m aar de concrete context w aarbinnen de gebezigde begrippen verstaan m oeten w orden, ontkracht de betekenissen en buigt deze om tot een vorm van (institutionele en persoonlijke) zelfbevestiging, die m en ecclesiocentrism e noem t. In h et E vangelie gebeurt het verstaan van G ods w oord daarentegen vanaf het begin binnen een context van (diakonaal) han d elen (tekens, w erken, w onderen, genezingen enzovoorts); pas d aarbinnen verstaat m en de strekking van de w oorden van de Blijde B oodschap. D eze conclusies van Steinkam p zijn som ber; dat is duidelijk. T och m enen wij dat er wel degelijk veranderingsprocessen zichtb aar w orden. In dit boek w orden daarvan m eerdere voorbeelden gegeven. Wij wijzen d aarn aast nog op hetgeen Schippers laat zien. U it zijn verslag blijkt hoe diakonale oriëntaties o ntstaan kunnen vanuit bepaalde verlangens (bijvoorbeeld het verlangen present te zijn in een oude stadsw ijk). V anuit dit verlangen

22 (434) 66 w ordt contact gezocht m et m ensen en groepen in de wijk. Ten gevolge van dit com m unicatieproces over de grens van d e institutionele geloofsgem eenschap heen, ontstaat een om gekeerde bew eging o f dynam iek. D e ervaringen m et de wijk nopen de gelovigen hun definitie van kerk-zijn te herzien, w aardoor de bew eging n aar b uiten een verandering van buiten n aar binnen bew erkstelligt. H et sp reekt vanzelf dat deze bew eging van buiten naar binnen ondersteuning en bekrachtiging nodig heeft. K undig gehanteerde organisatie-strategieën en leerprocessen zijn hierbij onm isbaar. M aar zij kunnen nooit deze bew eging van buiten naar binnen vervangen, en kunnen het sta rtp u n t daarvan, dat ligt in verlangen en nieuw sgierigheid, niet missen. Iets dergelijks blijkt ook voor te kom en op een bovenlokaal niveau, in bew egingen buiten o f aan de rand van de bestaande kerken. E en interessant voorbeeld daarvan biedt de stichting Coördinatie Arbeiders Platform (C AP) die in 1988 is opgericht en die zich sterk bezighoudt m et het m ondig w orden van arbeiders, m aar ook van uitkeringsgerechtigden. V eelal ontd ekt m en pas door een contrastervaring dat m en in een crisissituatie zit. D e ervaren onm acht m aakt het onm ogelijk nog langer te geloven in de validiteit van de reeds verw orven identiteit als norm ale arb eid er en burger. Pas w anneer de eigen identiteit aangetast w ordt, erk e n t en herkent m en dat m en zich in een crisissituatie bevindt en gaat m en deze als zodanig benoem en. D aarné is m en pas in staat ook de broosheid van anderen die zich in soortgelijke posities bevinden, w aar te n em en. D e gezam enlijke positie w ordt welisw aar in eerste instantie ervaren als een onm achtpositie, m aar leidt vervolgens to t nieuw e vorm en van solidariteit. O nm acht en solidariteit co rresponderen in dit proces m et elkaar en vorm en de negatieve en de positieve belevingspool van de contrastervaring. V anuit deze ervaringen w orden de gangbare definities g eherin terp reteerd, in het bijzonder de definitie van de sam enleving en de instellingen daarb in n en, w aartoe ook de kerk w ordt g erekend. V anuit de ervaren solidariteit pleegt m en verzet tegen de o n d erd ru k k en d e tendensen in de sam enleving en kom t m en tot nieuw e vorm en van georganiseerde gem eenschapsvorm ing en -beleving. H ier liggen tal van concrete m ogelijkheden voor lokale geloofsgem eenschappen daadw erkelijke solidariteit te betuigen en eerste stappen te doen in de richting van een d iakonale perspectiefw isseling. Niet langer de zorg voor h et eigen

23 (435) 67 leven m oet dan op de voorgrond staan, m aar de zorg voor een effectieve hulp aan de m insten, op zijn m inst d o o r serieuze erkenning van hun problem atiek. Literatuur: B ourdieu, P., Die feinen Unterschieden. Kritik der gesellschaftlichen U rteilskraft, Frankfurt 1983 (3e A ufl.) (oorspr. Paris 1979) B ourdieu, P., Opstellen over smaak, habitus en het veldbegrip. G ekozen door Dick Pels, A m sterdam Congar, Y. M.-J., Pour une égliseservante etpauvre. Paris D ingem ans, G.D.J., In de leerschool van het geloof. M athetiek en vakdidactiek voor catechese en kerkelijk vorm ingswerk. Kam pen G erw en van. G.T., O ver organisatie en m anagem ent in de kerk. M ogelijkheden en grenzen van een pastoraaltheologie van de kerkopbouw.', in Tijdschrift voor Theologie 28(1988)4, H endriks, J., H oe kunnen de kerken invloed uitoefenen in de sam enleving?, in: Praktische Theologie 15(1988)2, 1(I29)-15( 143). H endriks, J., Een vitale en aantrekkelijke gemeente. M odel en m ethode van gem eenteopbouw. Kam pen 1990 H oogen, T. van den. E en diakonale geloofsgem eenschap?, in: B. Knubben (red.). Toekomst van basispastoraat in Limburg ( = U TP-Teksten 17), H eerlen 1991,67-85 Jäger, A., Diakonie als christliches Unternehmen. Theologische W irtschaftsethik im K ontext diakonischer U nternehm enspolitik. G ütersloh L aeyendecker, L., Sociale verandering, M eppel 1984 M oltm ann, J., Diakonie im Horizont des Reiches Gottes. Neukirchen-Vluyn Schippers, K. A. en Jonkers. J.B.G., Kerk en buurt. Theologisch en sociologisch com m entaar op de relatie tussen kerk en buurt in vier oude stadswijken, K am pen 1989 Schrojenstein L antm an, R.J.M. van, Arbeid ter sprake brengen. E en pastoraaltheologische verkenning ten dienste van gem eenteopbouw en volw assenenkatechese, Hilversum 1990 Seibert, H., Diakonie - Hilfehandeln Jesu und soziale Arbeit des diakonischen Werkes. Eine Ü berprüfung der G egenw ärtigen Diakonie an ihrem theologischen und sozialen A nspruch, G ütersloh 1983 Spijker, A.M.J.M. v.d., Pastorale competentie. M ogelijkheden en moeilijkheden van het pastor-zijn, H eerlen 1984 Steinkam p, H., Selbst wenn die B etreuten sich ändern. D as Parochialprinzip als H indernis für G em eindebildung.', in: Diakonia 19(1988)2, 78-89; Zie vervolg met diskussie in: Diakonia 20(1989)3. (1988a) Steinkam p, H., D iaconie in de kerk van de rijken en in de kerk van de arm en. E en em pirisch-ecclesiologische vergelijking., in: Concilium (1988)4, (1988b) W eiler, A.G., 'O v er de oorzaken van godsdienstige onverschilligheid.', in: Concilium 19( 1983)5, W hitley, O., The Church, M irroror Window? Im ages of the C hurch in Am erican Society, M issouri 1969